1996 ондо, Бүгэдэ буряадуудай хоёрдохи хуралдаанай үедэ, Монголдо ажаһуудаг буряад угсаатаниие түлөөлжэ ерэһэн Содбын Бадарч ахатантай хөөрэлдэһэнөө мартагшагүйб. Юридическэ эрдэмэй дид-доктор, профессор С. Бадарч Буряад соёлой эблэл уг үндэһэн ёһо заншалаа, амидаралай шэмэг болохо гар урлалаа, оюун ухаагаа, түрэл хэлэеэ хүгжөөхэ талаар ямар ажал ябуулнаб гэжэ хөөрөө һэн.
Монгол һайхан орондо, 1989 оной мэдээгээр, 35 744 буряад угсаатан ажаһуудаг гээд хүндэтэ С. Бадарч тэмдэглээ. Улаанбаатарта, мүн зургаан аймагай 13 сомондо Буряад соёлой эблэлэй оролдолгоор эдэбхитэй ажал ябуулагдана гэжэ тэмдэглээ һэн. Жэшээнь, урданай буряад дуунуудые, ёохор һайн мэдэдэг, суглуулдаг Сагаан-Обоо сомоной Гомбын Цэрэн-Ханда Улаанбаатарай 50-дугаар һургуулиин дэргэдэ буряад дуунда дуратай залуушуулые һургадаг гэжэ хэлээ бэлэй. Өөрөө С. Бадарч Москвада һураһан, СССР-эй МВД-гэй академидэ эрдэмэй диссертаци хамгаалһан байгаа. Содбын Бадарч ахатан иигэжэ хөөрэһэн юм:
— 1942 оной арба һарын 5-да Монголой Дээдэ һургуули байгуулагдаһан юм. Түрүүшын оюутадай 78 хубинь буряад хүбүүд, басагад байһан гэжэ Гүрэнэй архивай дансанууд гэршэлнэ. Тиихэдэ һуража гараһан оюутад саашадаа гүрэнэй болон сэрэгэй албанда ябахадаа, дээдэ тушаалнуудые эзэлдэг, мүн Монголой Засагай газарташье хүдэлдэг байгаа. Жэшээлхэдэ, буряад уг гарбалтай Дамдинжавай Майдар Ю. Цэдэнбалай нэгэдэхи орлогшоор үни удаан хүдэлһэн намтартай.
1943 ондо Чойбалсанай шангай тогтоогдоходо, буряад элитэ эрдэмтэн, гүрэнэй ажал ябуулагша Бямбын Ринчен энэ шанда эгээн түрүүн хүртэһэн алдартай.
Буряад эхэнэр Эрдэнэбатын Оюун МНР-эй арадай гэгээрэлэй сайд байһан юм.
1944 ондо «габьяата багша» гэһэн нэрэ солын тогтоогдоходо, буряад эхэнэр Дондогой Цэбэгмит баһал эгээн түрүүн хүртэһэн алдартай. Энэ хүн саашадаа МНР-эй гадаадын хэрэгүүдэй сайдай орлогшо болоһон байна. 1961 ондо Монгол Уласай ООН-ой гэшүүндэ абтахада, Монголой делегациие Нью-Йоркдо энэ буряад эхэнэр толгойлоо бэлэй.
Буряад уг гарбалтай Раднаагай Пүрбэ хадаа «Арадай эмшэн» гэһэн үндэр нэрэ солотой Монголдо гансал хүн болоно. «Ажалай баатар» гэһэн нэрэ солотой гансал артист Лувсангийн Пүрэвдорж мүн лэ буряад гарбалтай хүн байха.
Хуралдаанай һүүлээр Буряад ороной ямар нютагуудта хүрэһэн, юу хараһан байнабта гэжэ асуухадамни, ахатан иигэжэ хэлээ һэн:
— Түнхэнэй, Мухар-Шэбэрэй аймагуудта ошооб, зоной байра байдалтай танилсааб. Һайншье, муушье юумэн биил даа. Минии һанахада, залуу үетэн, дундуур наһанай буряад зон хэтэрмэ ехээр архи ууна. Монголдошье, Буряадташье архиһаа элбэг юумэн үгы хэбэртэй. Залуу үетэнөө архиин хоронһоо абарха, аршалхаяа бүхы зоноороо бодожо үзэел!
