Уран зохёолшод тухай
Ами наhанайнь алтан зүргэ
30 января 2023
3738
Буряадай арадай поэт Матвей Чойбоновой дурасхаалда
Буряад уран зохёолой түүхэдэ Матвей Чойбоновой нэрэ онсо hуури эзэлхэ хубитай байгаа. Бүхыдөө энэ хүнэй намтар, гайхалтай хуби заяан онсо өөрсэ, дабташагүй гээд hанагдадаг.
1947 оной алтан намарай хаhада Зэдын аймагай Инзагата нютагта түрэhэн тухайгаа Матвей Чойбонов иимэ hонин зэргэсүүлгэ хэрэглэн түүрээгээ бэлэй:
Эртэлжэ дэбдиhэн
Хуурай хохир дээрэ унахадаа,
Эхын умайда
Доро дохин шашхахадаа,
«Сагаан Дара Эхэдэл»
Эжынгээ шарайе танижа,
Сансарын одондол
Жаргалтай амитан hугшараа hэм.
Юртэмсын эрьесэ,
Мааниин хүрдэ hануулан,
Юулээ гээшэ ха
Минии наhые тойрогтоо.
«Энээхэн наhанайм эрьюулгэ...»
Матвей Чойбонов эхэ эсэгэдээ, түрэл тоонтодоо буряад hайхан заншалаар магтаалай мүрнүүдые оло дахин үргэhэн даа. Эдэ соло дуудаhан мүрнүүдэй заримыень дурдая:
Үндыжэ тэнжээб үлгы талын хөөбэри дээрэ —
Үе сагни мүнөөл намайе түрэхэ байгаа гээшэ ха.
Үдэшын харанхы, сэдьхэлэй гал соогуур ото гарааб.
Үнгэ зүhэмни хэзээдэшье дайдаяа hажаахал байха.
(«Залиршагүй бодол»)
* * *
Хайшаашье хара, хаанашье яба,
Халуун зүрхэндэш дүтэхэн лэ байха.
Хайрата эжыеш, буурал эсэгыеш
Ханилуулжа табиhан мүнхэ тала.
* * *
Үргэн таладаа гарахадаа,
Үншэрhэн эхэеэ hанахадаа,
Үндэр заяата эсэгэеэ
Угтаhандал байдаг даа.
* * *
Бүрин Хаан — эсэгэмни,
Борьёо тала — эхэмни,
Байгалай долгид — хүлэгни,
Буряад хэлэн — бэлэгни.
* * *
Эжынгээ гарай альга
Эжэлүүдгүй харажархихадам,
Эрьеын гантай шулуундал
Элихэн хахаршаhан байдаг юм.
...Эльгэ нимгэн,
Налгай зантай
Эжымни дүрсэ —
Минии хүсэн,
Эсэхэ сусахагүй,
Юундэшье абтахагүй
Энээхэн наhанайм
Эрьюулгэ ха юм!
(«Эрьюулгэ»)
Намтарынь гайхамаар юм. «Айлай ганса алтан хараасгай» хүбүүн али бүгэдөөр амидаржа гараhан тухайгаа, эхэhээ гээгдэжэ, «үншэрхын үрхэ, үлдүүлхэ, баhуулха» мэтые үзэhэн тушаа уянгата шүлэгүүд соогоо найруулаа. Хайран залуу наhандаа алдуу эндүү гаргажа, түрмэдэ hууhан тухай хөөрэдэг hэн. «Өөр тухайгаа» гэжэ айхабтар хурса, үнэншэ сэхэ шүлэг соогоо иигэжэ бэшэhэн юм:
Орёо ушаралта наhандаа
Жолоогоо алдажа зүдэрөөшье hаа,
Дүшэеэ халижа ябахадаа,
Һөөргэнь татажа абаhан хүм.
...Айлай боро шала дээрэ
Айрагай торхо түшэhэн,
Хоолойн хүсэн байхал гэжэ
«Соло» дуудажа жаргагша hэм.
