Бөө мүргэлэй бүтээлнүүдэй зүйлнүүд

Бөө мүргэлэй ёһолол бүтээлнүүдэй удаадахи зүйлнүүд болоно гэбэл: 
1) дурдалга ба домог үгэ (тусхай мүргэл, ёһололнуудай туһаламжаар бурханай-замби түбиин үйлэ хэрэгүүдтэ эдэбхитэйгээр хамааралсаха аргатай ехэ бөөнэр, удаганар тухай урданай домог; 
2) бөөгэй мүргэл ёһололтой холбоотой эди шэди, шэбшэлгэ; 
3) тэнгэриин, наранай, һарын ба бусад бурхантай холбоотой зурхай; 
4) бөөгэй эмнэлгэ аргалалнууд: 
а) яһаа, үе мүсэеэ, арһа мяхаяа, хии һудалаа гэмэлтэһэн, бэртэһэн хүнүүдые эмшэлэлгэ; 
б) шэбшэлгэ, тарнидалга; 
в) малай арһаар, гэдэһэ дотороор орёолго (“малда оруулга”); 
г) аршаанаар, мүнхын уһаар угаалга; 
д) сэдьхэлэй үбшэнүүдые (“найгуур”) аргалалга, һүнэһэеэ зайлахадань аргалалга, “золиг гаргалга” (үбшэнтэнэй һүнэһэ тэхэрюулгэ) гэхэ мэтэ. 

Буряадуудай бөө мүргэлдэ иимэ зүйлнүүд үргэнөөр дэлгэрэнхэй: 
а) хүнэй гарай альганай хээгээр үзэл үзэжэ, абари зангыень тодорхойлго, саашанхи хуби заяаень хэлэлгэ; 
б) ерээдүйн бөөе һунгажа шэлэхэдээ, нюур шарайгаарнь, бэеынь түхэл хэлбэреэр хүнэй шэнжэ шанарые элирүүлхэ тухай һургаал. Эдэ бүгэдэ бөөгэй мүргэл бүтээлдэ туһалдаг зүйлнүүд болоно гэжэ тоолохо шухала. Хүнэй, амитанай ба шубуунай дүрсэнүүдые бүтээлгэтэйгээр “золиг гаргаха”; “аблаха”;  яһаар, илангаяа хониной дала шатаажа, үзэл үзэхэ; “угаалга” хэхэ гэхэ мэтэ зүйлнүүд хадаа мүргэл бүтээлэй ёһотойл арадай арганууд болоно гээшэ. 


Һүүлэй үедэ манай Бурад орондо бөө мүргэл үргэнөөр дэлгэржэ байна. Энэ талаар республикымнай Бөөнэрэй эблэлэй эдэбхитэй ажал ябуулга айхабтар ехэ үүргэ дүүргэнэ. “Бөө мүргэл” гэжэ эблэлэй президент Н.А. Степанова, вице-президент Б.Д. Базаров болон эблэлэй соведэй бусад гэшүүд энэ мүргэл хүгжөөлгэдэ ехэ хубитаяа оруулдаг юм. Тиигэжэ бөө мүргэл дахинаа эршэтэйгээр һэргэн, хүгжөөгдэжэ байнхай. 