Хүндэтэ ахатанай 22 жэлэй саана хэлэһэн үгэнүүд мүнөөшье шухала удхатай зандаа. Гэбэшье зарим тэды һайн талын хубилалтанууд болоно гээд һанахаар.
Тэрэ үедэ эхилэгдэһэн ехэ ажалые залуу һүрэг даажа абаад байна. 2008 ондо байгуулагдаһан Монголой Буряад судлалай академиин юрэнхылэгшэ М. Одмандахтай тус академиин ажал хэрэгүүд тухай хөөрэлдөө һэмди. Монголой Гүрэнэй университедэй доктор, журналистикын кафедрые даагша Жүгмын Мягмарсүрэнэй Одмандах Үлирэнгэ Бооржоһоо гарбалтай, сагаан малгай хуасай обогой хүн юм. Мүнөө үедэ Монголдо ажаһуудаг олон мянган буряад угсаатанай байра байдал, аман зохёол, этнографи, соёл болон искусствые, хэлэнэй болон уран зохёолой хүгжэлтые шэнжэлэлгын талаар шиидхэгдэхэ асуудалнууд олон байгаа ёһотой гэжэ хүндэтэ айлшанда хандаа һэмди.
— Монголой эрдэмтэд урда үедэшье буряад арадай түүхые, хэлэн болон соёлыень шэнжэлдэг байгаа ...
— Тиимэ даа. Монголой Эрдэмэй академиин суута эрдэмтэд, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ академик Б. Ринчен, доктор Х. Нямбуу, профессор Б. Сумьябаатар, Д. Цолоо, Г. Гантогтох болон бусад эрдэмтэд олон шэнжэлхы статья, номуудые хэблүүлһэн, олон гар бэшэгүүдынь үлээһэн байна. Буряадые шэнжэлэлгын эхи табигшадай аша габьяа маша ехэ. 1990-ээд онуудһаа абан Монголдо ажаһуудаг бүхы арадуудай түүхэ, соёл, хэлэн эдэбхитэйгээр шэнжэлэгдэжэ эхилээ. «Борджигин», «Ойрад», «Хотогойто» гэһэн шэнжэлэлгын болон һуралсалай түбүүд байгуулагдаа, «Дархад» бүлгэм, «Барга» болон «Үзэмшэн» түбүүд ажал эрхилнэ. Эдэ түбүүд болон бүлгэмүүд бултадаа Монголой Эрдэмэй академитэй нягта холбоотойгоор ажалаа ябуулдаг.
— Эдэ түбүүд ямар шэглэлэй ажал бэелүүлнэб?
— Һүүлэй үедэ хэдэн эрдэм-шэнжэлэлгын конференцинүүд үнгэргэгдөө. Жэшээлэн нэрлэбэл, «Буряад-монголнуудай этнографиин болон түүхын асуудалнууд», «Буряад оршолон: хэлэнэй болон соёлой талаар политика», «Буряад угсаатаниие шэнжэлэлгын асуудалнууд», «Буряадые шэнжэлэлгэ мүнөө сагта» гэхэ мэтэ. Конференциин үедэ болон «дүхэриг шэрээгэй» саана һанамжаяа хубаалдахадаа, эрдэмтэд шэнэ мэдэсээрээ, шэнэ хараа бодолоороо андалдаха, бэе бэетэйгээ аша үрэтэйгөөр харилсаха аргатай байдаг.
2010 ондо Бүгэдэ буряадай «Алтаргана» нааданай хэмжээндэ Буряад судлалай академи уласхоорондын эрдэм-шэнжэлгын конференци эмхидхээ һэн. Энэ ехэ хуралдаанда Россиин, Хитадай болон Монгол ороной олон эрдэмтэд хабаадаһан юм. Тус хуралдаанай үедэ буряад угсаатанай һуудал байдалай орёо асуудал: ёһо заншалаа алдангүй, хэлэеэ мартангүй саашадаа хүгжэхэ арга боломжо бии гээшэ гү, ямар хараа шугамаар соёлнай хүгжэхэ ёһотойб гэжэ, мүн бусад хүндүүлхэй олон асуудалаар зүбшэн хэлсэлгэ болоо бэлэй.
— Танай хүтэлбэрилдэг Буряад судлалай академиин үүсхэлээр «Алтаргана» нааданай уласхоорондын эмхидхэлэй хороон байгуулагдаа гээд мэдэнэбди.