Бүрүүл тэрэ жэлнүүдни
Бүтэн үлөөhэниинь болтогой,
Амин бэеым аршалжа,
Абаржа шадаhаниинь мандатугай!
Ямар шалтагаанаар иимэ үйлын үритэйбиб гэжэ өөрыгөө шүүмжэлэн хэhээжэ, бурхан багшын урда hүгэдэжэ мүргэхэдэнь, «нюдэнэйм гүнзэгы аягаhаа нелбоhо hубарин горхолдог лэ» гээд уянгална. «Үндэр хаан ухаанай / сахилзан абараагүй hаа, / амида бурхад — арад зоной/ альгалжа гараагүй hаа», хүйтэн газарай хүрьhэндэ сагаан яhаяа тарашаhан, мартагдашаха байгааб гэжэ поэт hанамжална. Зоболон үзэhэн хүндэ золтой сагынь ерэдэг гэжэ тэрэ тобшолно:
Зориг ехэтэй нэгэндэ
Замай бурхад туhалдаг байн,
Заяа hайтай амитаниие
Замби дэлхэй хайрладаг байн!
Зориг ехэтэ М.Чойбонов хэдэн удаа ажабайдалаа эгсэ эрьюулhэн намтартай. Улаан-Үдэ хотын П.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищи дүүргээд, Буряадай оперно театрай хоорто дуушанаар хүдэлөө. Уран зохёолдо шуналынь яаха аргагүй татажа, Д.Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ hургуулиин хэлэ бэшэгэй факультет дүүргээ. Эмшэлхэ, аргалха арга домтой байhанаа мэдэрhэн ушарhаа Улаан-Үдын медучилищи дүүргээ. Массажистын мэргэжэлээр хэдэн жэл хүдэлөөд, хуби заяагаа эрид хубилгажа, Монголой мамба дасанда hуража гараа. Зониие аргалха бэлиг шадабари тухайнь hураг суу хаа хаагуур тараа hэн.
Бэлиг шадалаа — арад зондоо
Нютагайнь hүзэгтэйшүүл Матвей Чойбоновые — Данзан-Нима ламхайе Сартуул-Гэгээтэйн дасанай шэрээтээр залаа бэлэй. Буряад Уласай Арадай Хуралай түрүүшын зарлалай депутадаар hунгагдаhан Матвей Рабданович Чойбонов энэ дасанай ехэ дуган бариhан габьяатай. Нютагай хүн Цырен-Доржо Доржиевай хөөрөөнhөө хэhэг: «...Матвей Чойбоновнай бэрхэ хүн даа: дасанай шэрээтээр hуухадань, нэгэл гэр бии юм hэн. Тэрэмнай мүнгэ гээшые хаа хаанагүй ябажа суглуулаад, ехэ дасаниие бүтээгээ. Колхоз, совхозууд тараагдаагүй, үхэр малаар, мүнгөөр, модоор, машинаар, цементээр туhалhан юм. Өөрөөшье Москва, Яхад ошожо, ехэ мүнгэ асарhан. Тэндэ Мухар-Шэбэрэй хүн, засагай газарай түрүүлэгшын орлогшоор хүдэлжэ байhан Валерий Доржиев ехээр туhалжа шадаhан.
Матвей Чойбоновнай хүнүүдые этигүүлжэ, найдуулжа шададаг, Зэдынгээ нютагуудта ехэ юумэ хэhэн. Атаган дасаниие бүтээлгэдэ ехэ мүнгэ үгэhэн байна» (Санджэ-Сурун (Галина Жигмытовна Раднаева). Отблеск времени...- Улан-Удэ, 2015. Н.527).
Инзагата нютагаа, Зэдын аймагаа hүр жабхаланта Бүрин Хаанай, гүйжэ ябаhан инзагануудай уран гоё дүрэ хүрэгүүдээр шэмэглэхэ ажал бүтээлсээ, хүүргэ барихада ехэ мүнгэ хандиблаа гэжэ М.Р.Чойбонов тухай сонинуудта бэшэдэг, радио, теледамжуулгануудта хөөрэдэг байгаа. Бусадшье олон буянтай үйлэ хэрэгүүдые бүтээhэн юм.
