Уран зохёолшод тухай
Түрэл нютагай соло
1 июля 2022
14719
«Уран зохёолой юртэмсэ» конкурсын дүнгөөр Доржо Дамбаевай «Дуулим hайхан Буламдаа» гэhэн шүлэгүүдэй суглуулбари ном 2022 ондо хэблэгдэхэ болобо.
1955 ондо Хориин аймагай Булам нютагта түрэhэн мэдээжэ журналист, уран зохёолшо Доржо Дамбаев 2014 ондо сагhаа урид аялhан юм. Доржо Дамбаевай шэлэгдэмэл шүлэгүүдэй суглуулбари нара харуулха гэжэ шиидэhэн Дугарма Дамбаевна эгэшыень түлөөлжэ, бэлэдхэлэй бүхы ажал ябуулhан Булам нютагай эдэбхитэн Жаргалма Шойжалсановна Мархюеватай хөөрэлдэбэбди.
Доржо Дамбаев
— Амар сайн, Жаргалма Шойжалсановна! Доржо Дамбаевай шэлэгдэмэл зохёолнуудай ном хэблэгдэхэнь гэжэ дуулаад, баярлажа байhанаа мэдүүлнэб. Би Доржо Дамбаевтай «Буряад үнэндэ» хүдэлхэ үедэнь танилсаhан байнаб. Сониной соёлой таhагта Буряадай арадай поэт Цырендулма Дондогойн хүтэлбэри доро хүдэлдэг hэн. Олон үгэгүй, даруу түбшэн зантай хүн бэлэй. Цырендулма Дондогойн хажууда уран зохёолой сэгнэшэгүй туhатай hургуули гараhан гээшэл даа, — гэжэ хөөрэлдөөнэй эхи табибабди. Жаргалма Шойжалсановна дэмжэн абаба:
— Амар мэндэ! Зүб лэ даа. Цырендулма Дондогойдо «Нангин дурасхаал» гэжэ шүлэгөө зорюулаа hэн. Энэ шүлэгhөө хэhэг уншаад үгэhүү:
«Үе саг гээшые
Үгэдөө оруулха бэшэш даа,
Халта хүлеэгыш гэжэ
Хатарыень зогсоохо бэшэш даа...»
Дүрбэлжэн эдэ мүрнүүдые
Дууряажа хэлэхэлээр,
Алдарта эхэнэр поэдэймнай
Алтарма нэрэ hанагдаа,
Дурсамаар hайхан нүхэрэймнай
Дулаахан шарай харагдаа...
Хориин талада манан
— Доржо Дамбаев «Буряад үнэндэ» хүдэлhэнэй удаа түрэл Хоридоо бусажа, аймагай сониндо ажаллаа hэн. Удаань тоонто Буламдаа элинсэгэйнгээ бууса hэргээжэ байна гэжэ дуулдаа бэлэй. Тиихэ үедөө уран гуурhаяа орхёогүй, номуудаа нара харуулжа байна гэжэ дуулаад, «Үнэнэйхид» баярладаг hэмди.
— Журналист, поэт Доржо Дабаевич Дамбаев манай Булам нютагай омогорхол болодог зоной нэгэн. Хэдэн номуудай автор юм: «Үглөөнэй наран», «Манай тоонто — Булам нютаг», «Дорогие мои земляки», «Модай хаан», «Үдын халуун».
2013 он уран зохёолшын ажалда ехэ аша үрэтэй байгаа. Энэ жэл Доржо Дамбаев Хориин аймагай 90 жэлэй ойдо, мүн нютагайнгаа суута хүбүүн, Буряадай арадай артист, республикын Гүрэнэй шангай лауреат Чимит Ринчиновэй түрэһөөр 60 жэлэй ойдо зорюулһан «Тоонто Буламаа түби дээгүүр суурхуулаа» гэһэн биобиблиографическа удхатай, уран ульгам хэлээр бэшэгдэһэн дурсалгын ном, «Үдэшын һэбшээн» гэһэн шүлэгүүдэй суглуулбари хэблүүлээ hэн, — гэжэ Жаргалма Шойжалсановна хөөрөөгөө үргэлжэлүүлбэ.
— СССР-эй, Россиин Журналистнуудай холбооной гэшүүн Доржо Дамбаев Буряадай Уран зохёолшодой холбоондо 2011 ондо абтаа һэн. Тэрэнэй шэнэ номдо орохо уянгата зохёолнууд тухай хөөрэлдэе, — гэжэ би дэмжэбэб. — Түрүүшын номдоо «Үглөөнэй наран» гэһэн нэрэ, хоёрдохидоо — «Үдын халуун», гурбадахидаа «Үдэшын һэбшээн» гэжэ нэрэ үгэhэниинь юрэ бэшэ гэжэ ойлгохоор.
