Хёлго голой хойто бэеэр Гурбан байса үндэрэй үбэр туласа нэмжыһэн Шэлэ нютагай түб – Шэлэ тосхоной соёлой байшангай газаа зон олоороо сугларанхай, бууха айлшадаа хүлеэжэ байгаа.
Ажалай ба дайнай ветеран Дондок Бадмаевич Пордиев түрүүтэй нютагайхид хани халуун уулзалга эмхидхэжэ, бууһан айлшад сайлаһанайнгаа удаа соёлой байшанда уригдаа һэн. Барадий Мунгоновой түрэл түтимэй зон Шэтэ, Улаан-Үдэ, Братск болон бусадшье газарнуудһаа ерэһэн байба. Тэдэнэй дунда «Бурятия» газетын редактор В.Б. Бадмаев, Монголой «Ардын эрх» газетын редактор Лэгдэн болон бусад бии һэн.
Шэлэ нютагай Владимир Доржиевич Цыремпилов багша мэргэжэлтэйшье һаа, совхозойнгоо Шэлын отделениие даагшаар удаан ажаллаһан байна. Тэрэнэй нүхэр Антонина Цыбиковна түмэр замай Бада станциин дунда һургуулида багшалдаг. Тэрэшэлэн энэ нютагай Владимир Будаевич Бастуев, Бадма-Цырен Цыбикович Цыбиков, Дамба Будаевич Дамдинов болон бусад нүхэдэй эдэбхи үүсхэлээр Барадий Мунгоновой түрэһөөр 70 жэлэй ой нютагтань тэмдэглэхэ байба.
Шэлэһээ баруулжаа оршоһон Зүхэлти гэжэ нютагай дунда һургуулиин түүхын багша Долгор Балдановна Балдановагай эдэбхитэй оролдолгоор, Дарима Очировнагай туһаламжаар Барадий Мунгоновой ажабайдалай болон зохёохы замай намтар зураглаһан фото-выставкэ соёлой байшан соо эмхидхэгдээ.
Уран зохёолшын 70 жэлэй ойн дурасхаалда зорюулагдаһан ёһололые нютагай ажалай ветеран, урдань эндэхи «Сосновский» совхозой отделениие даагша ябаһан Дамба Будаевич Дамдинов оролто үгөөр нээгээ һэн.
— Энэ түрэл дайдаяа холо саагуур суурхуулжа, уран һайхан зохёолнуудые олоор бэшэһэн манай алдарта Барадий Мункуевич Мунгонов хадаа анхан Бада-Хуаасайн район (мүнөөнэй Петровско) гэгдэдэг байһан энэ дайдада 1922 оной зунай һүүл һарын тэнгээр түрэһэн юм, — гэжэ һануулба. — Тон лэ түрэһэн тоонтонь эндэһээ урагшаа, Хёлгын зүүн бэедэ Хүсөөтэ гэжэ һайхан газарта юм даа. Үдэһэн газарынь гол түлэб эндэл юм. Сугтаа наадаһаар үндыгөө һаабзабди даа, һургуулидашье суг ороо бэлэйбди. Һурахадаа, бэрхэ юм һэн, — гээд Дамба Будаевич үгэеэ эхилээ һэн.
Удаань Цыден-Жап Арсаланович Жимбиев нютагаархидаа ерэһэн айлшадтаяа танилсуулаад, нютагайнгаа алдарта хүбүүнэй дурасхаалта ойе бадаархин тэмдэглэжэ байнабди. Бараадимнай Бадынгаа зониие үргэһэн, өөдэнь татаһан габьяатай — гэжэ онсолон тэмдэглэбэ. — Нютагаймнай Даша-Нима Санжиевич Дугаров искусствын эрдэмэй доктор нэрэ зэргэтэй болоо гэжэ мэдэнэбди. Доктортой болобо гээшэбди. 1995 ондо Бада-Хүсөөтымнай һургуулиин нээгдэһээр 80 жэл гүйсэхэ. Энэ дэмбэрэлтэ ойе, хүндэтэ нютагаархид, үргэнөөр, удхатай һайханаар тэмдэглэхын тула мүнөөнһөө бэлэдхэлэй ажал эхилхэ ёһотойбди, — гэжэ нүхэр Жимбиев дурадхаа.
— Хүндэтэ Бада, Хүсөөтынхид, — гээд Буряадай арадай уран зохёолшо Цокто Номтоев үгэеэ эхилээ, — энэ дайдамнай Хориин 11 эсэгын таһаршагүй нютаг мүн. Бадын зон анханай дууша угтай юм. Барадий Мунгоновнай Бада нютагаа алдаршуулаа. Цыден-Жап Жимбиевнай энэ нютагһаа гараһан суута зохёолшон ябана. Манай холбоон ехэ даа. Анхан Хэжэнгын эхин һургуулиин хоёрдохи класс дүүргэхэдэм, эсэгэм Бада-Хүсөөтэдэ һайн һургуули бии, тэндэ ошожо, бэрхэ багша Рыбдэл Ринчинодо һура гээд 1925 оной намар абаашаа һэн. Тэрэ үедэ Мэнсэхэйн Ринчинэй, Шэтэ Гармын болоод Рыбдэл багшы-мнай хүбүүд дээшээ, түб хото газарнуудаар һуража байгша бэлэй. Би тэрэ сагта эндэ һуража байхадаа, Хүсөөтын айлнуудаар — түрэл гаралнуудаараа нилээд ябагша һэм. Мүнөө үедэ арадайнгаа ёһо заншалнуудые һэргээжэ, бурхан шажанаа мандуулжа байһан сагта, та бүгэдэ залуу үетэнөө зүб мүрөөр хүмүүжүүлхэ, түрэлхи хэлэ, бэшэгээ хүгжөөхэ тухай ехээр анхарха болонот, — гэжэ Цокто Номтоевич уряалаад, нютагай түлөөлэгшэдтэ ном бэлэгүүдые барюулба.
