Уран зохёолшод тухай
Саг сагайнгаа дууе абажа ерэдэг
18 июня 2019
913
Буряадай арадай поэт Галина Раднаевагай 70 наһанай ойдо
Поэт хүн үе сагайнгаа үри байһанаа бусадһаа үлүү хурсаар мэдэрдэг юм. Буряадай номой хэблэлээр һаял гараһан «Набшаһадай һаршаганаан» гэжэ гаршагтай Галина Раднаевагай ном гартаа абаад, энэ авторай зохёолнуудтай түрүүшынхиеэ танилсаһанаа мартадаггүйб.
Номой эхиндэ үгтэһэн «Саг» гэжэ шүлэг абаһаар лэ анхарал татаба. Поэт бүхы хүн түрэлтэнэй нэрэһээ Сагтай хөөрэлдэнэ гээд һанагдаа:
Саг,
Ши намайе хамгаалаа бэшэш,
Шуһаяа адхан, шамайе абарааб.
Саг,
Заяанайм замай харгышан бэшэш,
Шэнэ үеыншни шүтэхэ заяанби.
Залуугай халуун зали, үндэр хүсэл, зориг ехэтэй мүрнүүдынь һанал бодолдом тодо хурсаар хадуугдаа бэлэй:
Саг,
Дэлхэй намайе уряа бэшэ,
Дэлхэйе өөрөө хубилган ерээб.
1987 ондо хэблэгдэһэн «Хун шубуун» гэжэ поэмэ соо энэ темэеэ үргэлжэлүүлээ. Хун шубуун дэлхэйе хубилгаха гэһэн авторай үндэр хүсэлые дэмжэбэшье, үе наһаараа тэмсээшье һаань, дэлхэйн жама хубилшагүй, энэ хүн түрэлтэнэй хэр угай эндүүрэл гээд һануулна:
Дуушан хүн
Энэ дэлхэйн жаматай
Эбсэхэгүй гэһэн хуулитай.
Өөрсэ өөрын дэлхэйтэй —
Өөрынхеэрээ хубилгадаг заяатай.
...Сагуудай орьёл дээрэһээ
Болбосороодүйгөөр байдалнай һанагдадаг.
Сагуудай үгэһэн хэшээлһээ
Бүдэрхэгүй жаргал бэдэрэгдэдэг.
«Юртэмсые шэшэрүүлнэ» гэһэн шүлэгыень уншаад, буряад поэзиин гүн ехэ далайн эршэтэй долгилон байһан уудамда далбагата онгосоёо өөрын шэнэ урасхал замаар залан хүтэлдэг, өөрын аянга хоолойтой поэт мүндэлөө гэжэ һанагдаа һэн. Аадарай һүүлээр газарта тогтоһон шалбааг соо хүмэриһэн тэнгэри, мундаргын орой гайхан анхараад, шүлэгэй уянгата герой зүрхэ сэдьхэлээ хүлгэнэ:
...Намайе атаархуулдаг
огторгойн үндэрые
шүүрэхэ шадалтай,
Хүсэтэй, зоригтой
сэдьхэлэйнгээ гүнһөө
нюдэдни уһатана.
Нэгэнтэ бэшэ
ойлгожо ядадаг
наһанайнгаа асуудалда
Харюу абахадаа,
эжэ эхигүйгөөр
зүрхэм сохилоо.
Нюдэдһөөм мухариһан
сэдьхэлэйм дуһал
нёлбоһон унахадаа,
Хүсэ хэрэглэнгүй
шалбаагта тунаһан
юртэмсые шэшэрүүлээ.
