Уран зохёолшод тухай
Аман зохёолой уран заншал түүрээгшэ
6 июня 2019
911
Буряад аман зохёол шэнжэлэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, поэт А.И.Улановай түрэһөөр 110 жэл гүйсэбэ. 1909 ондо Боохон аймагай Үхэр нютагта Илья Унданович Улановай бүлэдэ түрэһэн юм.
Аралжаа наймаанда азатай, ажалша бэрхэ, һүбэлгэн шуран эсэгэнь хоёрдохи гильдиин хүпеэс болоһон байна. Алексей Ильич Улановай түрэл гарал соо ехэ мэдээжэ зон олон юм. Үндэһэтэнэйнгээ эрхэ сүлөө хамгаалһан ниитын ажал ябуулжа, буряад арадай түүхэдэ өөрын мүр үлөөһэн Михаил Николаевич, Андрей Кириллович Богдановуудые нэрлэхээр.
М.Н.Богданов хадаа Октябриин хубисхалай урда үеын буряад эрхим сэхээтэнэй нэгэн, эрдэмтэн, уран зохёолшо-публицист, Петербургын, Берлинэй болон Цюрихэй университедүүдтэ һураһан юм. Газар эсхэмжэлгын хэрэгүүдые шиидхэхэ ажалда Енисейскэ губернидэ, Үбэр Байгалай хизаарта хүдэлхэ үедөө олон мал баридаг, нүүдэл ажахы эрхилдэг буряадуудай социально-экономическа байдалые шэнжэлдэг һэн. Бэлшээриин дуталдаһан дээрэһээ мал ажахынь, бүхы байдалынь доройтоно, харин Агын малшад олоороо Монголой хилэ гатална гэжэ тодорхойлһон байна. ХХ зуун жэлэй эхеэр Агын буряадуудай 32,5 % шахуу Монголдо нүүжэ ошоо, бүхыдөө буряад яһатанай тоо Орос гүрэнэй дэбисхэртэ олошорногүй гэжэ эрдэмтэн элирхэйлээ (Богданов М.Н. Очерки истории бурят-монгольского народа. — Верхнеудинск, 1926. — 169 н.).
Хараа бодолоороо Ц.Жамцарано, Э-Д.Ринчино, П.Дамбиновта дүтэ байһан гээд тэрэнэй хэблэгдэһэн ажалнууд гэршэлнэ. М.Н.Богданов Үбэр Байгалда атаман Семеновой засаг тогтоходо, хамаг буряад эрэшүүлые хүсөөр сэрэгэй албанда татажа, хасаг болгоод, эрхэтэнэй дайнай гал руу түлхихэ гэһэн һэдэлгэдэнь эсэргүүсэһэнэй түлөө 1920 ондо буудуулһан юм. Михаил Богдановай болон бусад үндэр гүн ухаата, шэн зоригто буряад хүбүүдэймнай алдар соло арадаймнай дурасхаалда мүнхэ оршохо.
Алексей Улановай наһанай зам бэрхэшээл дүүрэн байһан юм. Һургуулиин һүүлээр тэрэ хаа хаагуур ябажа, элдэб ажал хээ: багшалаа, Алданай, Нэршүүгэй уурхайнуудта хара ажалда ябаа, Амар мүрэндэ загаһа баряа, Шэтын, Эрхүүгэй заводуудта, Уралда хүдэлөө. Алтан ганжарта Москвада барилгашанаар, нормировщигоор, экономистаар хүдэлөөд үзөө.
Залуу хүбүүнэй аза талаанда, «Эдир наһан» гэжэ түрүүшын шүлэгынь «Дворец Советов» гэжэ Москвагай олон хэһэгтэ сониндо хэблэгдээд, саашадаа бүхэсоюзна радиогоор дамжуулагдаһан юм. 1931 ондо тэрэнэй бэшэһэн «Волны качают» гэжэ шүлэгые буряадшалхадаа, поэт В.Петонов «Долгидоон» гээд оршуулһан юм. Нютагһаа холо ябахадаа, буряад дайдаяа, Байгал далайгаа зүүдэндээ хаража, зүрхэндөө бөөмэйлжэ ябаһан тухай энэ шүлэгынь хүндэтэ уншагшадай анхаралда:
Долгидоон
Губиин талаһаа Байгал тээшээ
Гулгама һалхид үлеэнэ.
Зөөлэн долгид намайгаа тээгээд,
Заахан хүүгэндэл үлгыдэнэ.
Хабсагай аяга соогоо далай
Хүльбэрэн, долгилон үймэнэ.
Хабсагай хахаран, габа гаралай,
Хүүен Байгал зубшалай.