Орон дэлхэйн оршомдо үдэр, һүниин һэлгэлдээн соо, үндэр тэнгэриин уудамда улаан наранай субаһантай өөрынгөө наһанай замые хэмжээлэн, хэһэн хэрэг, һанаһан бодолнуудаа поэт иигэжэ элишэлээ бэлэй:
Үүрэй улаан наранаар
Үндын түрэһэн наһамни
Үшөө үды гэһэмни,
Үдын наран ялайн байнал.
...Үүрэй толон залиржа,
Үдын халуун бусаланхай.
Үндэр наран хэлтыжэ,
Үдэшын һэбшээн үлеэхэл...
Үдын наранай элшэнүүдһээ гэрэл сасаржа, элдэб нюуса далда юумэнүүд, сэдьхэл эзэлхэеэ һэдэһэн худал хуурмаг һанаа бодолнууд эли болоно. Үдэр бүриин ажалай халуун амисхал соогуур үдын халуунда адхарһан хүлһэн — хүнэй наһанай тэнгэй, хүгжэн һалбаралгын, тэнхээ тамир дүүрэн хаһын бэлгэ тэмдэг болон тодорно.
Хотогор баян Хориин аймаг
— 1975-1985 онуудта, 2010-аад онуудаар бэшэгдэһэн шүлэгүүдынь энэ суглуулбари соо ороно. Манан тухай уянгата мүрнүүдынь минии ухаанда тодоор хадуугдаhан байна:
Мантаряан булагай умай сооһоо
Манахан түрэһөөр дэгдээд,
Маряаһаар өөдөө үндыжэ,
Майлын боорёор һуняаба.
Манан амитай юм шэнгеэр, хүндэл адли үндынэ, һуняана. Тэрэлжэ маные барижа абаад, үлхэжэ, хөөбэри хүнжэл болгоод, Хангай дайдые хушана. Доржо Дамбаевай шүлэгүүд соо сабшалан дээгүүр манан һүрэг бэлшэдэг, харин үдэртөө табигдаһан һүринүүд манан соогуур уйдан тэнэхэ юм. «Үглөөгүүр» гэжэ шүлэг соо сая түмэн жэлнүүдэй сагаан зузаан тооһон тала нугаар хиидэжэ, манан болоно. Үбгэн дэлхэй үүрээр һэрихэ зуураа мүшэтэ хүнжэлөө мүндуугаар сэлихэдэнь, манан тооһон доошоо хиидэжэ, зүдхэн гаража ябаһан наран тэрээнһээ амсаад, ханяан найтааха юм. Иимэ жэгтэй уран дүрэнүүд Доржо Дамбаевай зохёолнууд соо ехэ олон, — гэжэ поэдэй зохёолнуудтай ехэ дүтөөр танилсаhан Жаргалма Мархюева хөөрэлдөөемнай үргэлжэлүүлнэ.
— Боро юрьеэнэй жэжэхэн бодол шүлэгүүд соонь үгы hэн, -гээд һаналаа хубаалдабабди. — Жэшээнь, «Хүйхэр нүхэдтэ» зорюулагдаһан шүлэгэй найман мүр поэдэй зүрхэ сэдьхэлэй тон харюусалга ехэтэй ашаа бэе дээрээ даажа абаһые гэршэлнэ:
Ябадалай һайниие шэлэжэ,
Яндан аашаяа орхигты.
Үнэн үгэ дууряажа,
Улай зангаа мартагты.
Сэдьхэлээ нэгэтэ онгилоод,
Зэрэб шэнжэ олоогүй һаа,
Наранай хүбүүд болохолто,
Һарын басагад байхалта.
Хориин аймагта хабар
«Одон» гэжэ шүлэгэйнь дүрбэн мүр ухаандам хадуугдаа hэн:
Буурал толгой болонги
Буусаа һахин һуухадам,
Холын ялагар одон
Ходол дээрэм байнал даа.
— Зүб даа, Доржо Дабаевич нютагтаа ехэ хүндэтэй хүн hэн. 2000 ондо тэрэнэй өөрын мүнгөөр хэблэhэн «Манай тоонто — Булам нютаг» гэжэ номынь мүнөө хоморой болонхой. Нютагай зоной уг удам шэнжэлжэ, ямар бэрхэ, уран дархан, ажалша бүхэриг, шандааhаар шанга, баатар бүхэшүүл урда үенүүдтэ байгааб гэжэ тэрэ элирүүлээ бшуу. Энэ ехэ ажалайнь түлөө бүхы нютагаараа доро дохин баяр талархалаа мэдүүлхэ ёhотойбди, — гэжэ Жаргалма Мархюева тодорхойлбо.