Үдэр бүриин борохон юрьеэндээ үнэн бодото байдалай эршэ зориг, гүн удха мэдэрхэеэ болиһон, хүсэл бодолшье жэгүүргүй болоһон ажабайдалые «шалбаагта тунаһан юртэмсэ» гэһэн гайхал түрүүлһэн дүрэ-символ хэрэглэжэ, поэт зураглаа гээд һанагдаба. Мүнөөдэрэйл гүйхэн байдалаар, ерээдүй тухай бодолгүйгөөр ажаһууһан энэ дэлхэйтэй эбсэхэеэ арсаһан геройн галта сэдьхэлэй нэгэ дуһал, нюдэнһөө мухариһан нёлбоһон, ерээдүй тухай мэдээ асарагша хүсэнэй дүрэ-символ боложо, энээхэн «юртэмсые» шэшэрүүлхэ, өөрын шэнэ дэлхэй байгуулха шадалтай гээд поэт түүрээгээ бшуу.
Гайхалтай эдэ уран дүрэнүүдые поэт саашадаа «Нойргүй һүни» гэжэ поэмэ соогоо «Һүниин түрүүшын бодол» гэһэн нэгэдэхи хуби соо хэрэглээ һэн. Гадна энэ ехэ гүн удхатай эпическэ зохёол соо өөрыгөө «һүүдэрээ орхиһон сагуудай һүүдэр», «һахал һамбайдаа дарагдаһан түүхэ», «хабарай умайһаа мултарһан ургамал», «бороогой дуһал» шэнгеэр мэдэрхэ юм.
Энэ поэмэ соо гайхал түрүүлмэ үшөө нэгэ дүрэ ушарна: «Уураг тархидам дуһаа мэтээр сагни шэнгэнэ». Дуһал дуһалаар эхи захагүй, оёор, эрьегүй сагай урасхал уянгата геройн ухаан сэдьхэлдэ замхашагүй дурасхаалай урасхал болоод, ерээдүй руу, мүнхэ оршодог ажабайдал руу дахуулан урдана. Поэдэй түүрээһээр, «мүнхэдөө хүлгэхөөр нэгэтэ түрэһэн сэдьхэлнай һүүдэр бэеынгээ һалабашье, үтэлдэггүй», тэрэнэй ухаан бодолой урасхал (поток сознания) сагуудай эрхээр һүнэдэггүй, юртэмсэдэ мүнхэ үлэдэг, «саг сагайнгаа дууе абажа ерэдэг». Поэмэ соо зураглагдаһан үбгөөгэйнь наһа бараһан үдэртэ дүү хүбүүнэйнь түрэһэн ушар зохёолой гүн удхые дэлбэлэн гаргана:
...Хоймортомнай нялхын шашхаан зэдэлжэ,
Хүдөө гараһан үбгөөем үдэшөө бэлэй.
Дэрэ, шэрээнь хойшоо гаража,
Дүүгэйм үлгы орондонь үлгэгдөө бэлэй.
Мансытай дүүем дээрэ үргөөд:
Хүбүүн түрэбэ...Хүбүүн гэлдээ бэлэй.
Хүнэй үндэһэн үлэдэг гээд,
Мүнхэрбэ гуламтань...Мүнхэрбэ гэлсээ һэмнай.
Хүн ба үе саг хоёрой зүрилдөөтэйшье һаа, таһаршагүй хэтэ үеын холбоон тухай «Үдэр хэмтэй мүнхэ наһан» гэжэ поэмэ соогоо поэт түүрээгээ: «Хэмжэгдэжэ үгтөөд,/ түрэхэ, үхэхэ наһамни/ Хэндэнь хэрэгтэйб -/ түүхэдэ гү, али сагтань гү?/ Төөлэжэ табигдаад,/ тулиха, жаргаха бэемни/ Тэнсэхэб хэнтэйнь -/ байдалтай гү, али хүлгөөнтэйнь гү?»
Поэмын гаршаг нэрэнь Ч.Айтматовай «И дольше века длится день...» гэжэ зохёолой нэрые яаха аргагүй һануулбашье, өөрын онсо удхатай байха юм. Зүүн зүгэй шажанай һургаалаар, Брахма бурханай нэгэ үдэр гэхэ гү, али галаб (кальпа) 4 320 000 000 жэлэй туршада үнгэрдэг хэмтэй. Брахмын 100 хүрэхэдэ, бүхы юртэмсэнүүд, бурхад, тэрэ тоодо Брахмашье, үгы хэгдэхэ заршамтай. Удаань бурханай 100 жэлэй туршада тогтоһон хаос үнгэржэ, шэнэ Брахма мүндэлөөд, шэнэ галабууд эрьедэг хэтэ мүнхын жама ёһо юм.
