Уран зохёолшод тухай
Бүхы дэлхэйн уянгын түлөө
27 апреля 2020
3309
1933 ондо Германида фашистнууд засаг абахадаа, хотонуудай талмайнууд дээрэ номуудай түүдэгүүдые соробхилуулаа һэн. Солото поэт Генрих Гейне иигэжэ хэлэһэн: «Номуудые галдаһан газарта һүүлэй һүүлдэ хүнүүдые галдадаг».
12 жэлэй туршада зонхилхо үедөө фашистнууд концлагерьнуудта зобоожо алаһан олон түмэн зоной шарилые галдаһан ушар эдэ үгэнүүдэйнь зүнтэй байһые саашадаа гэршэлээ.
Гейне Гитлерэй үедэ хорюултай байгаа, тэрэнэй номуудые баһал галдаа һэн. Хэды тиибэшье, немецүүд тэрэнэй зохёолнуудые гэртээ нюусаар уншадаг байгаа, зарим зоримгой багшанар хэшээлнүүдтээ һурагшадтайгаа агуу поэдэй бүтээлнүүдые үзэдэг бэлэй. Тиигэжэ Гейнедэ хандаса хүн шанарай шалгалта болоһон юм.
Генрих Гейне
Россида Гейне хододоо ехэ хүндэтэй, сүлөөтэ ухаан бодолой, эрхэ сүлөөгэй түлөө тэмсэлэй һүлдэ гэжэ тоотой байгаа. Россиһаа дамжан, Гейне 1880-яад онуудта Болгари хүрөө. Польшодо Г.Сенкевич тэрэниие «дайшалхы нүхэр» гэжэ нэрлэдэг байгаа, уран зохёолшо М.Конопницкая шүлэгүүдыень оршуулаа. Дэлхэйн хоёрдохи дайнай үедэ Югославиин партизанууд тэрэнэй шүлэгүүдые уншадаг һэн.
Генрих Гейне олон арадуудай литературын, уралигай хүгжэлтэдэ горитойгооЗүүн гарһаа Р.Кармен, Э.Хемингуэй Испанида. 1937 он..jpgр нүлөөлөө. Жэшээнь, «Азра» гэжэ шүлэгынь Босниин арадай дуун болонхой. «Загаһашан дангина» шүлэгтэнь хүгжэм зохёоһон грузин арад өөрынгөө арадай дуун гэжэ тоолодог. Ородой солото поэдүүд М.Лермонтов, Ф.Тютчев, А.К.Толстой, А.Блок тэрэнэй шүлэгүүдые оршуулаа, олониинь мэдээжэ романснууд болоо, мүнөөшье зэдэлдэг.
Буряад зохёолшод баһал оршуулжа туршаһан. Арадай поэт Николай Дамдиновай буряадшалһан «Тусхай даабаритайгаар эльгээгдэһэн хүн» гэжэ балладаһаа хэһэг уншая:
Гитлер Германиһаа уран зохёолшодые, эрдэмтэдые, ондоо үзэл бодолтониие үлдэхэдөө, түрэл орон, түрэл хэлэнһээ таһалжа, тэдэниие хэһээбэб гэжэ һанаа ёһотой. Теэд тэрэ ехэ эндүүрээ: Иоганнес Бехер, Томас ба Генрих Манн, Эрих Мария Ремарк, Бертольт Брехт, Анна Зегерс болон бусад уран үгэтэн харида муугаар бэшэдэг болоогүй, гуурһаниинь мохоогүй. 1937 ондо болоһон Американ уран зохёолшодой II конгресстэ үгэ хэлэхэдээ, Эрнест Хемингуэй испан дайн тухай, зохёолшодой үүргэ тухай иигэжэ тодорхойлоо бэлэй: «...Үнэхөөр һайн уран зохёолшо мүнөө байгаа засагуудай алинданшье сэгнэгдэхэ аргатай. Һайн зохёолшодые үгэхэ аргагүй ори ганса политическэ байгуулал бии юм, энэ байгуулал — фашизм. Юундэб гэхэдэ, фашизм — бандидуудай айлададаг худал үгэ бшуу. Худалаар хэлэхэеэ арсаһан уран зохёолшо хадаа фашизмын эрхэ байдалда хүдэлхэ, ажаһуухашье аргагүй.
