Ногоон үнгэ

    Ногоон үнгэ хоёр ондоо удхатай. Наратай, ногоотой хүнэй ажамидарал, залуу наһан, найдал, баяр нэгэ талаһаа; хүхэ ногоон үнгэтэй үхэл үбшэн нүгөө талаһаа. Тэнгэриин хүхэ, тамын улаанһаа нэгэ адлихан холо, шэнэ юумые хүлеэһэн үнгэ болоно.

    Ногоон үнгэ газар дэлхэйн ба ногооной, ой модоной үнгэ. Арса ногоон үнгэтэй, арсаһаа арюун зүйл үгы гэхэ. Ногоон ургамал юртэмсын гурбан ногоондо дурдагдана: «Тагта ургаһан арса ногоон, тайгада ургаһан хуша ногоон, талада ургаһан зээргэнэ ногоон». Эдэ юундэ хододоо ногоон бэ гэһэн асуудалда эрдэмтэн С. Ж. Балданов С. Сарыг-оолай номһоо абтаһан тыва арадай үльгэрөөр харюу үгэнэ: «Бурхан багша бүхы ан гүрөөлые мүнхэ наһатай болгохо гэжэ аржан – шэдитэ аршаан бэлдэбэ. Харин шолмос эхэнэр аршаантай домбыень абажа ангагар томо ама уруугаа юулээд, тэрьелшэбэ. Тиихэдэнь бурхан багша алтан һэлмэеэ хойноһоонь шэдэжэ, шолмос эхэнэрые хоёр болоторынь сабшаба. Хойто таланайнь шэдитэ аршаан адхаржа, зарима дуһалнуудынь хада уулаар сасагдаба. Ан амитад мүнхэ наһатай болохо заяагүй байба. Харин аршанай дуһалнуудаар сүршэгдэһэн хасуури, хуша, нарһан гэхэ мэтэ модод ходо ногоон байдаг». (С. Балданов, 2001, 183).

    Ногоон хадаг – арьбажаха, баяжаха хүсэлтэй. Дүрбэн ногоон мэнгэ ухаан бодол түгэлдэр гэһэн удхатай. Шажанай зүйлдэ ногоон үнгэ оролсодог – Ногоон Дара Эхэ, Майдариин ногоон морин г.м. Ногоон Дара Эхэ бурхан Будда бурханай нюдэнэй нулимсаһаа мүндэлһэн гэдэг. Баруунай урлалда эхын дурые хүүгэдээ тэбэрижэ байһаар зурадаг заншалтай. Харин хүүгэдшьегүй байхадаа, эхэ гэһэн удхаяа бүрин хүсэд хадагалжа харуулһан Ногоон Дара Эхэ мүн. Зоболон үзэхэ, зүдэрхэ сагта Ногоон Дара Эхэ түргөөр абардаг гэһэн үгэтэй. Дара Эхэ табан үнгэтэй байдаг гэжэ А. Митиров тэмдэглэнэ: «улаан, хүхэ, сагаан, шара, ногоон. Ногоон Дара Эхэ ехэ хүндэтэйдэ тоологдодог, газар дэлхэйн бэлгэ тэмдэг гэдэг» (Митиров, 1981, 95). Ногоон торгон дэгэлтэй эхэнэр хүн монгол үльгэр туужа соо «Үхснийг амьдруулж, үгүйрснийг баяжуулагч, эхгүйд эх болох, ханьгүйд хань болох, сайн сайхан бүхнийг бэлгэдэгч дүр болно» (Дулам, 2000, 37). Үхэһэниие амидыруулха, үгырһэниие баяжуулха, эхэгүйдэ эхэ болохо, ханигүйдэ хани болохо, һайн һайханиие тэмдэглэдэг дүрэ болоно гэгдэнэ. Ногоон торгон дэгэл, ногоон торгон хүнжэл гэдэгтэй адли эхэ газарай үнгэ – эхэнэр хүнэй үнгэ ногооноор харагдана. Үльгэр абаад хаража үзэхэдэ, Сэгээн Сэбдэг тэнгэриһээ, Сэсэн Ууган хатанһаа гараһан басаган Сэсэг Ногоон Абхай гэжэ нэрэтэй байна. Гүнжэ Ногоон дангина А. Шадаевай онтохонууд соо эгээл һайхан дангина гэгдэнэ.

    Ногоон үнгэ баян байдал тэмдэглэнэ. Адуун һүрэгэй түмэ хүрэхэдэ, ногоон морин түрэдэг юм гэһэн үгэ бии. Хориин тайшаа Дамба ноёной адуун һүрэг соо ногоон морин түрөө юм гэлсэдэг.

    Муу шэнжэтэй зарима зүйлнүүд ногоон үнгөөр тэмдэглэгдэдэг. «Баян Доржын хүбүүн Баатар Шоно Галдан» гэһэн үльгэр соо Абарга Могойн бии бололго ногоон шара үнгөөр зураглагдана:
    «Баруун хойноос 
    Боро хара тэнгэри дуугардаг. 
    Зүсэр, зүсэр бороо ородог, 
    Дэлхэйн үнгэ нэгэ шара 
    Нэгэ ногоон болодог 
    Тиигэжэ ерэдэг» 
    (Намжилова, 1997, 31).

    Ногоон үнгэ мэдэгдээгүй, аюултай юумэ харуулһан үнгэ болоно. Абарга Мэлхэйн хэлэн тухай «ногоо эреэхэн юумэн шоршогоносо бусалжа байна» гэжэ хэлэгдэнэ (Улигеры хори-бурят, 1988, 39).