«Һайхан юумэн һайхан зандаа...»

Түнхэн дайдын нэгэ һайхан үнсэг болохо тоонто Хужар нютагаа, 33 Мундарга һахюултай үзэсхэлэн газар уһаяа, эм домто аршаан булагуудаа, улад зоной һайхан сэдьхэл, зол заяа түүрээһэн уярма уянгатай, сэсэн мэргэн бодолтой мүрнүүдтээ мүнхэрүүлһэн байна.


Олон шүлэгүүдынь уянгата һайхан дуун болоо. Композитор А.Андреев хүгжэм зохёожо, Түнхэн аймагай гимн болоһон «Түнхэмни» гэжэ шүлэгэйнь мүрнүүд үндэр хадалиг нютагайнь уран һайхан дүрые зураглана:

...Үндэр шулуун хүбөөтэй
Үлгы соогоо тэнжэнхэйб.
Үльгэр сооһоош дэлхэй дээр
Үлүү нютаг олоогүйб.
Хангай Саяан баабаймни,
Хатан иибии Түнхэмни.

Уянгата нэгэ шүлэг соогоо арадай поэт ганса Түнхэнэй бэшэ, захагүй Үлгэн эхэ дэлхэйн үри байһанаа иигэжэ һануулна:

«Түнхэнэйхиб» — гэхэдээ, би
Түхэреэлһэн хадануудаар
Түби дэлхэйгээ уйтаруулна бэшэб.

Поэдэй һанамжаар, тоонто нютагай, Эхэ ороной, уг удамай хэтэ мүнхын андалдашагүй баялиг хүнэй ухаан зүрхэндэ, бүхы хуби заяанда оршодог, хүнһөө хүндэ, нэгэ үеһөө нүгөө үедэ дамжуулагдадаг. «Алтан үндэһэн» гэһэн гайхалтай хурса мэргэн бэлгэ тэмдэг, уран һайхан дүрэ поэт олоно:

Тэрэ үндэһэн, өөрымни алтан үндэһэн —
Тэнхээ, һүлдэ, бэе намда үгэһэн
Таагдашагүй гүнзэгыһөө һалаатан үндэһэлһэн
Таһаршагүй изагуурайм шуһа дамжаһан үенүүд лэ.
Тэрэ үндэһэн — шэргэшэгүй эхитэй булагтал
Тэдхэжэ байдаг арадайм аман зохёол:
Үльгэрэй далайе, дуунай уян утаһа,
Үгын оньһо намда хүргэжэ орхёол.

«Түнхэн тухай минии үгэ» гэжэ шүлэг соогоо гэрэй үүдэндэл, зүрхөө сэлижэ, түрэл һайхан дайдатайгаа танилсуулха, баяраа, гунигаа хубаалдаха шэдидэ хүртэһэн поэдэй урма дүүрэн мүрнүүд:

Танилсуулхам таанадаа
Таряан долгитой,
Хүхэ шулуун хүбөөтэй
Таляан хотогор
Үндэр хадалиг Түнхэнтэеэ...
Үүдээ нээжэ, гэртээ танаа урихаб,
Зүрхөө нээжэ, гуниг, баяраа барихаб.

Үхибүүн наһанайнгаа дулаахан дурасхаал болохо найман ханатай гэрэй дүрые поэт хүнэй наһан, хуби заяан гэжэ үндэр һүлдэ дүрэнүүдтэй холбожо, «Түрэһэн гэр» гэһэн гүнзэгы философско удхатай зохёол бүтээһэн юм. Бүхы дэлхэйн афористическэ поэзиин дээжэ бүтээлнүүдэй зэргэдэ орохо эрхэтэй богонихон энэ шүлэг һануулая:

Түрэһэн гэртээ хүмнай
Тэбэрюулжэ нэгэ орогшо.
Түрэһэн гэрһээн хүмнай
Тэлүүлжэ нэгэл гарагша.
Энэл хоёрой зайда
Эндэл ами зуухаш.
Энхэ бэеынгээ һайнда
Эзэрхэжэ һуухаш.

Эртэ урда сагһаа абан монгол угсаатан Наран эхэ, Һара эсэгэ гарбалдаа шүтэдэг байһан ааб даа. «Нарыень абаха гү, али нарыень буляаха» гэһэн удхатай үйлэ хэрэг буряад-монголшуудта ехэ сээртэй гээд тоологдодог байгаа. Бусадшье арадууд Наранда шүтэдэг бэлэй. Энэ шүтөөнэй сууряан Франциин домог суута зохёолшон Франсуа де Ларошфукогой (1613-1680) нэгэ максима соо эли мэдэрэгдэнэ: «Le soleil in la mort ne se peuvent regarder fixement» — «Наран өөдэ, мүн үхэлэй урдаһаа сэхэ хаража болохогүй». Энэ эртэ урдын шүтөөнһөө һабагшатай сээр тухай һанажа ябаһан буряад поэт Лопсон Тапхаев «Наранай толбо» гэжэ шүлэг бэшээ һэн.


Түнхэнэй Улбугай нютагһаа холо бэшэ оршодог Бадар нарһан тужа соо нара шэнжэлдэг тусхай обсерватори бүри зүблэлтэ үедэ байгуулагдаһан юм. Гайхамшаг тэрэ түхеэрэлгэ хараһанай һүүлээр мүндэлһэн шүлэг соогоо «мүнхэ һуухаар түхеэрэнхэй» мүнгэн шэлтэй залуу эрдэмтэн «һанаа амархан наранай толбо олоно», хэды жэл болоод һуларха, унтарха сагынь тоолоно гэжэ гайхан, сээрлэнэ, энэ мэдэрэлынь ухаатаяа сээжэдэнь тэмсэнэ:

Тогоотой сайдал бусалжа,
Толгой дээгүүрнай нүүхэдээ,
Халуун элшээ мандаа сасажа,
Шуургалжа, шууяжа байхадаа,
Амидарал дэлхэйдэм заяагша
Мүнхэ шүтэһэн нарамнай
Ябадал дундаа унтарааша
Юрын одоной табисууртай гү?