2012 ондо Хүндэлэлэй орденто, Я.Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат, Россиин Федерациин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряадай арадай поэт Цырендулма Дондогойн түрэhөөр 80 жэлэй ойдо бэлэдхэл хэжэ байбабди. «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшандамнай суглаан зарлагдаад, олон зон ерээ бэлэй. Буряад театрай тайзан дээрэ гол hайндэрыень үнгэргэхэ, поэдэй суглуулбари ном хэблэлдэ бэлдэхэ гэhэн даабари «Буряад үнэнэйхид» даажа абаба. Поэдэй тоонто Эгэтын-Адагта дурасхаалай хэмжээ ябуулга Яруунын нютаг зоной эблэл, аймагай захиргаан эмхидхэхэ болобо.
Суглаанда ерэhэн Буряад Уласай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ Матвей Чойбонов хори зоной дундаhаа мүндэлhэн арадай ехэ ирагуу найрагшад Цырен-Дулма Дондокова Цырендулма Дондогой хоёрто зорюулагдаhан хүшөө бодхоохо гэhэн дурадхал оруулаа hэн. «Лотос» гэhэн реставраци бэелүүлдэг компани байгуулhан мэдээжэ дархан, скульптор Цыденжап Цыжипов иимэ хүшөө бүтээхээр зүбшөөгөө гээд Матвей Рабданович хэлэhэн юм. Хүшөөгэй макет бидэндэ харуулаа hэн.
Сугларагшад энэ эдэбхииень халуунаар угтан абаба. Дурадхалай бэшэгтэйгээр гүрэн түрын хүтэлбэридэ хандахадамнай, мүнгэнэй талаар дэмжэгдээ hэн. М.Р.Чойбоновой горитой ехэ хэшээл оролдолгоор энэ түүхэтэ хэрэг бэелүүлэгдээ гээд тэмдэглэхэ хэрэгтэй.
Хори hуурин шадар, голой эрьедэ эдэ ехэ габьяатанай, алдар суута зохёолшодой үндэр бэлигые мүнхэлhэн hүр ялбама хүшөө табигдажа,
2013 оной октябриин 18-да баярай оршондо нээгдээ бэлэй. Тэнгэриин уудамда ниидэhэн Хун шубуун-Эхэдээ буряад эхэнэр сагаан эдеэнэй дээжэ hү үргэжэ байhаар бүтээгдэнхэй. Агын Догой нютагhаа гарбалтай уран дархашуул Цыденжап, Бальжир Цыжиповүүд энэ хүшөө бүтээhэн юм.
Хэжэнгэ, Хори, Яруунын уулзуур дээрэ нютаг зониие, холын айлшадые гайхамшаг хүшөө угтана. Буряад арадай суута эхэнэр ирагуу найрагшадай сэсэгы дүрые энэ хүшөөдэ мүнхэрүүлхэ хэрэгтэ Матвей Чойбоновой аша габьяа тухай хүн зондо мэдүүлжэ байг лэ даа.
...Хүн түрэлтэнэй
Ажамидарал хэсүүтэй,
Хэдыхэн ябахабши,
Нэрэеэл мүнхэлжэ шададаг бай.
Аза жаргалайш
Оньhон гарташ баряатайл даа,
Алибаа hайханиие
Угалза ухааншни асардаг байг!
