Уран зохёолшод тухай
Арадай hүлдэ — тулгуури
16 января 2022
1731
Үе сагайнгаа hалхи hүрин дабшажа, өөр өөрын аялга хоолойгоор дуулаhан, хэдэн ондоо үедэ түрэл «Буряад үнэн» сониндо хүдэлhэн хурса гуурhатан, уран бэлигтэниие нэрлэе.
Аполлон Шадаев, Бато Базарон, Жамьян Балданжабон, Шираб Нимбуев, Цокто Номтоев, Цырен-Доржи Дамдинжапов, Дольён Мадасон, Дарижаб Дамдинов, Жамсо Тумунов, Филипп Балдаев, Чимит Цыдендамбаев, Даширабдан Батожабай, Даша-Жамса Гунзынов, Шираб-Сэнгэ Бадлуев, Чимит-Рыгзен Намжилов, Шагдар Байминов, Цырен-Базар Бадмаев, Доржи Эрдынеев, Михаил Батоин, Алексей Бадаев, Арсалан Жамбалон, Балдан Ябжанов, Даша Дамбаев, Ким Ильин, Цырендулма Дондогой, Александр Жамбалдоржиев, Даша-Дэмбэрэл Дугаров, Цырен-Дондок Хамаев, Сергей Цырендоржиев, Георгий Дашабылов, Булат Жанчипов, Матвей Осодоев, Лопсон Тапхаев, Владимир Тулаев, Норпол Очиров, Дугар Дылгыров, Борис Сыренов, Бальжинима Юндунов, Батор Батоев, Будажап Машкинов, Галина Раднаева, Цыдып Цырендоржиев, Дондок Бальжинимаев, Даширабдан Дамбаев, Николай Намсараев, Элбэг Манзаров, Жорж Юбухаев, Доржи Дамбаев, Николай Шабаев, Батожаргал Гармажапов, Сергей Доржиев болон бусад, 70 гаран зоной нэрэ буряад уран зохёолой түүхэдэ оронхой.
Ц.Галсанов, Х.Намсараев, Ж.Тумунов
«Буряад үнэндэ» сурбалжалагшаар, штатhаа гадууршье хүдэлhэн, хурса гуурhаараа үргэн олон уншагшадта мэдээжэ болохоhоо гадна hайн удха зохёолнуудай суглуулбари номуудаа хэблүүлhэн бэлигтэниие хүндэлэн нэрлэе: Рабдан Цыбиков, Гэлэгма Бадмаева, Бато Цэрэндэлэгэй, Чимит-Цырен Санжиев, Гомбо Дагбаев, Геннадий Бадмаев, Шойдон Бакшеев, Геннадий Ринчино.
Үндэhэн сониной редактораар хүдэлhэн буряад зохёолшод, литература шэнжэлэгшэд гэхэдэ: Санжижаб Ширабон (1930-1931, 1933), Цэдэнжаб Дондубон (1931-1932), Дарижаб Дамдинов (1941-1942), Цэдэн Галсанов (1943-1946), Цырен-Доржи Дамдинжапов (1946-1947), Цыдып Цырендоржиев (1990-1996), Ардан Ангархаев (1996-2010 онуудта ахамад редактор), Галина Базаржапова-Дашеева (1997-2012), Туяна Самбялова (2012-2016).
Ю.Будаев, Ц.Галанов, А.Ангархаев, Л.Тапхаев, Г.Дашеева,Н.Намсараев
Сониндо хүдэлhэн зохёолшод Иролто Дампилон, Цэдэн Галсанов, Ардан Ангархаев, Галина Базаржапова-Дашеева, Сергей Доржиев Буряад Уласай Уран зохёолшодой холбоониие хүтэлөө. Холбооной секретариин ажалые түүхэтэ хугасаа соо Санжижаб Ширабон, Аполлон Шадаев, Цэдэн Галсанов, Жамсо Тумунов, Цырен-Доржи Дамдинжапов, Чимит-Рыгзен Намжилов, Юрий Будаев, Надежда Гармаева бэелүүлhэн байна.
Уран хурса бэшэлгын
Уута-үлгы hургуули.
Ами нэгэн сохилхо
Арадайм hүлдэ — тулгуури! — гэжэ «Буряад үнэнэй» 70 жэлэй ойдо зорюулhан шүлэг соогоо Булат Жанчипов түүрээhэн юм.