— Һайн даа. Ном хэблэжэ, нютагайнгаа эрхим хүбүүнэй нэрые, нангин тоонтынгоо солые магтан түүрээхэтнай болтогой!
Доржо Дамбаев
— Амар сайн, Жаргалма Шойжалсановна! Доржо Дамбаевай шэлэгдэмэл зохёолнуудай ном хэблэгдэхэнь гэжэ дуулаад, баярлажа байhанаа мэдүүлнэб. Би Доржо Дамбаевтай «Буряад үнэндэ» хүдэлхэ үедэнь танилсаhан байнаб. Сониной соёлой таhагта Буряадай арадай поэт Цырендулма Дондогойн хүтэлбэри доро хүдэлдэг hэн. Олон үгэгүй, даруу түбшэн зантай хүн бэлэй. Цырендулма Дондогойн хажууда уран зохёолой сэгнэшэгүй туhатай hургуули гараhан гээшэл даа, — гэжэ хөөрэлдөөнэй эхи табибабди. Жаргалма Шойжалсановна дэмжэн абаба:
— Амар мэндэ! Зүб лэ даа. Цырендулма Дондогойдо «Нангин дурасхаал» гэжэ шүлэгөө зорюулаа hэн. Энэ шүлэгhөө хэhэг уншаад үгэhүү:
«Үе саг гээшые
Үгэдөө оруулха бэшэш даа,
Халта хүлеэгыш гэжэ
Хатарыень зогсоохо бэшэш даа...»
Дүрбэлжэн эдэ мүрнүүдые
Дууряажа хэлэхэлээр,
Алдарта эхэнэр поэдэймнай
Алтарма нэрэ hанагдаа,
Дурсамаар hайхан нүхэрэймнай
Дулаахан шарай харагдаа...
Хориин талада манан
— Доржо Дамбаев «Буряад үнэндэ» хүдэлhэнэй удаа түрэл Хоридоо бусажа, аймагай сониндо ажаллаа hэн. Удаань тоонто Буламдаа элинсэгэйнгээ бууса hэргээжэ байна гэжэ дуулдаа бэлэй. Тиихэ үедөө уран гуурhаяа орхёогүй, номуудаа нара харуулжа байна гэжэ дуулаад, «Үнэнэйхид» баярладаг hэмди.
— Журналист, поэт Доржо Дабаевич Дамбаев манай Булам нютагай омогорхол болодог зоной нэгэн. Хэдэн номуудай автор юм: «Үглөөнэй наран», «Манай тоонто — Булам нютаг», «Дорогие мои земляки», «Модай хаан», «Үдын халуун».
2013 он уран зохёолшын ажалда ехэ аша үрэтэй байгаа. Энэ жэл Доржо Дамбаев Хориин аймагай 90 жэлэй ойдо, мүн нютагайнгаа суута хүбүүн, Буряадай арадай артист, республикын Гүрэнэй шангай лауреат Чимит Ринчиновэй түрэһөөр 60 жэлэй ойдо зорюулһан «Тоонто Буламаа түби дээгүүр суурхуулаа» гэһэн биобиблиографическа удхатай, уран ульгам хэлээр бэшэгдэһэн дурсалгын ном, «Үдэшын һэбшээн» гэһэн шүлэгүүдэй суглуулбари хэблүүлээ hэн, — гэжэ Жаргалма Шойжалсановна хөөрөөгөө үргэлжэлүүлбэ.
— СССР-эй, Россиин Журналистнуудай холбооной гэшүүн Доржо Дамбаев Буряадай Уран зохёолшодой холбоондо 2011 ондо абтаа һэн. Тэрэнэй шэнэ номдо орохо уянгата зохёолнууд тухай хөөрэлдэе, — гэжэ би дэмжэбэб. — Түрүүшын номдоо «Үглөөнэй наран» гэһэн нэрэ, хоёрдохидоо — «Үдын халуун», гурбадахидаа «Үдэшын һэбшээн» гэжэ нэрэ үгэhэниинь юрэ бэшэ гэжэ ойлгохоор.
Орон дэлхэйн оршомдо үдэр, һүниин һэлгэлдээн соо, үндэр тэнгэриин уудамда улаан наранай субаһантай өөрынгөө наһанай замые хэмжээлэн, хэһэн хэрэг, һанаһан бодолнуудаа поэт иигэжэ элишэлээ бэлэй:
Үүрэй улаан наранаар
Үндын түрэһэн наһамни
Үшөө үды гэһэмни,
Үдын наран ялайн байнал.