Ухаан бодол сэдьхэлэй һүзэг хоёрой хёморолдожо байтар, гэнтэ һэмжэн үүлэн тэнгэриие бүрхөөбэ. Тиигэжэ наранай толбо хараха аргагүй болоһондоо поэдэй сэдьхэл һанаан тэгшэрэн сэлмэнэ:

Үүлэтэй тэнгэрим, һайнши даа,
Үзүүлбэгүйш наранай харые!
Юугээр хэзээ элээхэбши даа
Этигэл дээрэхи толбые?!
Һайхан юумэн һайхан зандаа,
Нангин юумэн нангин зандаа
Һанаан соомнай дэлхэй дээрэ
Үлөө хадаа холо дээрэ.

Иимэл шэглэлэй хараа бодол ородой агууехэ поэт А.Блогой найруулһан гүн удхата мүрнүүд соо олонобди:

Познай, где свет, — поймешь, где тьма.
Пускай же все пройдет неспешно,
Что в мире свято, что в нем грешно,
Сквозь жар души, сквозь хлад ума.

Дэлхэйн һайхые хараха ашата буян тухай «Һохор хүгшэн балшар хүбүүн хоёр» гэжэ ехэ гүн удхатай шүлэг соогоо бодомжолоо һэн. Хэнгэргын эрьедэ зогсожо байтараа, замхашагүй шааяан доро гэнтэ үхибүүн наһандаа һохор хүгшэниие гарһаань хүтэлөөд, Сагаан Байсын аршаанда ошоһон тухай дурсалгада абтана:

Нюдэнэйнь түлөө нюдэн боложо ябахадаа,
Харгын шулуунһаа хэды торожо унаабиб?
Хамар сорьемо аршаанһаа удхажа үгэхэдөө,
Харадаг болошохо гэжэ ямараар найдаабиб?!

Гэбэшье хүгшэн һөөргөө ошохо харгыдаа тэрэл хэбээрээ тэмтэржэ гарыень барина. Хүндэ зоболонгыень, сэдьхэлэй гүнзэгы үбшыень хүнгэлхэ аргатай эльбэшэн байхаа яанабиб гэжэ гэнэн заахан хүбүүн шэбшэнэ. Тиигээд уяран байжа хүгшэндэ тэрэ хөөрэнэ:

«Ямар һайханаар тала ногооржо байнаб,
Ямар үндэр хаданууд тойроод мантайнаб,
Дэбхэржэ ябаад Хэнгэргэ хайшаа харайнаб? 
Дэлһэн шэнги сагаан долгид һаглайнал.
Наранай ялагар, тэнгэриин сэнхир гээшэнь!
Нарһан доро ургы... гэшхэжэрхин алдаалта».

Үхибүүнэй хэлэһэндэ хүхиһэн хүгшэн зогсоод, толгойень эльбэн, хэлэбэ:

- Нажар байна. Мэдэрнэм ногооной зөөлые, 
Наранай дулаае, сэсэгэй хоншууе бэеэрээ.
Алтан Мундаргам аржыжа нюдэндэм үлөө юм —
Анха хэзээ хараһан тэрэ хэбээрым...
Үтэлһэн намайе хайрлаха зон олдогшо —
Үмхиржэ хэлтыһэн модонтой адли бшууб.
Байдалай шэнэлхы хараагүйдөөл голхорогшоб.
Байзал даа, наран бүүдынэ бэшэ гү?..
Хүшөө мэтэ хүдэлхэеэ, амилхаяа болишоод,
Хүгшэн тиихэдэ удаан шагнаархан байхадаа,
Дэлгэр гэнэн үхибүүн минии нюдөөр
Дэлхэйн һайхые хаража гайхаа һэн хаш даа.

Энэ ушарай һүүлээр эмшэд һохор хүгшэнэй «нюдэнэйнь үүлые хюһажа» хаяһан тухай поэт хэлэнэ. Тиигээд ганса энэ хүгшэн Үлгэн дэлхэй хараха золдо хүртөө бэшэ, мүн хүтэлөөд ябаһан хүбүүншье дэлхэйн һайхые ойлгожо, сэгнэжэ, анхаран шэртэдэг болоһон тухай поэт түүрээнэ. Хоёр хүнэй нарата дэлхэйгээ шэнэ нюдөөр харадаг болоһон тухай шэдитэ үльгэр домогшуу уянгата зохёол мүндэлөө бшуу.

Үндэһэн буряад соёлой, ёһо заншалай гүнзэгы удха нөөсэлһэн олон шүлэгүүдынь Эхэ байгаалиин оршомдо хүн өөрыгөө дээгүүр табихагүй, ноёрхохо, эзэрхэхэ эрхэгүй хатуу ёһо баримталһан һургаал тухай уншагшадта һануулна. Хамаг амитад, тэрэ тоодо хүн, Үлгэн дэлхэй эхын, Хүхэ Мүнхэ тэнгэри эсэгын үринэр, нэгэ шуһатай, нэгэ унгитай гэһэн элинсэгүүдэймнай сэсэн мэргэн захяа һургаалые уянгын хүсөөр дамжуулһан гайхамшаг бэлигтэй поэт Лопсон Тапхаев.