Хальмаг зоной сэдьхэлэй унги

Баруун Монголдо дотороо ехэ тэмсээн болоходо, торгууд болон дүрбэд отогуудай томо нэгэдэлнүүд Зүүн Сибириин дэбисхэртэ нүүһэн байна. Баруулжаа нүүһээр, 17-дохи зуун жэлэй тэгэнһээ Дон болон Волго мүрэнүүдэй хоорондохи газар уһан дээрэ Хальмаг хан түрэ байгуулаа бэлэй. Харин 1606-1609 онуудай үеэр дайша хальмаг угсаатан Орос хаанай албатан болоһон түүхэтэй.


Аюка хаанай (1669-1724) хаан шэрээ эзэлхэ үедэ Хальмаг хан түрэ хүсэ ехэтэй байгаа. Хальмаг сэрэг Оросой урда хилэнүүдые найдамтайгаар сахижа, Крымэй болон Кубаниин татаарнуудтай ото дайлалдадаг һэн. Аюка хаан казахуудтай, Мангышлагай туркменүүдтэй дайлалдаа, Хойто Кавказай дайша яһатаниие нэгэтэ бэшэ илаһан байха юм.

Дондок-Даша хаанай үедэ (1741-1761) Орос гүрэнэй засаг түрэ хальмагуудай газар уһые, һайн нуга сабшалангуудые таһалан абажа, Донһоо олон мянган хасагуудые эндэ зөөлгэжэ асараад, һуурижуулаа. Бэлшээриин газаргүй болоһон хальмагууд, гол түлэб торгууд болон хошууд отогойхид, уг удамай ноёд һайдай ударидалга доро Баруун Монголдоо бусахаяа зорижо гараһан юм. Эдэ зоной 100 мянга гаран хүниинь зуураа хосорһон гээд эрдэмтэд тухайлдаг. Убаши-ноёной ударидалга доро нүүжэ ошоһон 200 мянгаад хальмагуудай оройдоол 15-20 мянган хүн Баруун Монголдо, тэрэ үедэ манжанарай эзэлээд байһан урданайнгаа газар дайдада хүрэхэ хубитай байһан юм. Иигэжэ монголшуудай нэгэ һалаа болохо хальмаг уладай түүхэ һүрөөтэй шэрүүнээр эрьеэ һэн. 1771 оной намар II дугаар Екатерина хатан хаанай зарлигаар Хальмаг хан түрэ үгы хэгдэһэн юм.

Орос гүрэндэ үлэһэн хальмаг уладай дайша сэрэгшэ шадабари али олон дайнуудта элирээ. Түүрэгүүдтэй, французуудтай тулалдаануудта хальмагууд хасаг сэрэгэй бүридэлдэ шэн зоригтой дайлалдаа. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ хальмагууд мүн лэ баатаршалга харуулаа. 9 хальмаг сэрэгшэ Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн. Тиибэ яабашье бүхы хальмаг арадые хамалганда оруулһан байна.

1943 оной декабрь соо хальмагуудые Сибириин хойто зүг руу сүлэжэ эхилээ. 97-98 мянган сүлэгдэһэн хальмагуудай 40 мянга гаран хүн сүлэлгэдэ наһа бараһан тухай мэдээн байдаг. 1920 ондо байгуулагдаһан Хальмагай АССР 1944 ондо үгы болоо һэн. 1956 ондо хальмаг арадай нэрэ сагааруулагдаа. Шэнэ Россиин үедэ, 1994 ондо Хальмаг Улас гэһэн нэрэтэй болоо.


Бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ хальмаг поэт Давид Кугультинов (Хүхэлтын Даваа) энэ уй гашуудалта түүхэтэ үеые бэе дээрээ мэдэрһэн юм. Дайнай ветеран Д.Кугультинов Мүльһэтэ далайн эрьедэ сүлэгдэжэ, олон жэл түрмэдэ зобоһон байна. Арадайнгаа нугаршагүй зоригһоо хүртэһэн уран бэлигтэй поэт зүблэлтэ гүрэнэй засагай дээдын зургаанай — СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй гэшүүн болоһон, гүрэнэй шангуудта хүртэһэн.