— Зүб даа. «Алтаргана» нааданиие 2012 ондо Үбэр Байгалай хизаарта, 2016 ондо Буряад орондо үнгэргэхэдэ тус хорооной эдэбхитэй, эршэ түгэс ажал ехэ туһатай, һайн аша нүлөөтэй байгаа гээд һанагдана.
— Залуу үетэн, оюутад буряадые шэнжэлэлгэдэ хабаадуулагдана гү?
— Һурагшад болон оюутадые олоор хабаадуулхые оролдонобди. Буряад хэлэеэ шудалхадань, мүн хари хэлэнүүдые үзэхэдэнь баһал туһалнабди. Буряадуудай олоор ажаһуудаг аймагуудта, туд бүри нютагуудта түрэл хэлэнэй хэшээлнүүдые үнгэргэхэ тухай дурадхал орууланхайбди. Хэблэл болон телевиденидэ буряадуудай түүхэ, хэлэн, соёл тухай мэдээсэлнүүдые, дамжуулгануудые саг үргэлжэ толилхо, дамжуулха шухала. Энэ ажалда залуу үетэниие эдэбхитэйгээр хабаадуулха хүсэлтэйбди.
— Буряад судлалай академиин шэнжэлэлгын ажалай шэнэ шэглэлнүүд дээрэ тогтожо хэлыт.
— Буряадуудай материальна соёл, оюун ухаанай баялиг шэнжэлэлгые гүнзэгырүүлхэ зорилго табигданхай. Мүн буряадуудай эртэ урдын һүзэглэл болохо бөө мүргэлые шэнжэлэлгэ эдэбхижүүлхэ хүсэлтэйбди. Эдэ шэглэлнүүдээр конференци, «дүхэриг шэрээ» болон семинарнуудые үнгэргэхөөр түсэблэнэбди.
Монголдо ажаһуудаг буряад угсаатанай үндэһэн соёлоо, ёһо заншалаа, түрэл хэлэеэ һэргээн хүгжөөхэ хэрэг улам эршэдэхэ, Эрхүү мүрэнэй эрьедэ мүнөө жэл үнгэрхэ «Алтаргана» нааданда тэдэнэр заатагүй хабаадаха гээд найдая. Зүрхэ сэдьхэлээрээ таһаршагүй холбоотой угсаата нэгэ арадай үри һаданарай иимэ олон шэглэлэй габшагай ажалдань амжалта хүсэел даа.
Монгол һайхан орондо, 1989 оной мэдээгээр, 35 744 буряад угсаатан ажаһуудаг гээд хүндэтэ С. Бадарч тэмдэглээ. Улаанбаатарта, мүн зургаан аймагай 13 сомондо Буряад соёлой эблэлэй оролдолгоор эдэбхитэй ажал ябуулагдана гэжэ тэмдэглээ һэн. Жэшээнь, урданай буряад дуунуудые, ёохор һайн мэдэдэг, суглуулдаг Сагаан-Обоо сомоной Гомбын Цэрэн-Ханда Улаанбаатарай 50-дугаар һургуулиин дэргэдэ буряад дуунда дуратай залуушуулые һургадаг гэжэ хэлээ бэлэй. Өөрөө С. Бадарч Москвада һураһан, СССР-эй МВД-гэй академидэ эрдэмэй диссертаци хамгаалһан байгаа. Содбын Бадарч ахатан иигэжэ хөөрэһэн юм:
— 1942 оной арба һарын 5-да Монголой Дээдэ һургуули байгуулагдаһан юм. Түрүүшын оюутадай 78 хубинь буряад хүбүүд, басагад байһан гэжэ Гүрэнэй архивай дансанууд гэршэлнэ. Тиихэдэ һуража гараһан оюутад саашадаа гүрэнэй болон сэрэгэй албанда ябахадаа, дээдэ тушаалнуудые эзэлдэг, мүн Монголой Засагай газарташье хүдэлдэг байгаа. Жэшээлхэдэ, буряад уг гарбалтай Дамдинжавай Майдар Ю. Цэдэнбалай нэгэдэхи орлогшоор үни удаан хүдэлһэн намтартай.
1943 ондо Чойбалсанай шангай тогтоогдоходо, буряад элитэ эрдэмтэн, гүрэнэй ажал ябуулагша Бямбын Ринчен энэ шанда эгээн түрүүн хүртэһэн алдартай.