Ухаан бодолой урасхал поэмын уянгата геройдо үхибүүн наһанайнь дурасхаал болохо баяртай, гашуудалтайшье үйлэ хэрэгүүдые һануулан, мүнхэ байдалай юрьеэн соогуур урдажа, амгалан үдэрэй гүн руу абаашана. «Ажабайдалай хүүргэ дээгүүр» хойно хойноһоонь «хүнүүдэй долгид» эбхэржэ байһые поэт зураглана: түрэ хуримшье болоно, нарайлгын байшанай хэрэлсы дээрэ нялхаяа эсэгэнь эмгэн эхэдээ барюулна, шэнэ гэртээ бүлэ нүүжэ ябана, хэнэйшьеб хүдөөлгэндэ хуурсаг — «һэлюургүй онгосо» яаралгүй тамарна... Энэ дүрэ-символ викингнүүдэй шэн зоригто сэрэгшэдээ хүдөөлхэ эртын ёһололые һануулха юм.
Ажабайдалай гүн руу гуурһаниинь тэгүүлжэ, «Шүлэгтэм/ морёор наранда ошохо хүсэлэйнгөө бэелшэхэдэ,/ бахархаһан элинсэгни газар дороо тэршэлхэ гү?», «бодхоогоод мориндонь мордуулха» гэһэн хүлеэгдээгүй дүрэ мүндэлнэ. Энээниие уншаад, жэнхэни һайхан буряад зураг бүхы дэлхэйн урлалай түүхэдэ мүнхэрүүлһэн бэлигтэй уран зураашан Лубсан Доржиевай «Союз-Аполлон» гэһэн бүтээл нюдэндэм харагдахадал гэбэ. 1976 ондо Улаан-Үдэдэ болоһон ехэ харалганай үедэ табигдаһан зурагууд сооһоо энэл бүтээл һанаандам бүхөөр хадуугдаһан байбал даа. Скафандр үмдэһэн совет болон американ космонавтнууд мори унанхай, бүмбэрсэг дэлхэйе тойрон ниидэжэ байһан дүрэ-зурагые поэдэй эдэ мүрнүүд һануулба. Ухаан бодолой урасхал жэгтэй байна даа.
Тэрэл үдэртөө албанай хэрэгээр түрэл нютагайнгаа ажалай баатарые золгожо, амаршалха зол тудалдаад, герой «арадайнгаа амин худар тэгүүлнэ». Гэрэл үгэжэ, сэдьхэл жэгнэхэ, һанааень жэгдэлхэ хүүгэдынь угтажа, энхэрэлһээнь баярлахадаа, эсэһэнээ мартажархина. Сагай мүнхэ шанар тухай иимэ бодолнууд ерэнэ:
Харюу олоогүй шэнгэшэһэн хүлһыем
Һурагшалха зоригни —
хүүгэдэйм мүнөөдэр гү?
Бүдэржэ дэгээһээ арилшаһан баярыем
Бэдэрхэ наһамни —
хүүгэдэйм ерээдүй гү?
Ерээдүйдэ бодолоороо хүүгэдээ ябуулаад үзэхэдэнь, өөртэнь адли эхэнэр болоһон басагадынь «...хойшоо гараа шинии саг гээд,/ Хуушан юумые шэнэдэ тооложо гайхуулаал./ Мүнөөнэй ажабайдал хубилаа гээд,/ Мүнөөхил минии байдалые магтажа уяруулаал». Харин поэмын «Түгэсхэлэй үгэ» соо герой наһанайнгаа эхин хаһада гэдэргээ бусажа байһаар өөрыгөө мэдэрнэ: «...хүл нюсэгөөр/ Үбдэг орёомо самсаа хиидхүүлһэн/ Балшар наһам дабаан өөдэм/ Бархирһаар гүйдэлөөрөө гаража ябаал./ Тэрьелжэ ябаһан байдал руум/ Дэгнүүлһээнь дэгнүүлдэ һүрэжэ ябаал». Хүнэй ухаан бодолой урасхал энэ юртэмсэдэ мүнхэ наһатай гээд поэт энэ ехэ зохёол соогоо түүрээнэ.