Дид-хамбын ехэ санаар даажа, шажанай, олониитын аргагүй үргэн дэлисэтэй ажал хэжэ ябахадаа, олон мянган зониие аргалжа байхадаа, уран зохёолоо орхёогүй. Бүри 1980-яад онуудта шүлэгүүдынь хэблэгдэжэ эхилээ. Нара хараhан номуудыень нэрлэе: «Сэнхир хадаг» (1991), «Долоон үнгын hолонго» (1994), «Мүнхын аршаанай мүнгэн дуhал» (1996), «Мүнхэ зулын толон доро» (1998), «Минии нүхэд — амиды бурхад» (1999), Иван Тертычный поэдэй оршуулгатайгаар Смоленскдэ «Мои друзья — мои живые боги» гэжэ номынь 2001 ондо хэблэгдээ. «Наhанайм табисуур» (2005) гэжэ шүлэг болон дуунуудай ном, мүн 2007 ондо «Ами наhанай алтан зүргэ», «Осенняя радуга» гэжэ суглуубаринуудынь хэблэлhээ гараhан байна. «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанда «Сүн сагаан сэдьхэл» (2011), «Уяхан сэдьхэлэй угалза» (2012) номуудаа нара харуулhан юм.
Буддын гүн ухаанай жама ёhоор бүтээгдэhэн философско шүлэгүүдэйнь гол удха: поэт хадаа оршолонто юртэмсын обоо баршадта дарагдангүй, арадайнгаа зүрхэ сэдьхэлдэ этигэл, найдалай зула бадараажа ябаха табисууртай. Дэлхэй дээрэ боложо байhан аюул, усал, дайн дажар болон бусад муу юумэнэй түлөө поэт хүн зонтой хамта харюусалгатай, иимэ нүгэл шэбэлтэй тэмсэхэ уялгатай гэжэ зохёолнууд соогоо элишэлнэ.
Байгаа баршадаа hүниин харанхыда
Булажархиха дуран хүрэнэл даа.
Бэлиг шадалаа арад зондоо —
Байhан лэ юумэеэ hарбайхаб:
Ами наhаяа, ухаан бодолоо,
Алтараа заяагаа, шүүдэртэ шүлэгөө,
Аша, гушаяа, алта зөөрёо,
Абажа ябаhан нэрэ солоо...
Урданай монголшуудай заншалта хоёр гү, али дүрбэн мүртэй шүлэгүүдэй хэлбэридэ дүтэрхыгээр бэшэхэ уран арга үргэнөөр хэрэглэдэг байгаа. Хэблэгдэhэн ном бүхэн соонь иимэ аргаар зохёогдоhон шүлэгүүд оруулагданхай:
Олон басагадаар
Һэршэгэнэн хиидэхэдэш,
Одоол энээхэн
Наhаншни хүртэхэгүй.
Дүрбэн зүгэй hогтуушуулhаа
Дүрбэн хүлтэй нохой найдамтай.
(«Ами наhанай алтан зүргэ»)
Сэсэн хүн наhан соогоо мүргэхэ,
Тэнэг хүн үхэхэ болоходоо мүргэхэ.
Хүнhөө муухай шүдхэр үгы,
Хүүгэдhээ сэсэн бурхан үгы.
(«Сүн сагаан сэдьхэл»)
Зүйлэй олон бодолнуудые
Зүйжэ шадаха — нэгэ эрдэни,
Зүhэ бүриин ушарнууд сооhоо
Зүблэжэ гараха — нэгэ эрдэни.
Уулын үндэр дабаанда,
Унаган ябаhаар, хүлэг болохо.
Уласай алтан альган дээр,
Уймар ябаhаар, хүн болохо.
(«Уяхан сэдьхэлэй угалза»)
2021 оной намар Матвей Рабданович Чойбонов алтан энэ дэлхэйhээ хахасаа hэн. Буряадай Уран зохёолшодой холбоон олон жэлнүүдэй хүшэр үедэ эмхиин бүхы мүнгэ hангай асуудалые өөрынгөө мүр дээрэ абажа ябаhан түрүүлэгшэеэ алдаа бэлэй.
Огторгойн ододоор ханилан жэргэдэг шүлэгшэ нүхэдэйнь дүхэриг угтан абаа ёhотой. Буян дэлгэхэдэ, заал hаа сэсэшүүл хэрэгтэй гээд, Бурхан багша шүлэгшэдые дүтэ баридаг гэжэ Матвей Чойбонов бэшэhэн байха юм. Буряад нютаг, хангай дайдадаа дэлгэжэ бариhан судар мэтэ дэлгэр сэдьхэлээ дэнзэлэн үлээгээ, бурьялhан талаан бэлигээ буянта арадтаа бэлэглээл даа.
