«Уянгын сэсэрлигтэ» Булад Жанчиповай шүлэгэй мүрнүүд

 Оперно дуушад Галина ба Татьяна Шойдагбаеванууд, Лидия Галсанова, Мэргэн Санданов ба арадай дуушад, Буряад драмын зүжэгшэн Дамба-Дугар Бочиктоев, «Үльгэр» театрай зүжэгшэн Светлана Бунеева, арадай гүн сооһоо тодорһон һайн дуранай дуушад Людмила Черепановаһаа эхилээд, мүн арбаад-хорёод суутай уран зохёолшод (саашадаа нэрлэгдэхэ), һайн дуранай бэшээшэд эндэһээ гарбалтай.

Буряад Уласай зүүн захын аймагай хилэ дээрэ зүүн зүгэй маягтай, Япон уласай "Уянгын сэсэрлиг"("Сад камней«) гээшые дууряаһан яруу найрагай үзэмжэ һайхан хослол оршодог. Эртэ сагһаа монголшууд шулуун дээгүүр босоо бэшэг таталдаг байһан: Есункэйн, Чингисын шулуун бэшэгүүд түүхэдэ үлэнхэй. Тон тэрээн шэнги мүнөөнэй уран найруулганууд шулуунууд дээрэ таблагданхай. Тиин Яруунын айлшад, аяншадай анхарал, һонирхолые гансата татажа, үшөө саашаа энэ аймагта юу хараха, үзэхэ гээшэбибди гэһэн бодомоор. Тус байгууламжын анхан хэзээ бии болоһон тухай мэдээсэл хүргэе: «2003 ондо Эрдэни Дымчиковэй ударидадаг „Яруунын залуушуул“ гэһэн нэгэдэл „Будущее за нами“ гэһэн фестиваль үнгэргэжэ, дурасхаалта ямар тэмдэг аймагтаа үлээхэмнай гээшэб гэжэ зүбшэһэнэй удаа залуушуулай тон дуратай, эдир залуугаар нүгшэһэн Намжал Нимбуевай „Яруунын намар“ шүлэгыень гантиг шулуун дээрэ һиилэн бодхоогоо. Эрдэни Чимитович нүхэдөөрөө 2т.300 кг шэгнүүрэй томо шулуу Улаан-Үдэһээ оложо, наашань асаржа табихадань, Арадай Хуралай депутад Цагадаев туһалаа гэхэ. Саашадаа энэ һайхан хэрэгынь үргэлжэлүүлхэ, үргэдхэхэ тухай манай нүхэд сэтгүүлшэ Туяна Зондуева, Виктор Кострыгин гэгшэд уянгын сэсэрлиг хэе, зүүн зүгэй маягтай хүүргэ бодхоое гэһэн һанаашалга гаргаа. Тиин уран зохёолшодой намтартай мэдээсэлэй стенд, Юрий Мандагановай хэжэ бэлэглэһэн 4 метр үндэртэй 6 хабһатай шүлэгүүдэй мүрнүүдтэй Хурдэ, Чойжал сахюусатай асар, һанамжануудаа досоонь хэжэ байха Б. Базаровай дархалһан Ном-хайрсаг (книга-ларец) гэхэ мэтэ хэгдээ. Эндэ Эгэтын-Адагай захиргаан, һургуули ходо туһалжа байдаг юм. Гоё һайхан буряад дэгэлнүүдээ үмдэнхэй соёлой хүдэлмэришэд, һургуулиин шабинар аймагайнгаа айлшадые угталсадаг заншалтай», — гэжэ Намжал Нимбуевай эгэшэ Любовь Шарабовна дурсаһан байна. Мүн тус ажаябуулгын «хара ажал» — хэлсээ баталаанай, гар ажалай хүдэлмэри ябуулдаг зон байха: Буряадай ФМ-радиогой захирал Жанна Дымчикова, Любовь Шарабовна, Эгэтын-Адагай түмэршэ, модошо дархан уран зохёолшо, литературна критик Эрдэни Цырендоржиевич Бальжинимаевай хүбүүн Чингис Бальжинимаев ба бусад. Яруунын аймагай 95 жэлэй ойн баяртай дашарамдуулан, аймагай захиргаан, гулваа Чингис Цыренжаповай туһаламжаар «Уянгын сэсэрлигтэ» олон шэнэ барилга бүтээгдээ: оюун бэлиг, эрдэм ухаа үршөөдэг Манжашэри бурханай хүрэг, шэнэ мэдээсэлэй стенд, түмэр хорой баригдаад, шара үнгөөр шэрдэгдээ, хүүргэ доогуур орожо шулуунуудые шүргөөдэг малай зүргэнь сеткээр хаагдаа; машинануудай буудал ба доошоо бууха ташалан түхеэрэгдээ. Мүн аймагай захиргаанай үүсхэлээр 95 модон таригдаа. Аймагай нюурай үнэмшэлгэ (визитка) болохо, бүхы Буряад орондо мүнөө дээрээ ори ганса урлаг соёлой үзэсхэлэн үшөө саашадаашье һэргээгдэжэ, шэнэ һонирхолтой зүйлнүүд нэмэгдэжэ байха бэзэ.