Номой эхиндэ үгтэһэн «Саг» гэжэ шүлэг абаһаар лэ анхарал татаба. Поэт бүхы хүн түрэлтэнэй нэрэһээ Сагтай хөөрэлдэнэ гээд һанагдаа:
Саг,
Ши намайе хамгаалаа бэшэш,
Шуһаяа адхан, шамайе абарааб.
Саг,
Заяанайм замай харгышан бэшэш,
Шэнэ үеыншни шүтэхэ заяанби.
Залуугай халуун зали, үндэр хүсэл, зориг ехэтэй мүрнүүдынь һанал бодолдом тодо хурсаар хадуугдаа бэлэй:
Саг,
Дэлхэй намайе уряа бэшэ,
Дэлхэйе өөрөө хубилган ерээб.
1987 ондо хэблэгдэһэн «Хун шубуун» гэжэ поэмэ соо энэ темэеэ үргэлжэлүүлээ. Хун шубуун дэлхэйе хубилгаха гэһэн авторай үндэр хүсэлые дэмжэбэшье, үе наһаараа тэмсээшье һаань, дэлхэйн жама хубилшагүй, энэ хүн түрэлтэнэй хэр угай эндүүрэл гээд һануулна:
Дуушан хүн
Энэ дэлхэйн жаматай
Эбсэхэгүй гэһэн хуулитай.
Өөрсэ өөрын дэлхэйтэй —
Өөрынхеэрээ хубилгадаг заяатай.
...Сагуудай орьёл дээрэһээ
Болбосороодүйгөөр байдалнай һанагдадаг.
Сагуудай үгэһэн хэшээлһээ
Бүдэрхэгүй жаргал бэдэрэгдэдэг.
«Юртэмсые шэшэрүүлнэ» гэһэн шүлэгыень уншаад, буряад поэзиин гүн ехэ далайн эршэтэй долгилон байһан уудамда далбагата онгосоёо өөрын шэнэ урасхал замаар залан хүтэлдэг, өөрын аянга хоолойтой поэт мүндэлөө гэжэ һанагдаа һэн. Аадарай һүүлээр газарта тогтоһон шалбааг соо хүмэриһэн тэнгэри, мундаргын орой гайхан анхараад, шүлэгэй уянгата герой зүрхэ сэдьхэлээ хүлгэнэ:
...Намайе атаархуулдаг
огторгойн үндэрые
шүүрэхэ шадалтай,
Хүсэтэй, зоригтой
сэдьхэлэйнгээ гүнһөө
нюдэдни уһатана.
Нэгэнтэ бэшэ
ойлгожо ядадаг
наһанайнгаа асуудалда
Харюу абахадаа,
эжэ эхигүйгөөр
зүрхэм сохилоо.
Нюдэдһөөм мухариһан
сэдьхэлэйм дуһал
нёлбоһон унахадаа,
Хүсэ хэрэглэнгүй
шалбаагта тунаһан
юртэмсые шэшэрүүлээ.
Үдэр бүриин борохон юрьеэндээ үнэн бодото байдалай эршэ зориг, гүн удха мэдэрхэеэ болиһон, хүсэл бодолшье жэгүүргүй болоһон ажабайдалые «шалбаагта тунаһан юртэмсэ» гэһэн гайхал түрүүлһэн дүрэ-символ хэрэглэжэ, поэт зураглаа гээд һанагдаба. Мүнөөдэрэйл гүйхэн байдалаар, ерээдүй тухай бодолгүйгөөр ажаһууһан энэ дэлхэйтэй эбсэхэеэ арсаһан геройн галта сэдьхэлэй нэгэ дуһал, нюдэнһөө мухариһан нёлбоһон, ерээдүй тухай мэдээ асарагша хүсэнэй дүрэ-символ боложо, энээхэн «юртэмсые» шэшэрүүлхэ, өөрын шэнэ дэлхэй байгуулха шадалтай гээд поэт түүрээгээ бшуу.