1947 оной алтан намарай хаhада Зэдын аймагай Инзагата нютагта түрэhэн тухайгаа Матвей Чойбонов иимэ hонин зэргэсүүлгэ хэрэглэн түүрээгээ бэлэй:
Эртэлжэ дэбдиhэн
Хуурай хохир дээрэ унахадаа,
Эхын умайда
Доро дохин шашхахадаа,
«Сагаан Дара Эхэдэл»
Эжынгээ шарайе танижа,
Сансарын одондол
Жаргалтай амитан hугшараа hэм.
Юртэмсын эрьесэ,
Мааниин хүрдэ hануулан,
Юулээ гээшэ ха
Минии наhые тойрогтоо.
«Энээхэн наhанайм эрьюулгэ...»
Матвей Чойбонов эхэ эсэгэдээ, түрэл тоонтодоо буряад hайхан заншалаар магтаалай мүрнүүдые оло дахин үргэhэн даа. Эдэ соло дуудаhан мүрнүүдэй заримыень дурдая:
Үндыжэ тэнжээб үлгы талын хөөбэри дээрэ —
Үе сагни мүнөөл намайе түрэхэ байгаа гээшэ ха.
Үдэшын харанхы, сэдьхэлэй гал соогуур ото гарааб.
Үнгэ зүhэмни хэзээдэшье дайдаяа hажаахал байха.
(«Залиршагүй бодол»)
* * *
Хайшаашье хара, хаанашье яба,
Халуун зүрхэндэш дүтэхэн лэ байха.
Хайрата эжыеш, буурал эсэгыеш
Ханилуулжа табиhан мүнхэ тала.
* * *
Үргэн таладаа гарахадаа,
Үншэрhэн эхэеэ hанахадаа,
Үндэр заяата эсэгэеэ
Угтаhандал байдаг даа.
* * *
Бүрин Хаан — эсэгэмни,
Борьёо тала — эхэмни,
Байгалай долгид — хүлэгни,
Буряад хэлэн — бэлэгни.
* * *
Эжынгээ гарай альга
Эжэлүүдгүй харажархихадам,
Эрьеын гантай шулуундал
Элихэн хахаршаhан байдаг юм.
...Эльгэ нимгэн,
Налгай зантай
Эжымни дүрсэ —
Минии хүсэн,
Эсэхэ сусахагүй,
Юундэшье абтахагүй
Энээхэн наhанайм
Эрьюулгэ ха юм!
(«Эрьюулгэ»)
Намтарынь гайхамаар юм. «Айлай ганса алтан хараасгай» хүбүүн али бүгэдөөр амидаржа гараhан тухайгаа, эхэhээ гээгдэжэ, «үншэрхын үрхэ, үлдүүлхэ, баhуулха» мэтые үзэhэн тушаа уянгата шүлэгүүд соогоо найруулаа. Хайран залуу наhандаа алдуу эндүү гаргажа, түрмэдэ hууhан тухай хөөрэдэг hэн. «Өөр тухайгаа» гэжэ айхабтар хурса, үнэншэ сэхэ шүлэг соогоо иигэжэ бэшэhэн юм:
Орёо ушаралта наhандаа
Жолоогоо алдажа зүдэрөөшье hаа,
Дүшэеэ халижа ябахадаа,
Һөөргэнь татажа абаhан хүм.
...Айлай боро шала дээрэ
Айрагай торхо түшэhэн,
Хоолойн хүсэн байхал гэжэ
«Соло» дуудажа жаргагша hэм.
Бүрүүл тэрэ жэлнүүдни
Бүтэн үлөөhэниинь болтогой,
Амин бэеым аршалжа,
Абаржа шадаhаниинь мандатугай!