Испанида ехэ олон уран зохёолшод, англи, немец, француз, голландиин уран гуурһатан ерэнхэй. Үнэн зүбые дайнда бэдэржэ ерэһэн хүн үхэлөө оложо магадгүй. Гэбэшье тэдээн сооһоо хэдыхэншье хүн амиды бусаа болобол, ёһотой үнэн асарха» (Писатели США о литературе. — М., 1982, н.90-92). Сэрэгэй корреспондент Э.Хемингуэй 1937-1939 онуудта испан дайнһаа США-гай эрхэтэндэ үнэн һонин мэдээсэжэ байгаа. «Испан репортажнууд» гэһэн очеркнуудай ном, үлхөө үгүүлбэринүүдые, «Табадахи колонно» гэжэ зүжэг, «Хэн тухай хонхо зэдэлнэб» гэжэ роман бэшэһэн юм. Голландиин режиссер И.Ивенстэй хамта «Испан дайда» гэжэ фильм буулгажа, прокадһаа ороһон мүнгыень фашистнартай тэмсэжэ байһан Испан Республикын жасада дамжуулһан түүхэтэй.
1937 оной апрель соо немец летчигуудай легион «Кондор» испан тосхон, хото һууринуудые гам хайрагүй бомбодоһон юм. Дуранго гэһэн хото эгээн түрүүн хохидоо һэн. Испан түүхэшэн М.Туньон де Лара иигэжэ гэршэлнэ: «Бүхы дэлхэйн дайн сэрэгэй түүхэдэ үзэгдөөгүй зэбүүн үйлэ гээд Дуранго хотые бомбодолго нэрлэхээр. Эхэнэрнүүдэй сүмэ хандамаанартайгаа хамта үнэһэн тоборог болгогдоһон байна» (Испания в ХХ веке. — 1973, н.537).
Апрелиин 26-най үдэр баскнуудай урда сагай ниислэл болохо нангин хото Герникые немец летчигууд гурбан часай туршада ото бомбодожо, хоёр мянга үлүүтэй сэрэгшэ бэшэ, юрын зониие алаһан юм. Испан уран зурааша Пабло Пикассогой найруулһан «Герникэ» бүтээл хүн түрэлтэндэ энээн тухай һүрөөтэй һануулга боложо үлэнхэй. Бельгиин уран зохёолшо Анри Корнелюс (1913 — 1985) фашистнуудта Эсэргүүсэлэй хүдэлөөнэй зэргэдэ байлдагша, иимэ шүлэгөөр Герникэдэ нүгшэһэн зоной дурсахаалые ёһолоо бэлэй:
Фашистнуудай үүсхэһэн дайнай эхиндэ испан арадай оюун бэлигтэ поэт Федерико Гарсиа Лорка хорото муухайгаар алуулһан юм. Буугай һомонһоо өөрэгүй солото поэдэй үгын хүсэнһөө айжа байһанаа тэдэнэр гэршэлээ бшуу. Гранадада болоһон энэ алуур дэлхэйн хэдэн үеын поэдүүдэй зүрхэ сэдьхэл хүмэрюулһээр байха юм. Дэлхэйн хоёрдохи дайнай дүүрэхын тээ урда фашис лагерьта алуулһан бэлигтэ хунгар поэт Миклош Радноти иимэ шүлэг зорюулһан байна:
Кабардино-Балкариин арадай поэт Кайсын Кулиев (1917-1985), агуу дайнай ветеран, Испанида унагшадай, Лоркын дурасхаалда уянгата поэмэ зорюулһан юм. Поэмэһээ хэһэг буряадшалбабди:
Интербригадын сэрэгшэд
Испан Республикые фашистнуудһаа хамгаалхын тула 54 хари гүрэнэй түлөөлэгшэд һайн дураараа Испанида ерэһэн түүхэтэй. Тэдэнэй тоодо СССР-эй хэдэн мянган эрхэтэн. Интернациональна бригаданууд 1936 оной намар байгуулагдажа эхилээ. Жэшээнь, Тельманэй батальондо немец, поляк, болгар, югослав яһатан хамта дайлалдадаг байгаа. Батальоной сэрэгшэ Эрнст Буш — хубисхалша поэт, бард, зохёоһон дуугаа дуулахадань, олон яһанай сэрэгшэд нулимсаяа аршан шагнадаг һэн. Испан Республикын унахада, тэрэ немец фашистнуудай һабарта орожо, 1945 он болотор түрмэдэ һууһан юм. Тэрэнэй зохёоһон «Тельманэй батальон» гэжэ дуунһаа хэһэг буряадшалбабди:
Аяар 18 үндэһэ яһатаниие нэгэдүүлһэн 12-дохи интербригадые хунгар, совет уран зохёолшо Матэ Залка (Бела Франкль) ударидахадаа, айхабтар бэлигтэй сэрэг хүтэлэгшэ байһанаа гэршэлээ һэн. Энэ бригадын штабай начальник П.И.Батов Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ армиин генерал болоһон юм. «Генерал Лукач» гэжэ алдаршаһан шэн зоригтой Матэ Залка 1937 оной июниин 11-дэ Уэска шадар тулалдаанда баатарай үхэлөөр унаһан юм.