Гайхалтай эдэ уран дүрэнүүдые поэт саашадаа «Нойргүй һүни» гэжэ поэмэ соогоо «Һүниин түрүүшын бодол» гэһэн нэгэдэхи хуби соо хэрэглээ һэн. Гадна энэ ехэ гүн удхатай эпическэ зохёол соо өөрыгөө «һүүдэрээ орхиһон сагуудай һүүдэр», «һахал һамбайдаа дарагдаһан түүхэ», «хабарай умайһаа мултарһан ургамал», «бороогой дуһал» шэнгеэр мэдэрхэ юм.
Энэ поэмэ соо гайхал түрүүлмэ үшөө нэгэ дүрэ ушарна: «Уураг тархидам дуһаа мэтээр сагни шэнгэнэ». Дуһал дуһалаар эхи захагүй, оёор, эрьегүй сагай урасхал уянгата геройн ухаан сэдьхэлдэ замхашагүй дурасхаалай урасхал болоод, ерээдүй руу, мүнхэ оршодог ажабайдал руу дахуулан урдана. Поэдэй түүрээһээр, «мүнхэдөө хүлгэхөөр нэгэтэ түрэһэн сэдьхэлнай һүүдэр бэеынгээ һалабашье, үтэлдэггүй», тэрэнэй ухаан бодолой урасхал (поток сознания) сагуудай эрхээр һүнэдэггүй, юртэмсэдэ мүнхэ үлэдэг, «саг сагайнгаа дууе абажа ерэдэг». Поэмэ соо зураглагдаһан үбгөөгэйнь наһа бараһан үдэртэ дүү хүбүүнэйнь түрэһэн ушар зохёолой гүн удхые дэлбэлэн гаргана:
...Хоймортомнай нялхын шашхаан зэдэлжэ,
Хүдөө гараһан үбгөөем үдэшөө бэлэй.
Дэрэ, шэрээнь хойшоо гаража,
Дүүгэйм үлгы орондонь үлгэгдөө бэлэй.
Мансытай дүүем дээрэ үргөөд:
Хүбүүн түрэбэ...Хүбүүн гэлдээ бэлэй.
Хүнэй үндэһэн үлэдэг гээд,
Мүнхэрбэ гуламтань...Мүнхэрбэ гэлсээ һэмнай.
Хүн ба үе саг хоёрой зүрилдөөтэйшье һаа, таһаршагүй хэтэ үеын холбоон тухай «Үдэр хэмтэй мүнхэ наһан» гэжэ поэмэ соогоо поэт түүрээгээ: «Хэмжэгдэжэ үгтөөд,/ түрэхэ, үхэхэ наһамни/ Хэндэнь хэрэгтэйб -/ түүхэдэ гү, али сагтань гү?/ Төөлэжэ табигдаад,/ тулиха, жаргаха бэемни/ Тэнсэхэб хэнтэйнь -/ байдалтай гү, али хүлгөөнтэйнь гү?»
Поэмын гаршаг нэрэнь Ч.Айтматовай «И дольше века длится день...» гэжэ зохёолой нэрые яаха аргагүй һануулбашье, өөрын онсо удхатай байха юм. Зүүн зүгэй шажанай һургаалаар, Брахма бурханай нэгэ үдэр гэхэ гү, али галаб (кальпа) 4 320 000 000 жэлэй туршада үнгэрдэг хэмтэй. Брахмын 100 хүрэхэдэ, бүхы юртэмсэнүүд, бурхад, тэрэ тоодо Брахмашье, үгы хэгдэхэ заршамтай. Удаань бурханай 100 жэлэй туршада тогтоһон хаос үнгэржэ, шэнэ Брахма мүндэлөөд, шэнэ галабууд эрьедэг хэтэ мүнхын жама ёһо юм.