...Үүрэй толон залиржа,
Үдын халуун бусаланхай.
Үндэр наран хэлтыжэ,
Үдэшын һэбшээн үлеэхэл...
Үдын наранай элшэнүүдһээ гэрэл сасаржа, элдэб нюуса далда юумэнүүд, сэдьхэл эзэлхэеэ һэдэһэн худал хуурмаг һанаа бодолнууд эли болоно. Үдэр бүриин ажалай халуун амисхал соогуур үдын халуунда адхарһан хүлһэн — хүнэй наһанай тэнгэй, хүгжэн һалбаралгын, тэнхээ тамир дүүрэн хаһын бэлгэ тэмдэг болон тодорно.
Хотогор баян Хориин аймаг
— 1975-1985 онуудта, 2010-аад онуудаар бэшэгдэһэн шүлэгүүдынь энэ суглуулбари соо ороно. Манан тухай уянгата мүрнүүдынь минии ухаанда тодоор хадуугдаhан байна:
Мантаряан булагай умай сооһоо
Манахан түрэһөөр дэгдээд,
Маряаһаар өөдөө үндыжэ,
Майлын боорёор һуняаба.
Манан амитай юм шэнгеэр, хүндэл адли үндынэ, һуняана. Тэрэлжэ маные барижа абаад, үлхэжэ, хөөбэри хүнжэл болгоод, Хангай дайдые хушана. Доржо Дамбаевай шүлэгүүд соо сабшалан дээгүүр манан һүрэг бэлшэдэг, харин үдэртөө табигдаһан һүринүүд манан соогуур уйдан тэнэхэ юм. «Үглөөгүүр» гэжэ шүлэг соо сая түмэн жэлнүүдэй сагаан зузаан тооһон тала нугаар хиидэжэ, манан болоно. Үбгэн дэлхэй үүрээр һэрихэ зуураа мүшэтэ хүнжэлөө мүндуугаар сэлихэдэнь, манан тооһон доошоо хиидэжэ, зүдхэн гаража ябаһан наран тэрээнһээ амсаад, ханяан найтааха юм. Иимэ жэгтэй уран дүрэнүүд Доржо Дамбаевай зохёолнууд соо ехэ олон, — гэжэ поэдэй зохёолнуудтай ехэ дүтөөр танилсаhан Жаргалма Мархюева хөөрэлдөөемнай үргэлжэлүүлнэ.
— Боро юрьеэнэй жэжэхэн бодол шүлэгүүд соонь үгы hэн, -гээд һаналаа хубаалдабабди. — Жэшээнь, «Хүйхэр нүхэдтэ» зорюулагдаһан шүлэгэй найман мүр поэдэй зүрхэ сэдьхэлэй тон харюусалга ехэтэй ашаа бэе дээрээ даажа абаһые гэршэлнэ:
Ябадалай һайниие шэлэжэ,
Яндан аашаяа орхигты.
Үнэн үгэ дууряажа,
Улай зангаа мартагты.
Сэдьхэлээ нэгэтэ онгилоод,
Зэрэб шэнжэ олоогүй һаа,
Наранай хүбүүд болохолто,
Һарын басагад байхалта.
Хориин аймагта хабар
«Одон» гэжэ шүлэгэйнь дүрбэн мүр ухаандам хадуугдаа hэн:
Буурал толгой болонги
Буусаа һахин һуухадам,
Холын ялагар одон
Ходол дээрэм байнал даа.
— Зүб даа, Доржо Дабаевич нютагтаа ехэ хүндэтэй хүн hэн. 2000 ондо тэрэнэй өөрын мүнгөөр хэблэhэн «Манай тоонто — Булам нютаг» гэжэ номынь мүнөө хоморой болонхой. Нютагай зоной уг удам шэнжэлжэ, ямар бэрхэ, уран дархан, ажалша бүхэриг, шандааhаар шанга, баатар бүхэшүүл урда үенүүдтэ байгааб гэжэ тэрэ элирүүлээ бшуу. Энэ ехэ ажалайнь түлөө бүхы нютагаараа доро дохин баяр талархалаа мэдүүлхэ ёhотойбди, — гэжэ Жаргалма Мархюева тодорхойлбо.
— Һайн даа. Ном хэблэжэ, нютагайнгаа эрхим хүбүүнэй нэрые, нангин тоонтынгоо солые магтан түүрээхэтнай болтогой!