Яруунын нэрэтэй түрэтэй, бэлиг түгэс поэдууд Шираб ба Намжал Нимбуевууд, Цогто Номтоев, Цырен-Дулма Дондогой, Ким Цыденов, Марху Цыренов, Цыренжаб Бадмаев, Санжа Банзаракцаев, Бата Цэрэндэлэгэй, мүн энэ жэлдэ шулууниинь табигдаһан Булад Жанчипов гэгшэдэй эхэ нютагаа, түрэл арадаа, алтан дэлхэйн амидаралые түүрээн магтаһан шүлэгүүдэй мүрнүүд гантиг шулуунда бэшэгдээд, үе бүриин зоной сэдьхэлэй утаһа дайран байхань дамжаггүй.

Уянгын сэсэрлигтэ 10-хи шулуун табигдажа, Улаан-Үдэ, Үльдэргэ, Эгэтын-Адаг ба бэшэ нютагуудһаа хүн зон олоороо сугларжа, байгаалиин агууехэ дуушан, Буряад ороной уяхан уянгын үзүүр шүлэгшэн Булад Намдакович Жанчиповай шулэг-шулууе хүндэтэй дээрэ хүлеэн абаба. Хүшөө шулууе гэр бүлэнь: Екатерина Ринчиновна ханинь, Дэнсэма ба Дэлгэр үхибүүдынь, зээ Сэржэмаань өөһэдынгээ мүнгэ зөөри гаргажа, асаржа табяа, шүлэгынь бэшүүлээ. Шулуугаа һууридань һуулгаха хэрэгтэ Виндарья Ринчиновна Доржиева хүбүүнтэеэ ерэжэ туһа хүргөө. Иимэ хэрэгтэ томо спонсор байдаггүй, гэр бүлэ өөһэдөөл арга хургаа олодог юм байна. Эндэхи баяр ёһололой удаа Үльдэргэдэ болоһон сайлалгада нютагай зон бага-сага мүнгэнүүдые хадагтайгаар барижа, «Буряадфармаци» нэгэдэлэй дарга Баяр Дашидылыкович Цыренов, Үльдэргын администрациин зүгһөө Эржэн Токтохоевна Митыпова гэгшэд хонидые бэлэглээ. Буряадай уран зохёолой классик гэжэ нэрлэхээр элитэ ехэ поэдтээ нютагтань хүшөө бодохобол һайн байгаа. Энээ тушаа хэлсээн болохо байха гэжэ һанагдана.



Булад Намдакович Яруунын аймагай Зүүн-Үльдэргэ нютагта 1939 оной намар «Үргэн Гурьбын хойморто, Үдэ голой һэжүүртэ, Молон-Хүндын адагта, Обоотынгоо үбэртэ» түрэһэн. Долсон эжын одхонсог, Дэжэдма эжыдэ тэлүүлһэн хүбүүн «оодон шэлбэ түриитэй оодор табин наадаһаар» борьбо дээрээ бордойгоо. Дайнай үхибүүн хара эртэ хамтын шүлэ халбагадан, Хушуу, Шаглын үбһэнэй бригадануудаар тармажа, бухал шэрэжэ, табижа һураһаншье.

Хүреэтэ, Бүтүүгэй манаанда
Хүбүүхэн хаһадаа, һүниндөө
Намагуудай нэхы мананда
Нэмһэгээр хашалагүй ябагдаа.

Иигэжэ байгаалиин дулаан энгэр дээрэ дурандаа үдэжэ ябахадань, уянгын бурьялаан нэгэтэ сэдьхэлэйнь булагта мүндэлөө ха гү? Булад Жанчиповһаа хүсэтэйгээр байгаалиие уран биирээр таталһандал уян үгөөр зураглажа шадаха найруулагшад хомор гэхээр. 



