Илалтын һайндэрэй урда тээхэнэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадалсаһан манай мэдээжэ уран зохёолшод Жамсо Тумунович Тумунов, Константин Гаврилович Брянский болон Буряадай арадай уран зохёолшо Намжил Гармаевич Балдано гэгшэдэй үни удаан ажаһууһан гэрнүүдтэ дурасхаалай самбарнууд баяр ёһололой оршон байдалда хадагдаба.
Үдэрэй 2 сагта Илалтын проспектын 11-дэхи гэрэй газаа Улаан-Үдэ хотын ажалшадай түлөөлэгшэд олоороо сугларба. Буряадай Уран зохёолшодой правлениин түрүүлэгшэ поэт Николай Дамдинов дурасхаалай самбарнуудые нээлтын баяр ёһололой митингые нээжэ, республикын арадай уран зохёолшо, Социалис Ажалай Герой Ц.Н. Номтоевтой хамта самбарнуудай нэмэригэ бүдые аалихан буулгаба.
Ягаан үнгэтэй мрамор хоёр самбар дээрэ алтаар һиилэгдэһэн үгэнүүд аржыжа харагдаба. Зүүн гар талынь самбар дээрэ иигэжэ уншанабди: «Энэ гэртэ 1948 онһоо 1955 он хүрэтэр поэт, драматург, уран зохёолшо, фронтовик, буряад совет литературын түрүүшын роман болохо «Нойрһоо һэриһэн талын» автор Жамсо Тумунович Тумунов (1916-1955) ажаһууһан юм». Нүгөөдэ дээрэнь иигэжэ бэшээтэй: «Энэ гэртэ 1943 онһоо 1984 он хүрэтэр драматург, фольклорист, РСФСР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша, Буряадай АССР-эй арадай артист, арадай уран зохёолшо Намжил Гармаевич Балдано (1907-1984) ажаһууһан юм».
Түрүүлэн Ц. Н. Номтоевто үгэ үгтэнэ:
— Уран зохёолшодоо мүнхэлһэн энэ һайхан самбарнуудые нээжэ байхамнай, ехэл дэмбэрэлтэй гээшэ. Олон үе зохёолшодые хүмүүжүүлһэн Жамсо Тумунович хадаа «Нойрһоо һэриһэн талын» ёһотойл бүргэд ябаа. Намжил Гармаевич хадаа республикын уран зохёолшодой хэрэг ажалые олон жэлэй туршада амжалтатайгаар хүтэлбэрилөө. Олон декада, харалгануудые эмхидхэлсэжэ, түрэл арадайнгаа уран бэлигые холо саагуур суурхуулһан хүндэтэ нүхэдэймнай нэгэн байгаа, — гэжэ тэрэ онсолон тэмдэглээ.
— Жамсо Тумунов Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай олохон фронтнууд дээрэ шэн габьяатайгаар тэмсэжэ, Чехословакиин түб хото Прага шадарай оршондо дайшалхы замаа түгэсхэһэн юм. Дайнай газарта ябахадаа, олон шүлэг, тэмдэглэлнүүдые бэшэжэ, буряад уран зохёолойнгоо жасые сэгнэшэгүй үнэтэй бүтээлнүүдээрээ баяжуулаа һэн, — гээд СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, уран зохёол шэнжэлэгшэ, шүүмжэлэгшэ Ц-А. Д. Дугарнимаев үгэеэ эхилээ һэн. — Мүн лэ буряад совет литературын үндэһэ һуури табилсагшадай нэгэн Намжил Гармаевич Балдано хадаа дайн сэрэгэй үедэ үндэһэн соёлойнгоо хүгжэлтэдэ ехэ туһа нэмэриеэ оруулһан, дайнай үедэ фронтовигуудые концерт наадаар хангаха хэрэг эмхидхэлсэдэг байгаа, — гэжэ тэмдэглэбэ.