1936-1939 онуудай испан дайн хадаа фашизмтай түрүүшын зэбсэгтэ тулалдаан гэжэ түүхэдэ оронхой. Энэ дайнай үедэ дэлгэрһэн харагдаа үзэгдөөгүй юрын зоной баатаршалга, нугаршагүй зориг, сэбэр сагаан сэдьхэлэй уряалаар республикые хамгаалхаяа хаа хаанаһаа ерэһэн олон яһанай идеалистнуудай гайхамшаг жэшээ бүхы дэлхэйн зониие бахархан гайхуулаа, ухаан бодолдонь гүнзэгы мүр сараа үлөөгөө ха юм.
Гейне Гитлерэй үедэ хорюултай байгаа, тэрэнэй номуудые баһал галдаа һэн. Хэды тиибэшье, немецүүд тэрэнэй зохёолнуудые гэртээ нюусаар уншадаг байгаа, зарим зоримгой багшанар хэшээлнүүдтээ һурагшадтайгаа агуу поэдэй бүтээлнүүдые үзэдэг бэлэй. Тиигэжэ Гейнедэ хандаса хүн шанарай шалгалта болоһон юм.
Генрих Гейне
Россида Гейне хододоо ехэ хүндэтэй, сүлөөтэ ухаан бодолой, эрхэ сүлөөгэй түлөө тэмсэлэй һүлдэ гэжэ тоотой байгаа. Россиһаа дамжан, Гейне 1880-яад онуудта Болгари хүрөө. Польшодо Г.Сенкевич тэрэниие «дайшалхы нүхэр» гэжэ нэрлэдэг байгаа, уран зохёолшо М.Конопницкая шүлэгүүдыень оршуулаа. Дэлхэйн хоёрдохи дайнай үедэ Югославиин партизанууд тэрэнэй шүлэгүүдые уншадаг һэн.
Генрих Гейне олон арадуудай литературын, уралигай хүгжэлтэдэ горитойгооЗүүн гарһаа Р.Кармен, Э.Хемингуэй Испанида. 1937 он..jpgр нүлөөлөө. Жэшээнь, «Азра» гэжэ шүлэгынь Босниин арадай дуун болонхой. «Загаһашан дангина» шүлэгтэнь хүгжэм зохёоһон грузин арад өөрынгөө арадай дуун гэжэ тоолодог. Ородой солото поэдүүд М.Лермонтов, Ф.Тютчев, А.К.Толстой, А.Блок тэрэнэй шүлэгүүдые оршуулаа, олониинь мэдээжэ романснууд болоо, мүнөөшье зэдэлдэг.
Буряад зохёолшод баһал оршуулжа туршаһан. Арадай поэт Николай Дамдиновай буряадшалһан «Тусхай даабаритайгаар эльгээгдэһэн хүн» гэжэ балладаһаа хэһэг уншая:
...Хүүхэн һайхан
шарайдашни
Хүлисэшэгүйгөөр
мэхэлэгдээд,
Амарагни, шамдаа
гомдоһоноо
Алтан дэлхэйдэ
дуулгахагүйб.
Эршэтэ мүрэнэй
загаһадта
Энээн тухайгаа
шэбэнэхэб.
Орхёод ошоһонойшни
һураг суу
Океан далайгаар таруужан.
Зүүн гарһаа Р.Кармен, Э.Хемингуэй Испанида. 1937 он.
Зүүн гарһаа Р.Кармен, Э.Хемингуэй Испанида. 1937 он.