...Халюун зөөлэн нугануудай
Хүлһэ манан хөөрэжэ,
Халуун үдэрэй ульһые
Хаажа хонодог эдитэй һэн.
Хүбэн манатай, шүүдэртэй
Хүрьһэтэ газар эхэмнай
Хөөмэй дулаан мансыһаа
Хэшэгээ һубиһаар хонодог һэн... («Хайрын хүсэл» поэмэ)

Хаанаһаань иимэ һайхан үгэнүүд гарадаг юм бэ гэжэ гайхахаар, шүлэгүүдэйнь үгэнүүд мүрнүүд тон уран нарин хэлбэритэй, бэе бэетэеэ залгалдахадаа, һолонгын үнгэнүүдтэл шэлжэрхэй, будагуудайнь һэлгээн уһан шэрын холисолдоон мэтэ. Дээгүүр матарһан һолонгын «таамаг һайхан шэрэнүүдые» тоолошогүй, «унаган ульгам урасхалаар уһан жороо табилуулһан» зээрэг горхон Үльдэргын долгиие альгандаа адхашагүй байһандал Булад Жанчиповай шүлэгүүдые ондоо хэлэндэ оршуулхань хэсүү, ямаршье дээдэ гарай оршуулагша шүлэгүүдэйнь дабташагүй шэнжые гүйсэд гаргажа шадахагүйл.



Зүүн зүгэй тэнгэридэ
Зүйдөөл толон бадаржа,
Таатай дулаан һэбшээгээр
Талын гүнһөө амилба.
Сэнхир дайдын хаяагаар
Сэгээн гэрэл толоржо,
Хээрэ бэлшэһэн моридой
Хараае эли болгоно.

Булад Жанчипов уянгата поэзиин эзэн юм, шүлэгүүдынь онсо һайхан шэнжэтэй, уншажа ханашагүй, элдэб засаг түрын асуудалнууд, хёмороото байдалтай ямаршье холбоогүй сэбэр лирикэ. Шүлэгүүд, поэмэнүүд соонь хүдөө хүбшэ дайдаар һубаридаг жэлэй дүрбэн сагай һэлгээн, мүн үүрэй сайхаһаа эхилдэг алибаа үзэгдэлнүүд онсо һайханаар зураглагдан, уран найруулгын үнэнтэ дээдын шата энэ гэжэ танюулдаг шэдитэй. Эдирхэн наһандаа бэшэһэн доро үгтэһэн шүлэгынь бүри амяа даран бэшэрмээр, ёһотой классическа шүлэгэй дээжэ!



Зунай һүни богонихон, 
Зурагар һарань бүрүүлхэн,
Нуга газар шэмээгүй
Нойрсожо байна бүтүүхэн.
Зэргэлээ түглын саада тээ
Зээрэг горхон хурхирна.
Эртэшэ һаарал гургалдай
Ээрэмшээжэ дуулана.
Эхинэй үбһэнэй бригадын 
Элшэтэй улаан түүдэг дээр
Үүр һэмээхэн хираалжа,
Үнжэгэн толоёо адхана.

Уран зохёолшо оршон тойроноо, үдэр сагай, гадаада дотоодо байдалай багаханшье хубилалтые хёрхоор обёорон, нюдэндэ үзэгдэмөөр зурагуудые торгон утаһан үгэнүүдээр холбожо урална. Поэд хүнһээл һаа ондоо бэльгүүн нюдөөр жэнхэни түрэл дайдаяа, нютагаархинаа эльгэлэн дүтэ һанажа, шэг шарайень харахадаа, эжэлүүдгүй энхэрэн, уяран ябадаг байһыень шүлэгүүдэйнь сохилто, мүр бүриһөөнь элирнэ.


Үүрэй сайжа байхада,
Үреэ һүрэг амарна,
Удамаршадайнь хүзүүндэ
Үгэнсэр хонхо дуурана.
Түглын булагай адагта
Түүдэгэй унин хараатай — 
Адуушан суутай Баханхай
Гашуухан сайгаа шанаалтай...