Ямар шалтагаанаар иимэ үйлын үритэйбиб гэжэ өөрыгөө шүүмжэлэн хэhээжэ, бурхан багшын урда hүгэдэжэ мүргэхэдэнь, «нюдэнэйм гүнзэгы аягаhаа нелбоhо hубарин горхолдог лэ» гээд уянгална. «Үндэр хаан ухаанай / сахилзан абараагүй hаа, / амида бурхад — арад зоной/ альгалжа гараагүй hаа», хүйтэн газарай хүрьhэндэ сагаан яhаяа тарашаhан, мартагдашаха байгааб гэжэ поэт hанамжална. Зоболон үзэhэн хүндэ золтой сагынь ерэдэг гэжэ тэрэ тобшолно:
Зориг ехэтэй нэгэндэ
Замай бурхад туhалдаг байн,
Заяа hайтай амитаниие
Замби дэлхэй хайрладаг байн!
Зориг ехэтэ М.Чойбонов хэдэн удаа ажабайдалаа эгсэ эрьюулhэн намтартай. Улаан-Үдэ хотын П.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищи дүүргээд, Буряадай оперно театрай хоорто дуушанаар хүдэлөө. Уран зохёолдо шуналынь яаха аргагүй татажа, Д.Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ hургуулиин хэлэ бэшэгэй факультет дүүргээ. Эмшэлхэ, аргалха арга домтой байhанаа мэдэрhэн ушарhаа Улаан-Үдын медучилищи дүүргээ. Массажистын мэргэжэлээр хэдэн жэл хүдэлөөд, хуби заяагаа эрид хубилгажа, Монголой мамба дасанда hуража гараа. Зониие аргалха бэлиг шадабари тухайнь hураг суу хаа хаагуур тараа hэн.
Бэлиг шадалаа — арад зондоо
Нютагайнь hүзэгтэйшүүл Матвей Чойбоновые — Данзан-Нима ламхайе Сартуул-Гэгээтэйн дасанай шэрээтээр залаа бэлэй. Буряад Уласай Арадай Хуралай түрүүшын зарлалай депутадаар hунгагдаhан Матвей Рабданович Чойбонов энэ дасанай ехэ дуган бариhан габьяатай. Нютагай хүн Цырен-Доржо Доржиевай хөөрөөнhөө хэhэг: «...Матвей Чойбоновнай бэрхэ хүн даа: дасанай шэрээтээр hуухадань, нэгэл гэр бии юм hэн. Тэрэмнай мүнгэ гээшые хаа хаанагүй ябажа суглуулаад, ехэ дасаниие бүтээгээ. Колхоз, совхозууд тараагдаагүй, үхэр малаар, мүнгөөр, модоор, машинаар, цементээр туhалhан юм. Өөрөөшье Москва, Яхад ошожо, ехэ мүнгэ асарhан. Тэндэ Мухар-Шэбэрэй хүн, засагай газарай түрүүлэгшын орлогшоор хүдэлжэ байhан Валерий Доржиев ехээр туhалжа шадаhан.
Матвей Чойбоновнай хүнүүдые этигүүлжэ, найдуулжа шададаг, Зэдынгээ нютагуудта ехэ юумэ хэhэн. Атаган дасаниие бүтээлгэдэ ехэ мүнгэ үгэhэн байна» (Санджэ-Сурун (Галина Жигмытовна Раднаева). Отблеск времени...- Улан-Удэ, 2015. Н.527).
Инзагата нютагаа, Зэдын аймагаа hүр жабхаланта Бүрин Хаанай, гүйжэ ябаhан инзагануудай уран гоё дүрэ хүрэгүүдээр шэмэглэхэ ажал бүтээлсээ, хүүргэ барихада ехэ мүнгэ хандиблаа гэжэ М.Р.Чойбонов тухай сонинуудта бэшэдэг, радио, теледамжуулгануудта хөөрэдэг байгаа. Бусадшье олон буянтай үйлэ хэрэгүүдые бүтээhэн юм.
