«Түрэл нютагаа дурсалга»

Табан айл татаар зон Зэдын талада ерээд, Инзагатада байрлаа һэн. Нютагай захиргаан бултандань багахан гэр, болохо зэргээрнь гэрэй хэрэгсэл үгэжэ түбхинүүлһэн юм. Ерүүл зоной зариман Жаргалантада хартаабха таридаг ажалтай болоо һэн.


Эдэ зоной ехэ ажалша бэрхэ байһан тухай нютагай хүн Дари Дашиевна Ойдоповагай дурсалга Буряадай арадай поэт Санджэ-Сурун (Галина Жигмытовна Раднаевагай) «Отблеск времени» гэһэн дүрбэдэхи боти ном соо бэшэгдэнхэй. Зэдэ хатан эжын үршөөлөөр, зон олоной үргэмжөөр урган хүгжэһэн уран бэлигтэн, нэрэ солотон тухай дурсалганууд энэ ном соо ниитэлэгдэһэн байна. Дари Дашиевна Ойдоповагай дурсалгаһаа хэһэг уншая: «Эдэ хүнүүд ехэ ажалша зон байжа, дайнай үедэ тариһан хартаабхань һайнаар ургажа, хүндэ хооһон сагта зондо ехэ туһа болоо бэлэй. Тиихэдэ эдэ ерэһэн зон набшаһан тамхи тарижа, тэрээнээ хатаагаад, фронт руу ябуулдаг байгаа. Дайнай эхилхэтэй сасуу Шойдулла Шоймарданов сэрэгтэ абагдаад, дайнһаа гэдэргээ бусаагүй юм».

Үхэлтэ дайнһаа бусаагүй нүхэрөө гажаран үгылдэг, тоонто нютагаа гуниглан дурсадаг эмгэй — хүгшэн эжы тухайгаа Рахмет Шоймарданов айхабтар уян шүлэг бэшээ бэлэй. Ород хэлэн дээрэ «Бабка» гэһэн нэрэтэйгээр тэрэнэй өөрөө оршуулһан шүлэгыень поэт, сэтгүүлшэн Андрей Мухраев М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдай оюутан байхадаа, поэтикын хэшээлдэ зүбшэн хэлсэлгэдэ табихадань, профессор Эмиль Сократяну ехэ бахархажа, «гениальна зохёол» гэһэн сэгнэлтэ үгөө һэн. 1990 ондо хэблэгдэһэн Рахмет Шоймардановай «Хүгжэмэй эхин» гэжэ шүлэгүүдэйнь түрүүшын ном соо энэ зохёол «Түрэл нютагаа дурсалга» гэһэн гаршагтайгаар гараһан байна. Уншаябди энэ шүлэг:

Эхын дууһашагүй хилээмэ
хубаан зүһэжэ һуухадаа,
харахан зүрхөө хүмэрюулэн,
эмгэймни дуугаа эхилэгшэ һэн.
Аалин сонхоор айнгяар шэртэн,
ашанар бидэнь эдеэлхэдээ,
"Эмгэй, бү уйлыш даа, зай гү,
бү дуулыш даа«,- гэдэг һэмди.
Энэрхы дуундаа эмгэймни
Эжэл мүрэнөө дурдагша һэн.
Шэбэр дайдын шэмэрүүниие,
элдин талые хараагша һэн.
...Эмгэй, бү орилыш даа...хэшээжэ...-
аргадаха дуратай һэм эмгэйгээ.
Өөрымни нюдэд Борьёо талын
Һалхинһаа ганса уһатаагүй юм...

Эжэл — Волго мүрэн тухай татаар дуугаа эльгэлэн дуулажа, түрэл бэшэ Шэбэр дайдын — Сибириин шэмэрүүн хүйтэниие хараажа, дайнай галда хосорһон нүхэрөө үгылжэ, гансаараа хүүгэдөө үргэхын тула зобожо байһан хүгшэнэй хайратай дүрэ зураглагдана. Хэрбэеэ ажабайдалай хүндэ ашаанда дарагдаһан хүгшэн эжыдэнь хариин тала дайда хүйтөөр һанагдадаг байбал, Зэдын Борьёо талада үндыһэн, буряад үхибүүдтэй наадажа, ульгам буряад хэлэтэй болохоһоо гадна, ирагуу найруулагшын уран бэлигтэй энэ дэлхэйдэ мүндэлһэн Рахмет зээ хүбүүниинь энэрхы зөөлэн сэдьхэлтэй хүнэй нюдөөр орон дэлхэйгээ энхэрэн, анжаран шэртэнэ: «Өөрымни нюдэд Борьёо талын һалхинһаа ганса уһатаагүй юм». Эдэ мүрнүүдээ поэт ород хэлэн дээрэ иигэжэ оршуулаа һэн: «Я сам до сих пор не могу выплакать нежность к степям...» Гайхалтай уян һайхан дүрэ!