Манайда бөө мүргэлые хүгжөөлгэдэ бөө болон удаган болгохо шанар олголго хадаа эртэ урдын ёһо гуримтай, дүрим заншалтай юм. Буряадуудай бөө мүргэлдэ ёһолол шүтэлгын асуудал эхэ байгаалиие, ниигэм бүлгэмые шэнжэлгын ехэ удха шанартай. Энээниие тайлбарилхын тула бөө мүргэлэй сэдьхэл бодолой гол ёһонуудые харуулая: 
1) сэдьхэлэй үбшэнтэй, эрэмдэг, үбэштэй тэнэг хүнүүд бөө мүргэлэй олон янзын ажал ябуулга эрхилжэ шадахагүй; 
2) хүн бөө болохом гээд лэ боложо шадахагүй, харин уг гарбалайнгаа һанал хүсэлөөр бөө болодог, “удха шанараа” абадаг; 
3) наһа бараһан “заарин” гү, али “дүүрэн бүхэли” бөөнэрэй бэедэ угай тамга табигдадаг (улайтар халааһан түмэрөөр хүнэй гуяда болон дала мүрэдэ тамга дарагдадаг – “ара бэеынь алтан тамга” Шаргай ноён хаанай үршөөлөөр табигдадаг: хүнэй сээжэдэ ба можодо Дошхон ноён хаанай үршөөлөөр “үбэр бэеынь үнэн тамга” табигдадаг). Заншалай ёһоор, угай бөө эдэ тэмдэгүүдээрнь энэ, тэрэ ехэ бөөгэй хаана дахинаа мүндэлэн түрэһыень элирүүлэн бэдэржэ олоод, “заарин” гү, али “бүхэли бөөгэй” дахинаа хубилан түрэһэн тухай бүхы уг удамуудтаа соносходог юм; 
4) бөөгэй түрэлхиин бэлиг – “удха” тухай хэлэбэл, иимэ байна: эсэгын талаһаа – “халуунай удха”, эхын талаһаа – “хариин удха”; мүн лэ иимэл ёһо гуримаар бөөнэртэ угай нэрэ зэргэнүүд үгтэдэг, бөөгэй уг гарбалгүй хүндэ, мүн һолир гэхэ гү, али “зада шулуу” олоһон хүндэ Тэнгэринэрэй зүгһөө бөөгэй шанар олгогдодог; 
5) бөө нангин тангаригаа эбдэхэ ёһогүй, бурхан шүтөөнэй бүхы заабари дүримүүдые сахиха уялгатай; 
6) шанараа долоо дахин бүтээлгэһэнэй һүүлээр лэ бөө ондоо хүниие бөө болгожо, шанар абхуулха эрхэтэй болодог гэхэ гү, али оргой болон майхабша үмдэжэ, Тэнгэринэрые уряалан дуудаха эрхэдэ хүртэдэг; 
7) сэдьхэл бодолой талаар һурган хүмүүжүүлэгшэ багша бөө бүхы наһан соогоо юһэн бөөдэ шанар олгохо эрхэтэй, хэрбээ энээнһээ дээшэ гаргаа гээшэ һаа, тэрэ бөө энэ хуули ёһые эбдэһэнэйнгээ гү, али хазагайруулһанайнгаа түлөө бөөгэй бэлиг шанараа, угайнгаа баялигые алдажа гээхэдээ, үнгэрхэдөө үхэжэ һалахадаа болохо байна; 
8) нэгэ угта эсэгэ хүбүүн хоёр нэгэн доро бөөгэй ажал ябуулхань хоригдодог. 

Энээнтэй дашарамдуулан, Буряадай түрүүшын эрдэмэй доктор Цыбен Жамсарано XX зуун жэлэй эхиндэ бөөнэрэй үгэдэг шахаа тангариг тухай үргэнөөр бэшэһэн байгаа. «Хүнэй нюур шарайн һайханиие харахагүйб; үхэл тахал үүдхэн уряалхагүйб; буса зоной мал хулгайлхагүйб; алалга хюдалга уряалхагүйб; зоной зөөри дээрэ ажаһуухагүйб; үргэл бариса бага гэжэ голохогүйб, үгэһэн шахаа тангаригыемни талын эзэн дуулаг лэ, үндэр Тэнгэри, үргэн ехэ Эхэ-Газар дуулаг лэ. Амиды мэндэ ябахадаа энэ шахаа тангариг үгэһэндэмни эндэ байһан хүнүүд гэршэнэр болог лэ…» гэжэ тэндэ хэлэгдэнэ.