Буряад эхэнэр Эрдэнэбатын Оюун МНР-эй арадай гэгээрэлэй сайд байһан юм.
1944 ондо «габьяата багша» гэһэн нэрэ солын тогтоогдоходо, буряад эхэнэр Дондогой Цэбэгмит баһал эгээн түрүүн хүртэһэн алдартай. Энэ хүн саашадаа МНР-эй гадаадын хэрэгүүдэй сайдай орлогшо болоһон байна. 1961 ондо Монгол Уласай ООН-ой гэшүүндэ абтахада, Монголой делегациие Нью-Йоркдо энэ буряад эхэнэр толгойлоо бэлэй.
Буряад уг гарбалтай Раднаагай Пүрбэ хадаа «Арадай эмшэн» гэһэн үндэр нэрэ солотой Монголдо гансал хүн болоно. «Ажалай баатар» гэһэн нэрэ солотой гансал артист Лувсангийн Пүрэвдорж мүн лэ буряад гарбалтай хүн байха.
Хуралдаанай һүүлээр Буряад ороной ямар нютагуудта хүрэһэн, юу хараһан байнабта гэжэ асуухадамни, ахатан иигэжэ хэлээ һэн:
— Түнхэнэй, Мухар-Шэбэрэй аймагуудта ошооб, зоной байра байдалтай танилсааб. Һайншье, муушье юумэн биил даа. Минии һанахада, залуу үетэн, дундуур наһанай буряад зон хэтэрмэ ехээр архи ууна. Монголдошье, Буряадташье архиһаа элбэг юумэн үгы хэбэртэй. Залуу үетэнөө архиин хоронһоо абарха, аршалхаяа бүхы зоноороо бодожо үзэел!
Хүндэтэ ахатанай 22 жэлэй саана хэлэһэн үгэнүүд мүнөөшье шухала удхатай зандаа. Гэбэшье зарим тэды һайн талын хубилалтанууд болоно гээд һанахаар.
Тэрэ үедэ эхилэгдэһэн ехэ ажалые залуу һүрэг даажа абаад байна. 2008 ондо байгуулагдаһан Монголой Буряад судлалай академиин юрэнхылэгшэ М. Одмандахтай тус академиин ажал хэрэгүүд тухай хөөрэлдөө һэмди. Монголой Гүрэнэй университедэй доктор, журналистикын кафедрые даагша Жүгмын Мягмарсүрэнэй Одмандах Үлирэнгэ Бооржоһоо гарбалтай, сагаан малгай хуасай обогой хүн юм. Мүнөө үедэ Монголдо ажаһуудаг олон мянган буряад угсаатанай байра байдал, аман зохёол, этнографи, соёл болон искусствые, хэлэнэй болон уран зохёолой хүгжэлтые шэнжэлэлгын талаар шиидхэгдэхэ асуудалнууд олон байгаа ёһотой гэжэ хүндэтэ айлшанда хандаа һэмди.
— Монголой эрдэмтэд урда үедэшье буряад арадай түүхые, хэлэн болон соёлыень шэнжэлдэг байгаа ...
— Тиимэ даа. Монголой Эрдэмэй академиин суута эрдэмтэд, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ академик Б. Ринчен, доктор Х. Нямбуу, профессор Б. Сумьябаатар, Д. Цолоо, Г. Гантогтох болон бусад эрдэмтэд олон шэнжэлхы статья, номуудые хэблүүлһэн, олон гар бэшэгүүдынь үлээһэн байна. Буряадые шэнжэлэлгын эхи табигшадай аша габьяа маша ехэ. 1990-ээд онуудһаа абан Монголдо ажаһуудаг бүхы арадуудай түүхэ, соёл, хэлэн эдэбхитэйгээр шэнжэлэгдэжэ эхилээ. «Борджигин», «Ойрад», «Хотогойто» гэһэн шэнжэлэлгын болон һуралсалай түбүүд байгуулагдаа, «Дархад» бүлгэм, «Барга» болон «Үзэмшэн» түбүүд ажал эрхилнэ. Эдэ түбүүд болон бүлгэмүүд бултадаа Монголой Эрдэмэй академитэй нягта холбоотойгоор ажалаа ябуулдаг.