«Жаргал, зоболон үгөө һаань...» гэжэ шүлэг соогоо хальмаг арадай сэдьхэлэй унги тодо мэргээр найруулаа:

Хуушан хальмаг үльгэр сооһоо
Буурал сагаан хубилгаан үбгэнэй
Буужа ерээд, намда хэрбээ
Бүхы хүнүүдэй жаргал үгөө һаань,
Дуһалшье үлөөнгүй тэрэ жаргалаа
Дэлхэйн зондо тэгшээр хубааха һэм.
Газар дэлхэйн хамаг гашуудал
Гансахан монсогой болгон эблүүлээд,
Зүрхэндөө багтаа гэжэ үгөө һаань,
Зүрхэеэ галдажа, зоной зоболонһоо
Юртэмсые хүнгэлхэ һэм.

2006 ондо юртэмсын гүн соо олдоһон шэнэ одондо Давид Кугультиновай нэрэ зүүлгэгдээ бэлэй. Арадайнгаа нугаршагүй зан абариие, тэсэмгэй, сэсэн ухаан бодолые магтан түүрээһэн солото поэдэй хальмаг үбгэдтэ зорюулагдаһан шүлэг уншая:

Хальмаг үбгэдэй шарайе
Хаража удаан шэнжэлээб.
Хуушан сагай хөөрөөе
Уршалаадань уншахаар һэдээб.
Хасарайнь балсан бүхэниинь
Хабатай, аниргүй, мушхамал.
Хараһан, үзэһэн хамагынь
Бүри газарһаа гарамал.
Гасалан үзөөб гэжэ
Гашуудан, заяашаа харахаш.
Баатар болооб гэжэ
Бахадан бэеэ магтахаш.
Муу, һайе адлил яашье
Миһэлзэн тододог үбгэд
Хальмаг уладай абьяасы
Хадагалжа батаар ябадаг.

Шэрүүн саг үзөөгүй үетэнэй нэгэн, поэт Николай Санджиев «Байр» («Баяр») гэһэн хүүгэдэй сэтгүүлэй редактораар олон жэлдэ хүдэлөө. Үхибүүдтэ зорюулһан хэдэн номуудые хальмаг, ород, монгол, буряад хэлэнүүд дээрэ элдэб хотонуудта хэблүүлээ. Элитэ буряад уран зохёолшо Цыден-Жап Жимбиевэй үүсхэлээр байгуулагдаһан Бүгэдэ монголшуудай хүүгэдэй уран бүтээлшэдэй холбооной вице-президентээр һунгагдаһан байна. Энэ холбооной байгуулһан «Алтан унаган» гэһэн уласхоорондын шагналай лауреат болоо һэн.


Хальмаг Уласай соёлой сайд, Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ гэхэ зэргын харюусалгата тушаалнуудайнгаа хажуугаар Николай Санджиев хүүгэдэй сэтгүүлээ хүтэлжэл ябаа. Энэ жэлэй июниин хуушаар Николай Санджиев дэлхэйгээр тараһан тахал үбшэнһөө наһа бараа гэһэн гашуудалта сахилгаан мэдээсэл дуулдаба. Хальмаг арадай уран бэлигтэ хүбүүнэй найруулһан «Жангар» гэжэ шүлэгөөр тэрэнэй һайхан дурасхаал хүндэлэе:

Жаахан үхин
«Жангарые» уншана.
Баяр хүгтэй
Бахархан уншана.
Амгалан тэнгэри,
Алтан наран,
Тэнюухэн дэлхэй,
Тэргэд һара,
Онгод тэдхэхэ
Олон бодол,
Хүсэл тэдхэхэ
Хүнэй сэдьхэл
Баатарлиг «Жангарта»
Багташаһан хадань
Уншахадаа юрэ
Уйданагүйл тэрэ.

50 жэлэй саана, 1970 ондо буряад элитэ хүгжэмшэн Жигжит Батуев Хальмаг Уласай засагай гуйлтаар жэнхэни балет зохёохо захил абаа юм. Удаахан Хальмаг орондо байжа, шэнжэлһэнэй удаа «Жангар» эпосэй удхаар түрүүшын үндэһэн балет зохёогоо бэлэй. Аха дүү монгол туургата улад зоной хэлэн, аялга дуун, буддын шажанай нүлөөн доро хүгжэһэн гүн ухаан, уран зохёолой абьяас дүтэ байһаниинь элихэн. Хальмаг Уласай байгуулагдаһаар 100 жэлэй ехэ ойн баяраар аха дүү уладаа амаршалаад, зоригтой залитайгаар дабшахыень хүсэел даа.


Хальмаг хэлэнһээ Л.Тапхаев буряадшалаа.