Ж.Т. Тумуновай наһанай нүхэр Ханда Лубсановна үгэ хэлэхэдээ дайнай һүүлэй арба гаран жэл соо манай Жамсо Тумунович энэ гэртэ ажаһуухадаа, олон һайхан зохёол бүтээлнүүдээ бэшээ юм. Республикымнай Уран зохёолшодой холбоон дээдэ үеынгөө зохёолшодой дурасхаал мүнхэлһэн энэ һайхан хэрэг бүтээбэ гэжэ бидэ, түрэлхид, тон ехэ урматай баяртай байнабди гэжэ дулааханаар дурсан мэдүүлбэ.
Буряадай арадай уран зохёолшо Н.Г. Балданогой басаган Марина Намжиловна:
— Манай алдарта уран зохёолшодой хэһэн, бүтээһэн зохёолнууд — тэдэнэрэй ёһотойл дурасхаал болон мүнхэрөө гээшэ. Манайшье бүлэ энэ дурасхаалта һайхан самбарнуудай түлөө республикынгаа Уран зохёолшодой холбоондо баяр баясхалангаа мэдүүлнэ, — гэбэ.
Мүн лэ иимэ дурасхаалай самбар поэт Константин Гаврилович Брянскиин ажаһууһан Куйбышевай нэрэмжэтэ үйлсын 28-дахи («Знание» гэжэ номой магазинтай) гэртэ хадагдаба. Тэндэ болоһон митинг дээрэ уран зохёолшо фронтовик Константин Карнышев, уран зохёолшо Светлана Захарова, поэдэй хүбүүн Станислав Константинович Брянский болон бусад нүхэд үгэ хэлээ.
Ж.Т. Тумунов 1941 онһоо 1946 он болотор сэрэгэй албанда ябаа. Зүүн Пруссиин Кенигсберг хотые, мүн Прагые дайсадһаа сүлөөлэлсөө. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай хоёр орденоор, олон тоото дайшалхы медальнуудаар шагнагдаа һэн.
Жамсо Тумунов дайнһаа бусамсаараа, Буряадай Уран зохёолшодой холбоондо ажаллаба. 1947-1951 онуудта Москвада партийна дээдэ һургуули түгэсхэжэ бусаһаар, Буряадай АССР-эй Министрнүүдэй Соведэй дэргэдэхи искусствын хэрэгүүдэй захиргаанай начальнигаар хүдэлмэрилөө бэлэй.
Манай литературын үндэһэ һуури табилсагшадай нэгэн Н. Г. Балдано Ивалгын аймагай Оронго нютагта түрөө һэн. Жаргалантын хоёр жэлэй, церковно-приходской һургуули дүүргээд, 1925 онһоо комсомолой, багшын хүдэлмэридэ ябаа. 1932 ондо Буряадай искусствын техникум дүүргээд, буряад драмын театрта 1952 он болотор ажаллаа.
Намжил Балдано дүн хамта 30 гаран драматическа зохёолнуудые бэшэһэн юм. Эгээн түрүүшынь «Таһалдал» гэжэ зүжэг 1932 ондо табигдаһан байна. Уран зохёолшо «Энхэ-Булат баатар» гэжэ оперын, «Арюун гоохон Ангар дүүхэй» гэжэ баледэй либреттэнүүдые бэшээ. Буряад арадай «Гэсэр» гэжэ баатарлиг үльгэрэй литературна редакци Н.Г. Балдано хэһэн байна. 1935 онһоо СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Н.Г. Балдано 1954 онһоо 1964 он болотор Буряадай АССР-эй Уран зохёолшодой холбооной правлениин түрүүлэгшээр һунгагдаһан байна.
Дурасхаалай самбарнуудые нээлгын баяр ёһололдо КПСС-эй Буряадай обкомой нэгэдэхи секретарь Л.В. Потапов, Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Түрүүлэгшэ С. Н. Булдаев, республикын Министрнүүдэй Соведэй Түрүүлэгшэ В. Б. Саганов, партиин обкомой секретарь Л.Ч. Нимаева болон бусад нүхэд хабаадалсаа.