Тоомгүйхэн шуран хүбүүн 4-хи классһаа шүлэг бэшэжэ эхилээд, Даша-Ханда Аюшеевна багшадаа магтуулжа, бүришье бэшэхэ һэдэбтэй болоһон.1959-1960 онуудаар Эгэтын хүдэлмэришэн-залуушуулай үдэшын һургуули дүүргэжэ, «Буряад Үнэн» һониндоо хүдэлжэ захалаа. Гэр бүлын байдалаар һамганайнгаа нютаг Захаамин зөөжэ «Ажалай Улаан Туг» газетын оршуулгын талаар редакторой орлогшор хүдэлөө. Тэрэ үедөө БГПИ-н буряад хэлэ-бэшэгэй таһагта һуралсажа гараа. «Буряад Үнэндөө» дахин бусажа, наһанай амаралтада гаратараа ажаллаа. Мүн БГТРК-гай «Сагай сууряан» дамжуулга урагшатай хүтэлжэ харагшадта һайшаагдаа. МОНЦАМЭ-н буряадай сурбалжалагша, «Правда», «Известия» сонинуудай үүсхэлээр М.Ю. Лермонтовэй, Г.В. Белинскиин түрэһэн нютагуудаар ябажа, һонин-һонин статьянуудые хэблүүлээ. Агууехэ ородой, гадаада гүрэнүүдэй поэдүүдэй шүлэгүүдые оршуулдагшье байгаа.



1968 ондо «Хээрын сэсэгүүд», 1972 ондо «Үүлэн шүхэр», 1985 ондо «Сагаан толон» гэһэн шүлэгүүдэйнгээ согсобори гаргаһан. 2008 ондо хамаг шүлэгүүдээ, бүхы шахуу бэшэһэн зохёолнуудаа бүридхэжэ, хатуу гадартай гурбалжан боти (трехтомник) хэблүүлһэн габьяатай. Эндэ аймаг нютагай, зон нүхэдэй, түрэлхидэй туһа ехэ байгаа. 1991 ондо «Коммунизм» колхозой 60 жэлэй ойгоор дашарамдуулан Л.Д. Цыбикжапова түрүүлэгшын үүсхэл дэмжэн, бэе дээрэ даажа, согсолжо, хинажа, «Үлзы һайхан Үльдэргэмнай» гэжэ номдо «нара харуулаа». 2011 ондо СПК «Үльдэргэ» ажахын түрүүлэгшэ Д.Ц. Галсановай захилаар «Мүнгэн сэргэм Үльдэргэм» ном гаргалсаа.

Мүнөө 2022 оной июлиин 9-нэй үдэр Улаан-Үдэһөө дүүрэн автобус зон, Үльдэргэһөөнь мүн лэ олон зон нүхэд, түрэлхидынь, аймагай захиргаанай түлөөлэгшэд ерэжэ, шэнэлһэн һэргүү гоё хослолдоо Яруунын яруу найрагай эзэн — Булад Жанчиповай шүлэг-хүшөө нээлгын баярта суглараа. Телевидениин сурбалжалагшад ерэжэ, видео-бэшлэг буулгаа, ноёд һайд, гэр бүлынь гэшүүд, багынь нүхэд, нютагайхиниинь үгэ хэлэжэ, уран шүлэгшэнөө үндэрөөр сэгнэжэ ябаһанаа мэдүүлээ. Уянгын сэсэрлигэй үмэнэ аймагай захиргаанай түлөөлэгшэ Абида Цыдыпович Жамсуев, СПК «Үльдэргэ» ажахын анханай түрүүлэгшэ Лидия Даржаевна Цыбикжапова, Булад Жанчиповай дүү басаган Долгор Жанчиповна Тудупова ба наһанайнь хани Екатерина Ринчиновна Жанчипова гэгшэд үгэ хэлээ. 

Екатерина Ринчиновна иигэжэ дурсаа: «Булад Намдакович нютагаархиндаа түрбэлгүй дуратай, багынгаа нүхэдые ходол дурдажа, эдэл зомни намайгаа хэзээдэшье дэмжэдэг даа гэжэ баясан ябадаг һэн. Мүн „түрэлхи хэлэмнай яахаа байнаб, буряад хэлэн дээрэ номуудые уншахаяа болигшоб“ гэжэ ехэтэ һанаагаа зободог һэн. Тиимэһээ энэ асуудалда анхаралаа хандуулжа, эдир үетэн, үхибүүд шубуудтаа эхэ хэлыень мартуулангүй, түрэһэн нютаг орондоо дуратай байхаар һургажа, хүмүүжүүлжэ байял даа», — гэжэ түгэсхэлдэнь сугларһан зоноо уряалаа һэн.

Дэнсэма Жанчипова ба Светлана Дашипыловагай гэрэл зурагууд