2012 ондо Хүндэлэлэй орденто, Я.Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат, Россиин Федерациин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряадай арадай поэт Цырендулма Дондогойн түрэhөөр 80 жэлэй ойдо бэлэдхэл хэжэ байбабди. «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшандамнай суглаан зарлагдаад, олон зон ерээ бэлэй. Буряад театрай тайзан дээрэ гол hайндэрыень үнгэргэхэ, поэдэй суглуулбари ном хэблэлдэ бэлдэхэ гэhэн даабари «Буряад үнэнэйхид» даажа абаба. Поэдэй тоонто Эгэтын-Адагта дурасхаалай хэмжээ ябуулга Яруунын нютаг зоной эблэл, аймагай захиргаан эмхидхэхэ болобо.
Суглаанда ерэhэн Буряад Уласай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ Матвей Чойбонов хори зоной дундаhаа мүндэлhэн арадай ехэ ирагуу найрагшад Цырен-Дулма Дондокова Цырендулма Дондогой хоёрто зорюулагдаhан хүшөө бодхоохо гэhэн дурадхал оруулаа hэн. «Лотос» гэhэн реставраци бэелүүлдэг компани байгуулhан мэдээжэ дархан, скульптор Цыденжап Цыжипов иимэ хүшөө бүтээхээр зүбшөөгөө гээд Матвей Рабданович хэлэhэн юм. Хүшөөгэй макет бидэндэ харуулаа hэн.
Сугларагшад энэ эдэбхииень халуунаар угтан абаба. Дурадхалай бэшэгтэйгээр гүрэн түрын хүтэлбэридэ хандахадамнай, мүнгэнэй талаар дэмжэгдээ hэн. М.Р.Чойбоновой горитой ехэ хэшээл оролдолгоор энэ түүхэтэ хэрэг бэелүүлэгдээ гээд тэмдэглэхэ хэрэгтэй.
Хори hуурин шадар, голой эрьедэ эдэ ехэ габьяатанай, алдар суута зохёолшодой үндэр бэлигые мүнхэлhэн hүр ялбама хүшөө табигдажа,
2013 оной октябриин 18-да баярай оршондо нээгдээ бэлэй. Тэнгэриин уудамда ниидэhэн Хун шубуун-Эхэдээ буряад эхэнэр сагаан эдеэнэй дээжэ hү үргэжэ байhаар бүтээгдэнхэй. Агын Догой нютагhаа гарбалтай уран дархашуул Цыденжап, Бальжир Цыжиповүүд энэ хүшөө бүтээhэн юм.
Хэжэнгэ, Хори, Яруунын уулзуур дээрэ нютаг зониие, холын айлшадые гайхамшаг хүшөө угтана. Буряад арадай суута эхэнэр ирагуу найрагшадай сэсэгы дүрые энэ хүшөөдэ мүнхэрүүлхэ хэрэгтэ Матвей Чойбоновой аша габьяа тухай хүн зондо мэдүүлжэ байг лэ даа.
...Хүн түрэлтэнэй
Ажамидарал хэсүүтэй,
Хэдыхэн ябахабши,
Нэрэеэл мүнхэлжэ шададаг бай.
Аза жаргалайш
Оньhон гарташ баряатайл даа,
Алибаа hайханиие
Угалза ухааншни асардаг байг!
Дид-хамбын ехэ санаар даажа, шажанай, олониитын аргагүй үргэн дэлисэтэй ажал хэжэ ябахадаа, олон мянган зониие аргалжа байхадаа, уран зохёолоо орхёогүй. Бүри 1980-яад онуудта шүлэгүүдынь хэблэгдэжэ эхилээ. Нара хараhан номуудыень нэрлэе: «Сэнхир хадаг» (1991), «Долоон үнгын hолонго» (1994), «Мүнхын аршаанай мүнгэн дуhал» (1996), «Мүнхэ зулын толон доро» (1998), «Минии нүхэд — амиды бурхад» (1999), Иван Тертычный поэдэй оршуулгатайгаар Смоленскдэ «Мои друзья — мои живые боги» гэжэ номынь 2001 ондо хэблэгдээ. «Наhанайм табисуур» (2005) гэжэ шүлэг болон дуунуудай ном, мүн 2007 ондо «Ами наhанай алтан зүргэ», «Осенняя радуга» гэжэ суглуубаринуудынь хэблэлhээ гараhан байна. «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанда «Сүн сагаан сэдьхэл» (2011), «Уяхан сэдьхэлэй угалза» (2012) номуудаа нара харуулhан юм.