Ангара мүрэн дүүен бэтирнэ,
Анда нүхэдөө угтана,
Ангуушанай аялга зугаа бэшэ,
Ангарстройн домог татана.
Мүнгэн хашарһата омоли яларна
Мухарюу онгосын оёорто.
Артелиин ажалша хүнүүдэй столдо
Амтатай шүлэн болохол.
Губиин талаһаа Байгал тээшээ
Гулгама һалхид үлеэг лэ.
Зөөлэн долгид намайгаа тээгээд,
Заахан хүүгэндэл үлгыдэг лэ.
(Усть-Ордын дуун. (В.К.Петонов суглуулан бүридхэбэ).- Улаан-Үдэ, 1987.- 142-143 н.)
«Все вместе» гэһэн нэрэтэй комсомолой поэзиин суглуулбари соо оруулагдаад, энэ шүлэг 1972 ондо «Молодая гвардия» хэблэлээр гараһан байна. А.И.Уланов бүхы дээрээ уран зохёолой табан номой автор болоно.
Красноярскда барилга дээрэ хүдэлжэ байтарынь 1933 ондо тэрэниие Дээдэ-Үдэ дуудаба. Буряад-Монголой АССР-эй Уран зохёолшодой холбоон байгуулха хорооной эмхидхэлэй секретаряар томилоо һэн. 1934 оной март соо Буряад-Монголой уран зохёолшодой түрүүшын съезд боложо, республикын Уран зохёолшодой холбоон байгуулагдаа бэлэй. Тэрэл жэлдэ А.И.Уланов СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүндэ абтаһан юм.
Буряад-Монголой Соёлой эрдэм-шэнжэлгын институдта хүдэлхэдөө, буряад арадай аман зохёолой юртэмсэ нээжэ, бүхы дэлхэйн үзэмжэдэ энэ захагүй ехэ баялигаа дэлгэхэ гэжэ оролдоһон эрхим түрүү эрдэмтэдэй нэгэн болоно.
1940 ондо А.И.Уланов Крупскаягай нэрэмжэтэ Москвагай багшанарай институт дүүргээд, республикын һургуулинуудта багшалаа. Хэлэ бэшэгтэ, арадай аман зохёолдо дуратай шабинарые хүмүүжэлхэеэ оролдоо. Энэшье ажалдаа аман зохёол суглуулха, шэнжэлхэ хэрэгээ таһалдуулаагүй. Наһанайнгаа хэрэг олоһоноо тэрэ сүм мэдэрһэн байгаал даа. Гэбэшье бүхы хүсэл эрмэлзэлыень, урдаа табиһан түсэбүүдыень эхилһэн Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн һандаргаа бэлэй. Гуурһаяа орхижо, гартаа буу барижа тэмсэхэ саг ерээ һэн.
М.Н.Богданов хадаа Октябриин хубисхалай урда үеын буряад эрхим сэхээтэнэй нэгэн, эрдэмтэн, уран зохёолшо-публицист, Петербургын, Берлинэй болон Цюрихэй университедүүдтэ һураһан юм. Газар эсхэмжэлгын хэрэгүүдые шиидхэхэ ажалда Енисейскэ губернидэ, Үбэр Байгалай хизаарта хүдэлхэ үедөө олон мал баридаг, нүүдэл ажахы эрхилдэг буряадуудай социально-экономическа байдалые шэнжэлдэг һэн. Бэлшээриин дуталдаһан дээрэһээ мал ажахынь, бүхы байдалынь доройтоно, харин Агын малшад олоороо Монголой хилэ гатална гэжэ тодорхойлһон байна. ХХ зуун жэлэй эхеэр Агын буряадуудай 32,5 % шахуу Монголдо нүүжэ ошоо, бүхыдөө буряад яһатанай тоо Орос гүрэнэй дэбисхэртэ олошорногүй гэжэ эрдэмтэн элирхэйлээ (Богданов М.Н. Очерки истории бурят-монгольского народа. — Верхнеудинск, 1926. — 169 н.).
Хараа бодолоороо Ц.Жамцарано, Э-Д.Ринчино, П.Дамбиновта дүтэ байһан гээд тэрэнэй хэблэгдэһэн ажалнууд гэршэлнэ. М.Н.Богданов Үбэр Байгалда атаман Семеновой засаг тогтоходо, хамаг буряад эрэшүүлые хүсөөр сэрэгэй албанда татажа, хасаг болгоод, эрхэтэнэй дайнай гал руу түлхихэ гэһэн һэдэлгэдэнь эсэргүүсэһэнэй түлөө 1920 ондо буудуулһан юм. Михаил Богдановай болон бусад үндэр гүн ухаата, шэн зоригто буряад хүбүүдэймнай алдар соло арадаймнай дурасхаалда мүнхэ оршохо.