Үдэрэй 2 сагта Илалтын проспектын 11-дэхи гэрэй газаа Улаан-Үдэ хотын ажалшадай түлөөлэгшэд олоороо сугларба. Буряадай Уран зохёолшодой правлениин түрүүлэгшэ поэт Николай Дамдинов дурасхаалай самбарнуудые нээлтын баяр ёһололой митингые нээжэ, республикын арадай уран зохёолшо, Социалис Ажалай Герой Ц.Н. Номтоевтой хамта самбарнуудай нэмэригэ бүдые аалихан буулгаба.
Ягаан үнгэтэй мрамор хоёр самбар дээрэ алтаар һиилэгдэһэн үгэнүүд аржыжа харагдаба. Зүүн гар талынь самбар дээрэ иигэжэ уншанабди: «Энэ гэртэ 1948 онһоо 1955 он хүрэтэр поэт, драматург, уран зохёолшо, фронтовик, буряад совет литературын түрүүшын роман болохо «Нойрһоо һэриһэн талын» автор Жамсо Тумунович Тумунов (1916-1955) ажаһууһан юм». Нүгөөдэ дээрэнь иигэжэ бэшээтэй: «Энэ гэртэ 1943 онһоо 1984 он хүрэтэр драматург, фольклорист, РСФСР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша, Буряадай АССР-эй арадай артист, арадай уран зохёолшо Намжил Гармаевич Балдано (1907-1984) ажаһууһан юм».
Түрүүлэн Ц. Н. Номтоевто үгэ үгтэнэ:
— Уран зохёолшодоо мүнхэлһэн энэ һайхан самбарнуудые нээжэ байхамнай, ехэл дэмбэрэлтэй гээшэ. Олон үе зохёолшодые хүмүүжүүлһэн Жамсо Тумунович хадаа «Нойрһоо һэриһэн талын» ёһотойл бүргэд ябаа. Намжил Гармаевич хадаа республикын уран зохёолшодой хэрэг ажалые олон жэлэй туршада амжалтатайгаар хүтэлбэрилөө. Олон декада, харалгануудые эмхидхэлсэжэ, түрэл арадайнгаа уран бэлигые холо саагуур суурхуулһан хүндэтэ нүхэдэймнай нэгэн байгаа, — гэжэ тэрэ онсолон тэмдэглээ.
— Жамсо Тумунов Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай олохон фронтнууд дээрэ шэн габьяатайгаар тэмсэжэ, Чехословакиин түб хото Прага шадарай оршондо дайшалхы замаа түгэсхэһэн юм. Дайнай газарта ябахадаа, олон шүлэг, тэмдэглэлнүүдые бэшэжэ, буряад уран зохёолойнгоо жасые сэгнэшэгүй үнэтэй бүтээлнүүдээрээ баяжуулаа һэн, — гээд СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, уран зохёол шэнжэлэгшэ, шүүмжэлэгшэ Ц-А. Д. Дугарнимаев үгэеэ эхилээ һэн. — Мүн лэ буряад совет литературын үндэһэ һуури табилсагшадай нэгэн Намжил Гармаевич Балдано хадаа дайн сэрэгэй үедэ үндэһэн соёлойнгоо хүгжэлтэдэ ехэ туһа нэмэриеэ оруулһан, дайнай үедэ фронтовигуудые концерт наадаар хангаха хэрэг эмхидхэлсэдэг байгаа, — гэжэ тэмдэглэбэ.
Ж.Т. Тумуновай наһанай нүхэр Ханда Лубсановна үгэ хэлэхэдээ дайнай һүүлэй арба гаран жэл соо манай Жамсо Тумунович энэ гэртэ ажаһуухадаа, олон һайхан зохёол бүтээлнүүдээ бэшээ юм. Республикымнай Уран зохёолшодой холбоон дээдэ үеынгөө зохёолшодой дурасхаал мүнхэлһэн энэ һайхан хэрэг бүтээбэ гэжэ бидэ, түрэлхид, тон ехэ урматай баяртай байнабди гэжэ дулааханаар дурсан мэдүүлбэ.