1980-яад онуудта хэблэлэй хоёр хуудаhан болохо үргэн ехэ саарhан дээрэ үдэр бүри гарадаг «Буряад үнэн» сониндо хүдэлдэг журналист бүхэн 6 хуудаhан сохимол материал тушааха гуримтай hэн. Гадна энэ тэрэ материалдаа тэды мүр нэмэжэ бэшэ гэхэ гү, али хаhажа хороо гэжэ секретариадhаа байд гээд лэ хонходохо. Үдэр бүриин буряад сонин бэлдэхэ сэдхүүлшын харюусалгатай ажалай хажуугаар уран зохёолой хүндэ ашаае бүхы наhаараа зүрхэлжэ үргэлөөд ябаhан дээдэ үеын эгэшэ аха нүхэдөө 100 жэлэй алтан ойн үедэ хүндэлэн дурданабди.
Цырен-Дулма Дондогой
Үдэр бүри гарадаг газетын эрилтэ хатуу, ажалай журам шанга. Эндэ хүдэлдэг зохёолшод зүрхэ сэдьхэл эзэлhэн үндэр хүсэлөө, ухаанда түрэhэн уран хурса бодолнуудаа гансал hүниин зоргондо гэртээ урматай бэшэжэ hууха арга олодог байгаа. Энээн тухай элитэ сэдхүүлшэ-зохёолшод, «Буряадай арадай поэт» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн Ц.Дондогой, Б.Жанчипов, Г.Базаржапова-Дашеева сониной залуу журналистнуудта хөөрэhэн, номууд соогоо бэшэhэншье байха.
Газетын таhагуудта али ондоо үедэ хүдэлhэн, Буряадай уран зохёолой хүгжэлтэдэ өөрын горитой хубитаяа оруулhан аха нүхэдэймнай аша габьяа ехэ. Уран зохёолоо бэшэхэ үедөө бэе бэетэйгээ зүбшэлсэжэ, hанамжаараа хубаалдажа байгаа гээд тухайлхаар. Жэшээлхэдэ, Булат Жанчипов тэрэ үедэ бэшэhэн уянгата поэмэдээ таатай нэрэ үгэжэ ядаад, Цырендулма Дондогойдо хандахадань, «Үлгэн дэлхэйн алтан булан» гээд нэрлэхыень дурадхаhан тухай «Буряад үнэнэй» сэдхүүлшэ нүхэд хэлсэдэг. Энэ болон «Бүрэн» гэhэн уянгата-эпическэ поэмэнүүдэй түлөө Б.Жанчипов 1999 ондо Буряад Уласай Гүрэнэй шанда хүртөө бэлэй. Удхынгаа, уран найруулгын, хэлэнэй талаар үргэн дэлисэтэй, гүнзэгы зохёолнууд болоhоной үндэр сэгнэлтэ гээшэ.
Матвей Осодоев
1996 ондо «Буряад үнэн» сониной редактораар томилогдоод, саашадаа Хэблэлэй байшан боложо томодхогдохонь, генеральна захирал-ахамад редакторай тушаал дааhан арадай уран зохёолшо Ардан Ангархаев хэблэлэй түб байгуулаа бэлэй.
«Буряад үнэн» номуудые, сэтгүүлнүүдые буряад ба ород хэлэн дээрэ хэблэдэг болоо hэн. Хэблэлэй түбэй ажалые урид бэлигтэй залуу зохёолшо Лопсон Гергенов, hүүлдэ Дарима Цыбикова хүтэлөө. Арадай поэдүүд Цырендулма Дондогой, Лопсон Тапхаев, зохёолшод Наталья Ильина, Элбэг Манзаров, Юрий Будаев, Чингис Гуруев энэ ажалда хам оролсожо, хэблэлэй хэрэгые үндэр хэмжээндэ гаргаа бэлэй. Хэблэлэй байшанай нара харуулhан номууд Буряад Уласай Соёлой яаманай жэл бүри эмхидхэдэг Номой дугыланда нэгэтэ бэшэ Хүндэлэлэй Тэмдэгтэ, Баярай бэшэгүүд болон шангуудта хүртэhэн байха юм.
«Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай бүридэлдэ уран зохёолой болон ниитэ улас түрын «Байгал», «Байкал» сэтгүүлнүүд оруулагдаhан юм. Уншагшадай hанаа сэдьхэлые хүлгөөхэ, ухаан бодолыень эзэлхэ шадалтай литературна шэнэ бүтээлнүүдые, уран бэлигтэниие элирүүлэн дэмжэлгын, уран зохёол шэнжэлгын, дэлгэрүүлгын ажал эдэ сэтгүүлнүүдтэ бүри эдэбхижээ hэн. Мүнөө үедэ «Байгал» сэтгүүлдэ арадай поэт Галина Базаржапова, Надежда Гармаева, «Байкал» сэтгүүлдэ Булат Аюшеев амжалтатай хүдэлнэ.