Ухаан бодолой урасхал поэмын уянгата геройдо үхибүүн наһанайнь дурасхаал болохо баяртай, гашуудалтайшье үйлэ хэрэгүүдые һануулан, мүнхэ байдалай юрьеэн соогуур урдажа, амгалан үдэрэй гүн руу абаашана. «Ажабайдалай хүүргэ дээгүүр» хойно хойноһоонь «хүнүүдэй долгид» эбхэржэ байһые поэт зураглана: түрэ хуримшье болоно, нарайлгын байшанай хэрэлсы дээрэ нялхаяа эсэгэнь эмгэн эхэдээ барюулна, шэнэ гэртээ бүлэ нүүжэ ябана, хэнэйшьеб хүдөөлгэндэ хуурсаг — «һэлюургүй онгосо» яаралгүй тамарна... Энэ дүрэ-символ викингнүүдэй шэн зоригто сэрэгшэдээ хүдөөлхэ эртын ёһололые һануулха юм.
Ажабайдалай гүн руу гуурһаниинь тэгүүлжэ, «Шүлэгтэм/ морёор наранда ошохо хүсэлэйнгөө бэелшэхэдэ,/ бахархаһан элинсэгни газар дороо тэршэлхэ гү?», «бодхоогоод мориндонь мордуулха» гэһэн хүлеэгдээгүй дүрэ мүндэлнэ. Энээниие уншаад, жэнхэни һайхан буряад зураг бүхы дэлхэйн урлалай түүхэдэ мүнхэрүүлһэн бэлигтэй уран зураашан Лубсан Доржиевай «Союз-Аполлон» гэһэн бүтээл нюдэндэм харагдахадал гэбэ. 1976 ондо Улаан-Үдэдэ болоһон ехэ харалганай үедэ табигдаһан зурагууд сооһоо энэл бүтээл һанаандам бүхөөр хадуугдаһан байбал даа. Скафандр үмдэһэн совет болон американ космонавтнууд мори унанхай, бүмбэрсэг дэлхэйе тойрон ниидэжэ байһан дүрэ-зурагые поэдэй эдэ мүрнүүд һануулба. Ухаан бодолой урасхал жэгтэй байна даа.
Тэрэл үдэртөө албанай хэрэгээр түрэл нютагайнгаа ажалай баатарые золгожо, амаршалха зол тудалдаад, герой «арадайнгаа амин худар тэгүүлнэ». Гэрэл үгэжэ, сэдьхэл жэгнэхэ, һанааень жэгдэлхэ хүүгэдынь угтажа, энхэрэлһээнь баярлахадаа, эсэһэнээ мартажархина. Сагай мүнхэ шанар тухай иимэ бодолнууд ерэнэ:
Харюу олоогүй шэнгэшэһэн хүлһыем
Һурагшалха зоригни —
хүүгэдэйм мүнөөдэр гү?
Бүдэржэ дэгээһээ арилшаһан баярыем
Бэдэрхэ наһамни —
хүүгэдэйм ерээдүй гү?
Ерээдүйдэ бодолоороо хүүгэдээ ябуулаад үзэхэдэнь, өөртэнь адли эхэнэр болоһон басагадынь «...хойшоо гараа шинии саг гээд,/ Хуушан юумые шэнэдэ тооложо гайхуулаал./ Мүнөөнэй ажабайдал хубилаа гээд,/ Мүнөөхил минии байдалые магтажа уяруулаал». Харин поэмын «Түгэсхэлэй үгэ» соо герой наһанайнгаа эхин хаһада гэдэргээ бусажа байһаар өөрыгөө мэдэрнэ: «...хүл нюсэгөөр/ Үбдэг орёомо самсаа хиидхүүлһэн/ Балшар наһам дабаан өөдэм/ Бархирһаар гүйдэлөөрөө гаража ябаал./ Тэрьелжэ ябаһан байдал руум/ Дэгнүүлһээнь дэгнүүлдэ һүрэжэ ябаал». Хүнэй ухаан бодолой урасхал энэ юртэмсэдэ мүнхэ наһатай гээд поэт энэ ехэ зохёол соогоо түүрээнэ.