Барадий Мунгоновой үеын нүхэд Бадма-Цырен Цыбикович Цыбиков, Дондок Бадмаевич Пордиев болон бусад дурсалгын үгэнүүдые хэлээ.
— Анхан Хүсөөтэдэ гараһан зомди даа. Колхоз боложо, Шэлын голдо ерээ агша һэмди. Тиигэһээр дайн эхилээ һааб даа. Тэрэбхээн, Шэлын 10 хүбүүд сэрэгтэ суг мордоо һэмди. 9-ниинь бусаһан аад, мүнөө гурбаниинь ябана хабди. Смоленск шадар дайнда ороод, Бараадимнай шархатажа, нютагаа бусаһан юм. Һүүлдэнь Сретенск хотодо агроном-полеводой мэргэжэлдэ һураад, нютагайнгаа ажахынуудта ажаллаа. Дайнай шархаһаа уламжалан, Бараадимнай һүүлшынгөө хорёод шахуу жэлдэ хүндэ үбшэндэ нэрбэгдээ гээшэ һэн. Тэдэ бүхы жэлнүүд соо наһанайнь нүхэр Дарима Очировнагай ямбатай һайханаар үргэмжэлжэ гараһые түрэлхидынь, нютагайнь зон яһалашье мэдэдэг, Дарима Очировнагаа юунһээшье үлүүгээр хүндэлдэг байха, – гэжэ Дондок Бадмаевич уяран хэлээ һэн.
Үндэһэн арадайнгаа һонин бэшэг — «Буряад үнэн» газетэеэ арга заатагүй захижа уншаха тухай олон нүхэд ехэ зүб уряалба гээшэ. Энэ газетэмнай аргагүй һонёор гарадаг болоо. Угай түүхэ, арад зоноймнай ёһо заншалнууд, дасан, дүүмэнүүдэй ажал ябуулга харуулһан материалнууд болоод эрдэмтэдэй, гэгээн санаартанай намтар гэхэ мэтэ аргагүй һонин гээшэл даа. Тиигээд газетын редакциинхидта хандажа, хуушан монгол бэшэгэй хэшээлнүүдые шэнэ жэлһээ дахин эхилжэ гаргабалтнай һайн бэлэй гэжэ хүсэхэ байнаб, —гээд ветеринарна врач Доржо-Ханда Бурхиевна Цырендоржиева мэдүүлээ.
Тэрэшэлэн Барадий Мунгонов тухай тэрэнэй нүхэр Дарима Очировнагай энэрхы һайхан сэдьхэл тухай дурсалгын дулаан үгэнүүдые Бада-Хүсөөтэ нютагайхид, түрэл гаралайнь зонууд И.Н. Будаев, В.Д. Цыремпилов, В. Бастуев, Н. Очирова, Д-Ж. Цыремпилова болон бусад хэлээ.
Барадий Мунгоновой наһанай нүхэр Дарима Очировна үгэ абажа, Хёлго-Бада нютаг ерэһэн нүхэдэйнгөө үмэнэһөө халуунаар уттаһандань, хани нүхэр тухайнь дулаан дурсалгануудые хэлэһэндэнь нютагайхидтаа гүн баяраа мэдүүлбэ.
— 1947 ондо анха түрүүшынхиеэ бэри боложо эндэ, Сыбаан хурайхайнда буугаагша бэлэйб. Хиндэм, Хүсөөтэ һайхан лэ нютагууд юм даа... Тэрэ гэһээр дүшэн табан жэл үнгэршэбэл даа.., — гээд Дарима Очировна уяран һуугаа һэн.
Үдэшэлэн Барадий Мунгоновой эгэшэ Бальжима абгайнда айлшад болон нюта-гаархид удаан һуужа хөөрэлдөө һэмди. Хёлго-Бада нютагай һургуулинуудта буряад хэлэ, бэшэг заагдадаггүй байһан зандаа гэжэ нютагаархид шаналан хөөрөө бэлэй.
Хуул баран ород болошоод, үндэһэн буряадаймнай уг заншал, ёһо гурим тоог-дохоёо болижол байна даа, хожом хойшодоо ямар юртэмсэнь болохо юм гэлдээ һэн. Эгээл тэрэ үедэ хөөрэлдэжэ һууһан Бальжима абгай хашамал, хонгёо һайхан хоолойгоор хуушанай дуу ирагууханаар таталуулба:
Түхэреэн шаргал наранаймнай
Түбиеэ тойрохонь мүнхэхэн даа.
Түрэһэн эсэгынгээ нэрые
Төөрюулэйшгүймни мүнхэхэн даа.
Алтан шаргал наранаймнай
Агаараа тойрохонь мүнхэхэн даа.
Аба, эжынгээ нэрые
Алдаашьегүймни мүнхэхэн даа.
Зүб даа! Аба, эжынгээ, элинсэгүүдэйнгээ, бүхы үндэһэ яһатанайнгаа нэрэ һүлдые алдангүй мүнхэжүүлэн ябахын тулада Хоридошье, Хёлгодошье, Оһодошье, Агадашье угайнгаа агууехэ бэлиг болохо хэлэ, бэшэгээ, ёһо заншалаа үмэгшэлэн арьбажуулжа, үрэжүүлэн дэлгэрүүлжэ байха болонолди даа!