Цыдып Цырендоржиев
Сониндо, сэтгүүлдэ хүдэлдэг уран зохёолшод сэдхүүлшын анхаралтай хурса нюдөөр зоной байдал ажаглажа, болоhон, үзэhэн үйлэ хэрэгые гүн ухаагаараа шүүмжэлэн шэнжэлээд, уян сэдьхэлээрээ сэгнэжэ, уран ульгам хэлээрээ уянгатуулан дамжуулдаг ха юм. Тэдэнэй дундаhаа эгээн мэдээжэ, хэблэлэй ажалда наhанайнгаа горитой хубиие зорюулhан уран гуурhатан Цэдэн Галсанов, Барадий Мунгонов, Цырендулма Дондогой, Матвей Осодоев, Георгий Дашабылов, Булат Жанчипов, Александр Жамбалдоржиев, Лопсон Тапхаев, Владимир Тулаев, Ардан Ангархаев, Цыдып Цырендоржиев, Галина Базаржапова гэгшэдые нэрлэе. Эхэ оронойнгоо, түрэл тоонтынгоо нангин удха сэдьхэлдээ амин голтойгоо сасуулан абажа ябахые уряалhан уран зохёолнуудынь уншагшадай ухаан бодолдо шэнгэжэ, буряад сэдьхэлэйнь үнэтэй шэмэг болон тодорно.
Буурал Байгалай долгилоо сагта, угсаата зоной байгаа сагта буряад уран зохёолой үлгы-түшэг болодог «Буряад үнэн» сонин мандажа байха, үндэhэн уран зохёолой мүнхын аршаан булаг бурьялжал байха гэжэ хүсэн юрөөнэбди. Шэнэ үеын уран үгэтэн зохёолшын мэдэрэлдэ абтажа, бэлигэй ошо бадаруулаг лэ!
Гэрэл зурагууд «Буряад үнэн» сониной архивhаа абтаба.
Ц.Галсанов, Х.Намсараев, Ж.Тумунов
«Буряад үнэндэ» сурбалжалагшаар, штатhаа гадууршье хүдэлhэн, хурса гуурhаараа үргэн олон уншагшадта мэдээжэ болохоhоо гадна hайн удха зохёолнуудай суглуулбари номуудаа хэблүүлhэн бэлигтэниие хүндэлэн нэрлэе: Рабдан Цыбиков, Гэлэгма Бадмаева, Бато Цэрэндэлэгэй, Чимит-Цырен Санжиев, Гомбо Дагбаев, Геннадий Бадмаев, Шойдон Бакшеев, Геннадий Ринчино.
Үндэhэн сониной редактораар хүдэлhэн буряад зохёолшод, литература шэнжэлэгшэд гэхэдэ: Санжижаб Ширабон (1930-1931, 1933), Цэдэнжаб Дондубон (1931-1932), Дарижаб Дамдинов (1941-1942), Цэдэн Галсанов (1943-1946), Цырен-Доржи Дамдинжапов (1946-1947), Цыдып Цырендоржиев (1990-1996), Ардан Ангархаев (1996-2010 онуудта ахамад редактор), Галина Базаржапова-Дашеева (1997-2012), Туяна Самбялова (2012-2016).
Ю.Будаев, Ц.Галанов, А.Ангархаев, Л.Тапхаев, Г.Дашеева,Н.Намсараев
Сониндо хүдэлhэн зохёолшод Иролто Дампилон, Цэдэн Галсанов, Ардан Ангархаев, Галина Базаржапова-Дашеева, Сергей Доржиев Буряад Уласай Уран зохёолшодой холбоониие хүтэлөө. Холбооной секретариин ажалые түүхэтэ хугасаа соо Санжижаб Ширабон, Аполлон Шадаев, Цэдэн Галсанов, Жамсо Тумунов, Цырен-Доржи Дамдинжапов, Чимит-Рыгзен Намжилов, Юрий Будаев, Надежда Гармаева бэелүүлhэн байна.
Уран хурса бэшэлгын
Уута-үлгы hургуули.
Ами нэгэн сохилхо
Арадайм hүлдэ — тулгуури! — гэжэ «Буряад үнэнэй» 70 жэлэй ойдо зорюулhан шүлэг соогоо Булат Жанчипов түүрээhэн юм.