Буддын гүн ухаанай жама ёhоор бүтээгдэhэн философско шүлэгүүдэйнь гол удха: поэт хадаа оршолонто юртэмсын обоо баршадта дарагдангүй, арадайнгаа зүрхэ сэдьхэлдэ этигэл, найдалай зула бадараажа ябаха табисууртай. Дэлхэй дээрэ боложо байhан аюул, усал, дайн дажар болон бусад муу юумэнэй түлөө поэт хүн зонтой хамта харюусалгатай, иимэ нүгэл шэбэлтэй тэмсэхэ уялгатай гэжэ зохёолнууд соогоо элишэлнэ.
Байгаа баршадаа hүниин харанхыда
Булажархиха дуран хүрэнэл даа.
Бэлиг шадалаа арад зондоо —
Байhан лэ юумэеэ hарбайхаб:
Ами наhаяа, ухаан бодолоо,
Алтараа заяагаа, шүүдэртэ шүлэгөө,
Аша, гушаяа, алта зөөрёо,
Абажа ябаhан нэрэ солоо...
Урданай монголшуудай заншалта хоёр гү, али дүрбэн мүртэй шүлэгүүдэй хэлбэридэ дүтэрхыгээр бэшэхэ уран арга үргэнөөр хэрэглэдэг байгаа. Хэблэгдэhэн ном бүхэн соонь иимэ аргаар зохёогдоhон шүлэгүүд оруулагданхай:
Олон басагадаар
Һэршэгэнэн хиидэхэдэш,
Одоол энээхэн
Наhаншни хүртэхэгүй.
Дүрбэн зүгэй hогтуушуулhаа
Дүрбэн хүлтэй нохой найдамтай.
(«Ами наhанай алтан зүргэ»)
Сэсэн хүн наhан соогоо мүргэхэ,
Тэнэг хүн үхэхэ болоходоо мүргэхэ.
Хүнhөө муухай шүдхэр үгы,
Хүүгэдhээ сэсэн бурхан үгы.
(«Сүн сагаан сэдьхэл»)
Зүйлэй олон бодолнуудые
Зүйжэ шадаха — нэгэ эрдэни,
Зүhэ бүриин ушарнууд сооhоо
Зүблэжэ гараха — нэгэ эрдэни.
Уулын үндэр дабаанда,
Унаган ябаhаар, хүлэг болохо.
Уласай алтан альган дээр,
Уймар ябаhаар, хүн болохо.
(«Уяхан сэдьхэлэй угалза»)
2021 оной намар Матвей Рабданович Чойбонов алтан энэ дэлхэйhээ хахасаа hэн. Буряадай Уран зохёолшодой холбоон олон жэлнүүдэй хүшэр үедэ эмхиин бүхы мүнгэ hангай асуудалые өөрынгөө мүр дээрэ абажа ябаhан түрүүлэгшэеэ алдаа бэлэй.
Огторгойн ододоор ханилан жэргэдэг шүлэгшэ нүхэдэйнь дүхэриг угтан абаа ёhотой. Буян дэлгэхэдэ, заал hаа сэсэшүүл хэрэгтэй гээд, Бурхан багша шүлэгшэдые дүтэ баридаг гэжэ Матвей Чойбонов бэшэhэн байха юм. Буряад нютаг, хангай дайдадаа дэлгэжэ бариhан судар мэтэ дэлгэр сэдьхэлээ дэнзэлэн үлээгээ, бурьялhан талаан бэлигээ буянта арадтаа бэлэглээл даа.