Хайрата хүгшэн эжын дүрэтэй «Шэлэгдэмэл үдэшэнүүд» гэжэ ном соонь ушарнабди. «Декабрь» гэжэ гаршагтай бадаг сооһоо иимэ мүрнүүдые уншаябди:

...Хаанаһааш юм даа, мэдэгдээгүй оршолонһоо мэтэ,
холоһоо эхилхэ хөөрөөгөө хүгшэн эжымнай.
Буряад арсын үнэр шэнгэһэн гэртэ
баһал жэгтэйгээр соностохо татаар үгэнь...
Жаахан бэлэйб тиихэдэ: нюдэнһөөмни нарайн
нэмэргэ манан дэгдээ үшөө үдыхэн.
Нарба сагаан эжымни нюдые зүгөөр
үтэли наһанай манан бүрхөөжэ эхилээ...
Тэрэ манан соонь бага наһаниинь хадагалаатай,
ганса хаа-яа зүүдээр эрьедэг бэзэ;
тэрэ манан соонь миниишье үтэлхэ наһан
гайхан татан нарайхан намаяа харана...

Энэ шүлэг соо мүнөө, үнгэрһэн ба ерээдүй саг нэгэ доро харуулагдана: үхибүүнэй нюдэндэ оршоһон нарай наһанай нэмэргэ манан үшөөл дэгдээгүй байтар, үтэлхэ наһаниинь гайхан тагнан хаража байха юм. Хүгшэрһэн эмгэйн нюдэнэй манан соо хадагалаатай бага наһанайнь саг зүүдээрнь эрьедэг гэжэ зураглаһан гайхалтай уран дүрэ эдэ мүрнүүд соо олонобди. 

Бүри һургуулиин наһандаа шүлэг бэшэхэ һэдэбтэй байһаниинь элиржэ, 15-тай Рахмет Шоймарданов буряадаар бэшэдэг эдиршүүлэй уласай олимпиадада илалта туйлаа бэлэй. Тэрэ үедэ 10-дахи класста һуража байһан би баһа энэ олимпиадада хабаадалсаа һэм. Бидэниие Буряад радиодо асараад, шүлэгөө, үгүүлэлээ уншаһыемнай бэшэжэ абаһанай һүүлээр агаарай долгиндо дамжуулһан юм. «Буряад үнэн» сониндо баһа айлшалуулаа, амиды уран зохёолшодые хаража, тэдэнэй эльгэ дулаан захяа үгэнүүдые шагнажа баярлаа һэмди.


Арбан жэлэй үнгэрхэдэ, «Буряад үнэндэ» ажалда орооб. Рахмет Шоймардановтай нэгэтэ бэшэ уулзаха ушар болодог байгаа. Рахмет хүүгэдэй «Хараасгай» сэтгүүлдэ, удаань «Байгал» журналда, Буряад радиодо сурбалжалагшаар хүдэлдэг бэлэй. Һүүлдэ Буряадай Уран зохёолшодой холбоондо литературна консультантын ажал бэелүүлдэг байгаа. «Буряад үнэнэй» зохёолшодые саг үргэлжэ эрьедэг, Лобсон Тапхаев, Юрий Будаев болон бусадтай хамта уран зохёол тухай хөөрэлдөөниинь барагдашагүй ехэ, захагүй юм һэн даа.

Рахмет Шоймарданов татаар, буряад, монгол уран зохёол һайн мэдэдэг байхаһаа гадна, бүхы дэлхэйн поэзи тухай ехэ һонин, өөрын хараа бодолтой, онсо өөрсэ һанамжатай байгша бэлэй. 

Шүлэг зохёохо, поэзи тухай шэнжэлхы статьянуудые бэшэхэ, ородһоо, монголһоо, буряадһаа оршуулха ажал хэжэ, хоолойгоо тэжээдэг байгаа. Теэд иимэ ажалда ехэ мүнгэ олохонь хэсүү байһаниинь мэдээжэ. Өөрын байрагүй, хаа хаагуур гэр бүлэтэеэ ото нүүжэ ябаһан тухайнь тэрэнэй нүхэд дурсаһан юм. Үбэлэй хүйтэн үедэ һарьмай нимгэн хүүртигээр ябахыень хараад, зарим нэгэн:"дааранагүй аалши?" гэжэ һурагша һэн. «Хүүртигэйм дотор ехэ дулаан юм» гэжэ Рахмет харюусадаг байгаа. Энэ дэгэлээ поэт уран дүрэ болгон хэрэглэжэ, «Нэрэ» гэжэ шогтойшье һаа, гүн удхатай шүлэг соогоо мүнхэрүүлээ бэлэй:

Түрэхэдэм — намда
Ондоо ямар нэрэ
Үгэхөө һанаһан байгааб:
Тэрэ намда хамаагүй.
Үхэн үхэтэрөөл
Энээхэн нэрэеэ шэрэхэл болооб —
Торгон самса,
Һарьмай дэгэл мэтээр.
Торгонш самсань —
Нарай үедэм мүнхэрөө.
Һарьмай дэгэлынь
Одоо тааранхай агша.
Теэдшье —
Хэһэн нүгэл хилэнсэм гамгүй
Хайран дэгэлыем
Элээжэл, сооложол байнхай. 

Бэеэр набтар, туранхай, нюдэндөө шэлтэй интеллигент шэнжэтэй, ехэ олон номуудые уншаһан, уран зохёол тухай хөөрэлдэхэ ехэ дуратай хүн бэлэй.