Гитлер Германиһаа уран зохёолшодые, эрдэмтэдые, ондоо үзэл бодолтониие үлдэхэдөө, түрэл орон, түрэл хэлэнһээ таһалжа, тэдэниие хэһээбэб гэжэ һанаа ёһотой. Теэд тэрэ ехэ эндүүрээ: Иоганнес Бехер, Томас ба Генрих Манн, Эрих Мария Ремарк, Бертольт Брехт, Анна Зегерс болон бусад уран үгэтэн харида муугаар бэшэдэг болоогүй, гуурһаниинь мохоогүй. 1937 ондо болоһон Американ уран зохёолшодой II конгресстэ үгэ хэлэхэдээ, Эрнест Хемингуэй испан дайн тухай, зохёолшодой үүргэ тухай иигэжэ тодорхойлоо бэлэй: «...Үнэхөөр һайн уран зохёолшо мүнөө байгаа засагуудай алинданшье сэгнэгдэхэ аргатай. Һайн зохёолшодые үгэхэ аргагүй ори ганса политическэ байгуулал бии юм, энэ байгуулал — фашизм. Юундэб гэхэдэ, фашизм — бандидуудай айлададаг худал үгэ бшуу. Худалаар хэлэхэеэ арсаһан уран зохёолшо хадаа фашизмын эрхэ байдалда хүдэлхэ, ажаһуухашье аргагүй.
...Бидэ, сэрэгэй корреспондентнүүд, Мадридта боложо байһан алуурай гэршэнүүд гээшэбди. Һайнаар эмхидхэгдэһэн энэ алуурые герман артиллери бэелүүлнэ, амгалан зониие алана.
Испанида ехэ олон уран зохёолшод, англи, немец, француз, голландиин уран гуурһатан ерэнхэй. Үнэн зүбые дайнда бэдэржэ ерэһэн хүн үхэлөө оложо магадгүй. Гэбэшье тэдээн сооһоо хэдыхэншье хүн амиды бусаа болобол, ёһотой үнэн асарха» (Писатели США о литературе. — М., 1982, н.90-92). Сэрэгэй корреспондент Э.Хемингуэй 1937-1939 онуудта испан дайнһаа США-гай эрхэтэндэ үнэн һонин мэдээсэжэ байгаа. «Испан репортажнууд» гэһэн очеркнуудай ном, үлхөө үгүүлбэринүүдые, «Табадахи колонно» гэжэ зүжэг, «Хэн тухай хонхо зэдэлнэб» гэжэ роман бэшэһэн юм. Голландиин режиссер И.Ивенстэй хамта «Испан дайда» гэжэ фильм буулгажа, прокадһаа ороһон мүнгыень фашистнартай тэмсэжэ байһан Испан Республикын жасада дамжуулһан түүхэтэй.
П.Пикассо.Герника. 1937 он.
П.Пикассо.Герника. 1937 он.
1937 оной апрель соо немец летчигуудай легион «Кондор» испан тосхон, хото һууринуудые гам хайрагүй бомбодоһон юм. Дуранго гэһэн хото эгээн түрүүн хохидоо һэн. Испан түүхэшэн М.Туньон де Лара иигэжэ гэршэлнэ: «Бүхы дэлхэйн дайн сэрэгэй түүхэдэ үзэгдөөгүй зэбүүн үйлэ гээд Дуранго хотые бомбодолго нэрлэхээр. Эхэнэрнүүдэй сүмэ хандамаанартайгаа хамта үнэһэн тоборог болгогдоһон байна» (Испания в ХХ веке. — 1973, н.537).
Апрелиин 26-най үдэр баскнуудай урда сагай ниислэл болохо нангин хото Герникые немец летчигууд гурбан часай туршада ото бомбодожо, хоёр мянга үлүүтэй сэрэгшэ бэшэ, юрын зониие алаһан юм. Испан уран зурааша Пабло Пикассогой найруулһан «Герникэ» бүтээл хүн түрэлтэндэ энээн тухай һүрөөтэй һануулга боложо үлэнхэй. Бельгиин уран зохёолшо Анри Корнелюс (1913 — 1985) фашистнуудта Эсэргүүсэлэй хүдэлөөнэй зэргэдэ байлдагша, иимэ шүлэгөөр Герникэдэ нүгшэһэн зоной дурсахаалые ёһолоо бэлэй:
Герникын дуулал
Герникэдэ бидэ ошохогүйбди, -
Лааварнуудынь шуһаар арюудхагданхай.
Герникэдэ бидэ ошохогүйбди, -
Сэсэрлигыень дайн һалгаанхай.
Герникэдэ бидэ ошохогүйбди, -
Тэрэнэй хүбүүд алууланхай.
Герникэдэ бидэ ошохогүйбди, -
Турлаагуудынь үхээридэ саданхай.
Испаниин бүхы харгынууд
Герникэ соогуур гарадаг.
Т.Самбялова буряадшалба.