Алексей Улановай наһанай зам бэрхэшээл дүүрэн байһан юм. Һургуулиин һүүлээр тэрэ хаа хаагуур ябажа, элдэб ажал хээ: багшалаа, Алданай, Нэршүүгэй уурхайнуудта хара ажалда ябаа, Амар мүрэндэ загаһа баряа, Шэтын, Эрхүүгэй заводуудта, Уралда хүдэлөө. Алтан ганжарта Москвада барилгашанаар, нормировщигоор, экономистаар хүдэлөөд үзөө.
Залуу хүбүүнэй аза талаанда, «Эдир наһан» гэжэ түрүүшын шүлэгынь «Дворец Советов» гэжэ Москвагай олон хэһэгтэ сониндо хэблэгдээд, саашадаа бүхэсоюзна радиогоор дамжуулагдаһан юм. 1931 ондо тэрэнэй бэшэһэн «Волны качают» гэжэ шүлэгые буряадшалхадаа, поэт В.Петонов «Долгидоон» гээд оршуулһан юм. Нютагһаа холо ябахадаа, буряад дайдаяа, Байгал далайгаа зүүдэндээ хаража, зүрхэндөө бөөмэйлжэ ябаһан тухай энэ шүлэгынь хүндэтэ уншагшадай анхаралда:
Долгидоон
Губиин талаһаа Байгал тээшээ
Гулгама һалхид үлеэнэ.
Зөөлэн долгид намайгаа тээгээд,
Заахан хүүгэндэл үлгыдэнэ.
Хабсагай аяга соогоо далай
Хүльбэрэн, долгилон үймэнэ.
Хабсагай хахаран, габа гаралай,
Хүүен Байгал зубшалай.
Ангара мүрэн дүүен бэтирнэ,
Анда нүхэдөө угтана,
Ангуушанай аялга зугаа бэшэ,
Ангарстройн домог татана.
Мүнгэн хашарһата омоли яларна
Мухарюу онгосын оёорто.
Артелиин ажалша хүнүүдэй столдо
Амтатай шүлэн болохол.
Губиин талаһаа Байгал тээшээ
Гулгама һалхид үлеэг лэ.
Зөөлэн долгид намайгаа тээгээд,
Заахан хүүгэндэл үлгыдэг лэ.
(Усть-Ордын дуун. (В.К.Петонов суглуулан бүридхэбэ).- Улаан-Үдэ, 1987.- 142-143 н.)
«Все вместе» гэһэн нэрэтэй комсомолой поэзиин суглуулбари соо оруулагдаад, энэ шүлэг 1972 ондо «Молодая гвардия» хэблэлээр гараһан байна. А.И.Уланов бүхы дээрээ уран зохёолой табан номой автор болоно.
Красноярскда барилга дээрэ хүдэлжэ байтарынь 1933 ондо тэрэниие Дээдэ-Үдэ дуудаба. Буряад-Монголой АССР-эй Уран зохёолшодой холбоон байгуулха хорооной эмхидхэлэй секретаряар томилоо һэн. 1934 оной март соо Буряад-Монголой уран зохёолшодой түрүүшын съезд боложо, республикын Уран зохёолшодой холбоон байгуулагдаа бэлэй. Тэрэл жэлдэ А.И.Уланов СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүндэ абтаһан юм.
Буряад-Монголой Соёлой эрдэм-шэнжэлгын институдта хүдэлхэдөө, буряад арадай аман зохёолой юртэмсэ нээжэ, бүхы дэлхэйн үзэмжэдэ энэ захагүй ехэ баялигаа дэлгэхэ гэжэ оролдоһон эрхим түрүү эрдэмтэдэй нэгэн болоно.
1940 ондо А.И.Уланов Крупскаягай нэрэмжэтэ Москвагай багшанарай институт дүүргээд, республикын һургуулинуудта багшалаа. Хэлэ бэшэгтэ, арадай аман зохёолдо дуратай шабинарые хүмүүжэлхэеэ оролдоо. Энэшье ажалдаа аман зохёол суглуулха, шэнжэлхэ хэрэгээ таһалдуулаагүй. Наһанайнгаа хэрэг олоһоноо тэрэ сүм мэдэрһэн байгаал даа. Гэбэшье бүхы хүсэл эрмэлзэлыень, урдаа табиһан түсэбүүдыень эхилһэн Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн һандаргаа бэлэй. Гуурһаяа орхижо, гартаа буу барижа тэмсэхэ саг ерээ һэн.