Буряадай арадай уран зохёолшо Н.Г. Балданогой басаган Марина Намжиловна:
— Манай алдарта уран зохёолшодой хэһэн, бүтээһэн зохёолнууд — тэдэнэрэй ёһотойл дурасхаал болон мүнхэрөө гээшэ. Манайшье бүлэ энэ дурасхаалта һайхан самбарнуудай түлөө республикынгаа Уран зохёолшодой холбоондо баяр баясхалангаа мэдүүлнэ, — гэбэ.
Мүн лэ иимэ дурасхаалай самбар поэт Константин Гаврилович Брянскиин ажаһууһан Куйбышевай нэрэмжэтэ үйлсын 28-дахи («Знание» гэжэ номой магазинтай) гэртэ хадагдаба. Тэндэ болоһон митинг дээрэ уран зохёолшо фронтовик Константин Карнышев, уран зохёолшо Светлана Захарова, поэдэй хүбүүн Станислав Константинович Брянский болон бусад нүхэд үгэ хэлээ.
Ж.Т. Тумунов 1941 онһоо 1946 он болотор сэрэгэй албанда ябаа. Зүүн Пруссиин Кенигсберг хотые, мүн Прагые дайсадһаа сүлөөлэлсөө. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай хоёр орденоор, олон тоото дайшалхы медальнуудаар шагнагдаа һэн.
Жамсо Тумунов дайнһаа бусамсаараа, Буряадай Уран зохёолшодой холбоондо ажаллаба. 1947-1951 онуудта Москвада партийна дээдэ һургуули түгэсхэжэ бусаһаар, Буряадай АССР-эй Министрнүүдэй Соведэй дэргэдэхи искусствын хэрэгүүдэй захиргаанай начальнигаар хүдэлмэрилөө бэлэй.
Манай литературын үндэһэ һуури табилсагшадай нэгэн Н. Г. Балдано Ивалгын аймагай Оронго нютагта түрөө һэн. Жаргалантын хоёр жэлэй, церковно-приходской һургуули дүүргээд, 1925 онһоо комсомолой, багшын хүдэлмэридэ ябаа. 1932 ондо Буряадай искусствын техникум дүүргээд, буряад драмын театрта 1952 он болотор ажаллаа.
Намжил Балдано дүн хамта 30 гаран драматическа зохёолнуудые бэшэһэн юм. Эгээн түрүүшынь «Таһалдал» гэжэ зүжэг 1932 ондо табигдаһан байна. Уран зохёолшо «Энхэ-Булат баатар» гэжэ оперын, «Арюун гоохон Ангар дүүхэй» гэжэ баледэй либреттэнүүдые бэшээ. Буряад арадай «Гэсэр» гэжэ баатарлиг үльгэрэй литературна редакци Н.Г. Балдано хэһэн байна. 1935 онһоо СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Н.Г. Балдано 1954 онһоо 1964 он болотор Буряадай АССР-эй Уран зохёолшодой холбооной правлениин түрүүлэгшээр һунгагдаһан байна.
Дурасхаалай самбарнуудые нээлгын баяр ёһололдо КПСС-эй Буряадай обкомой нэгэдэхи секретарь Л.В. Потапов, Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Түрүүлэгшэ С. Н. Булдаев, республикын Министрнүүдэй Соведэй Түрүүлэгшэ В. Б. Саганов, партиин обкомой секретарь Л.Ч. Нимаева болон бусад нүхэд хабаадалсаа.
Намжил Гармаевич Балдано
Намжил Гармаевич Балдано
Жамсо Тумунович Тумунов
Жамсо Тумунович Тумунов
Константин Гаврилович Брянский
Константин Гаврилович Брянский