Ф.Г.Лорка
Ф.Г.Лорка
Фашистнуудай үүсхэһэн дайнай эхиндэ испан арадай оюун бэлигтэ поэт Федерико Гарсиа Лорка хорото муухайгаар алуулһан юм. Буугай һомонһоо өөрэгүй солото поэдэй үгын хүсэнһөө айжа байһанаа тэдэнэр гэршэлээ бшуу. Гранадада болоһон энэ алуур дэлхэйн хэдэн үеын поэдүүдэй зүрхэ сэдьхэл хүмэрюулһээр байха юм. Дэлхэйн хоёрдохи дайнай дүүрэхын тээ урда фашис лагерьта алуулһан бэлигтэ хунгар поэт Миклош Радноти иимэ шүлэг зорюулһан байна:
Федерико Гарсиа Лорка
Испаниин шамда дуратай байһанай түлөө,
инагууд шүлэгүүдыеш дахин дабтаһанай түлөө,
тэдэнэр, дайлан ерэхэдээ, яахыншье аргагүй,
шамай алаба ха юм, поэт байһанайш түлөө.
Арад зоншни баран дайнда оробол, — харыш,
Федерико!
Т.Самбялова буряадшалба.
К.Кулиев дайнай үедэ
К.Кулиев дайнай үедэ
Кабардино-Балкариин арадай поэт Кайсын Кулиев (1917-1985), агуу дайнай ветеран, Испанида унагшадай, Лоркын дурасхаалда уянгата поэмэ зорюулһан юм. Поэмэһээ хэһэг буряадшалбабди:
...Фронтдо фашистнуудтай дайлалдааб,
Адхарһан шуһанайш түлөө,
Федерико, минии аха Федерико!
Алууршадай гарһаа хосорһон таанадай түлөө,
Бултанай түлөө дайлалдааб.
Федерико, шинии шүлэгэй түлөө,
Бүхы дэлхэйн уянгын түлөө
Фашис шолмосуудтай дайлалдааб.
Интербригадын сэрэгшэд
Испан Республикые фашистнуудһаа хамгаалхын тула 54 хари гүрэнэй түлөөлэгшэд һайн дураараа Испанида ерэһэн түүхэтэй. Тэдэнэй тоодо СССР-эй хэдэн мянган эрхэтэн. Интернациональна бригаданууд 1936 оной намар байгуулагдажа эхилээ. Жэшээнь, Тельманэй батальондо немец, поляк, болгар, югослав яһатан хамта дайлалдадаг байгаа. Батальоной сэрэгшэ Эрнст Буш — хубисхалша поэт, бард, зохёоһон дуугаа дуулахадань, олон яһанай сэрэгшэд нулимсаяа аршан шагнадаг һэн. Испан Республикын унахада, тэрэ немец фашистнуудай һабарта орожо, 1945 он болотор түрмэдэ һууһан юм. Тэрэнэй зохёоһон «Тельманэй батальон» гэжэ дуунһаа хэһэг буряадшалбабди:
Огторгой мүшэтэ хүшэгөөр окоп нэмэреэд,
Һарын сараа Тахо голой долгин соо хороо.
Түүдэгэй дэргэдэ сэрэгшын зүүдэн таһалдаад,
Шэнэ байлдаантай урилдан гэгээ ороо.
Холохон байна,
түрэл оромнай,
Харин байлданабди шинии түлөө, Тельман!
Аяар 18 үндэһэ яһатаниие нэгэдүүлһэн 12-дохи интербригадые хунгар, совет уран зохёолшо Матэ Залка (Бела Франкль) ударидахадаа, айхабтар бэлигтэй сэрэг хүтэлэгшэ байһанаа гэршэлээ һэн. Энэ бригадын штабай начальник П.И.Батов Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ армиин генерал болоһон юм. «Генерал Лукач» гэжэ алдаршаһан шэн зоригтой Матэ Залка 1937 оной июниин 11-дэ Уэска шадар тулалдаанда баатарай үхэлөөр унаһан юм.
1936-1939 онуудай испан дайн хадаа фашизмтай түрүүшын зэбсэгтэ тулалдаан гэжэ түүхэдэ оронхой. Энэ дайнай үедэ дэлгэрһэн харагдаа үзэгдөөгүй юрын зоной баатаршалга, нугаршагүй зориг, сэбэр сагаан сэдьхэлэй уряалаар республикые хамгаалхаяа хаа хаанаһаа ерэһэн олон яһанай идеалистнуудай гайхамшаг жэшээ бүхы дэлхэйн зониие бахархан гайхуулаа, ухаан бодолдонь гүнзэгы мүр сараа үлөөгөө ха юм.