— Эдэ түбүүд ямар шэглэлэй ажал бэелүүлнэб?
— Һүүлэй үедэ хэдэн эрдэм-шэнжэлэлгын конференцинүүд үнгэргэгдөө. Жэшээлэн нэрлэбэл, «Буряад-монголнуудай этнографиин болон түүхын асуудалнууд», «Буряад оршолон: хэлэнэй болон соёлой талаар политика», «Буряад угсаатаниие шэнжэлэлгын асуудалнууд», «Буряадые шэнжэлэлгэ мүнөө сагта» гэхэ мэтэ. Конференциин үедэ болон «дүхэриг шэрээгэй» саана һанамжаяа хубаалдахадаа, эрдэмтэд шэнэ мэдэсээрээ, шэнэ хараа бодолоороо андалдаха, бэе бэетэйгээ аша үрэтэйгөөр харилсаха аргатай байдаг.
2010 ондо Бүгэдэ буряадай «Алтаргана» нааданай хэмжээндэ Буряад судлалай академи уласхоорондын эрдэм-шэнжэлгын конференци эмхидхээ һэн. Энэ ехэ хуралдаанда Россиин, Хитадай болон Монгол ороной олон эрдэмтэд хабаадаһан юм. Тус хуралдаанай үедэ буряад угсаатанай һуудал байдалай орёо асуудал: ёһо заншалаа алдангүй, хэлэеэ мартангүй саашадаа хүгжэхэ арга боломжо бии гээшэ гү, ямар хараа шугамаар соёлнай хүгжэхэ ёһотойб гэжэ, мүн бусад хүндүүлхэй олон асуудалаар зүбшэн хэлсэлгэ болоо бэлэй.
— Танай хүтэлбэрилдэг Буряад судлалай академиин үүсхэлээр «Алтаргана» нааданай уласхоорондын эмхидхэлэй хороон байгуулагдаа гээд мэдэнэбди.
— Зүб даа. «Алтаргана» нааданиие 2012 ондо Үбэр Байгалай хизаарта, 2016 ондо Буряад орондо үнгэргэхэдэ тус хорооной эдэбхитэй, эршэ түгэс ажал ехэ туһатай, һайн аша нүлөөтэй байгаа гээд һанагдана.
— Залуу үетэн, оюутад буряадые шэнжэлэлгэдэ хабаадуулагдана гү?
— Һурагшад болон оюутадые олоор хабаадуулхые оролдонобди. Буряад хэлэеэ шудалхадань, мүн хари хэлэнүүдые үзэхэдэнь баһал туһалнабди. Буряадуудай олоор ажаһуудаг аймагуудта, туд бүри нютагуудта түрэл хэлэнэй хэшээлнүүдые үнгэргэхэ тухай дурадхал орууланхайбди. Хэблэл болон телевиденидэ буряадуудай түүхэ, хэлэн, соёл тухай мэдээсэлнүүдые, дамжуулгануудые саг үргэлжэ толилхо, дамжуулха шухала. Энэ ажалда залуу үетэниие эдэбхитэйгээр хабаадуулха хүсэлтэйбди.
— Буряад судлалай академиин шэнжэлэлгын ажалай шэнэ шэглэлнүүд дээрэ тогтожо хэлыт.
— Буряадуудай материальна соёл, оюун ухаанай баялиг шэнжэлэлгые гүнзэгырүүлхэ зорилго табигданхай. Мүн буряадуудай эртэ урдын һүзэглэл болохо бөө мүргэлые шэнжэлэлгэ эдэбхижүүлхэ хүсэлтэйбди. Эдэ шэглэлнүүдээр конференци, «дүхэриг шэрээ» болон семинарнуудые үнгэргэхөөр түсэблэнэбди.
Монголдо ажаһуудаг буряад угсаатанай үндэһэн соёлоо, ёһо заншалаа, түрэл хэлэеэ һэргээн хүгжөөхэ хэрэг улам эршэдэхэ, Эрхүү мүрэнэй эрьедэ мүнөө жэл үнгэрхэ «Алтаргана» нааданда тэдэнэр заатагүй хабаадаха гээд найдая. Зүрхэ сэдьхэлээрээ таһаршагүй холбоотой угсаата нэгэ арадай үри һаданарай иимэ олон шэглэлэй габшагай ажалдань амжалта хүсэел даа.