1980-яад онуудта хэблэлэй хоёр хуудаhан болохо үргэн ехэ саарhан дээрэ үдэр бүри гарадаг «Буряад үнэн» сониндо хүдэлдэг журналист бүхэн 6 хуудаhан сохимол материал тушааха гуримтай hэн. Гадна энэ тэрэ материалдаа тэды мүр нэмэжэ бэшэ гэхэ гү, али хаhажа хороо гэжэ секретариадhаа байд гээд лэ хонходохо. Үдэр бүриин буряад сонин бэлдэхэ сэдхүүлшын харюусалгатай ажалай хажуугаар уран зохёолой хүндэ ашаае бүхы наhаараа зүрхэлжэ үргэлөөд ябаhан дээдэ үеын эгэшэ аха нүхэдөө 100 жэлэй алтан ойн үедэ хүндэлэн дурданабди.
Цырен-Дулма Дондогой
Үдэр бүри гарадаг газетын эрилтэ хатуу, ажалай журам шанга. Эндэ хүдэлдэг зохёолшод зүрхэ сэдьхэл эзэлhэн үндэр хүсэлөө, ухаанда түрэhэн уран хурса бодолнуудаа гансал hүниин зоргондо гэртээ урматай бэшэжэ hууха арга олодог байгаа. Энээн тухай элитэ сэдхүүлшэ-зохёолшод, «Буряадай арадай поэт» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн Ц.Дондогой, Б.Жанчипов, Г.Базаржапова-Дашеева сониной залуу журналистнуудта хөөрэhэн, номууд соогоо бэшэhэншье байха.
Газетын таhагуудта али ондоо үедэ хүдэлhэн, Буряадай уран зохёолой хүгжэлтэдэ өөрын горитой хубитаяа оруулhан аха нүхэдэймнай аша габьяа ехэ. Уран зохёолоо бэшэхэ үедөө бэе бэетэйгээ зүбшэлсэжэ, hанамжаараа хубаалдажа байгаа гээд тухайлхаар. Жэшээлхэдэ, Булат Жанчипов тэрэ үедэ бэшэhэн уянгата поэмэдээ таатай нэрэ үгэжэ ядаад, Цырендулма Дондогойдо хандахадань, «Үлгэн дэлхэйн алтан булан» гээд нэрлэхыень дурадхаhан тухай «Буряад үнэнэй» сэдхүүлшэ нүхэд хэлсэдэг. Энэ болон «Бүрэн» гэhэн уянгата-эпическэ поэмэнүүдэй түлөө Б.Жанчипов 1999 ондо Буряад Уласай Гүрэнэй шанда хүртөө бэлэй. Удхынгаа, уран найруулгын, хэлэнэй талаар үргэн дэлисэтэй, гүнзэгы зохёолнууд болоhоной үндэр сэгнэлтэ гээшэ.
Матвей Осодоев
1996 ондо «Буряад үнэн» сониной редактораар томилогдоод, саашадаа Хэблэлэй байшан боложо томодхогдохонь, генеральна захирал-ахамад редакторай тушаал дааhан арадай уран зохёолшо Ардан Ангархаев хэблэлэй түб байгуулаа бэлэй.
«Буряад үнэн» номуудые, сэтгүүлнүүдые буряад ба ород хэлэн дээрэ хэблэдэг болоо hэн. Хэблэлэй түбэй ажалые урид бэлигтэй залуу зохёолшо Лопсон Гергенов, hүүлдэ Дарима Цыбикова хүтэлөө. Арадай поэдүүд Цырендулма Дондогой, Лопсон Тапхаев, зохёолшод Наталья Ильина, Элбэг Манзаров, Юрий Будаев, Чингис Гуруев энэ ажалда хам оролсожо, хэблэлэй хэрэгые үндэр хэмжээндэ гаргаа бэлэй. Хэблэлэй байшанай нара харуулhан номууд Буряад Уласай Соёлой яаманай жэл бүри эмхидхэдэг Номой дугыланда нэгэтэ бэшэ Хүндэлэлэй Тэмдэгтэ, Баярай бэшэгүүд болон шангуудта хүртэhэн байха юм.
«Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай бүридэлдэ уран зохёолой болон ниитэ улас түрын «Байгал», «Байкал» сэтгүүлнүүд оруулагдаhан юм. Уншагшадай hанаа сэдьхэлые хүлгөөхэ, ухаан бодолыень эзэлхэ шадалтай литературна шэнэ бүтээлнүүдые, уран бэлигтэниие элирүүлэн дэмжэлгын, уран зохёол шэнжэлгын, дэлгэрүүлгын ажал эдэ сэтгүүлнүүдтэ бүри эдэбхижээ hэн. Мүнөө үедэ «Байгал» сэтгүүлдэ арадай поэт Галина Базаржапова, Надежда Гармаева, «Байкал» сэтгүүлдэ Булат Аюшеев амжалтатай хүдэлнэ.
Цыдып Цырендоржиев
Сониндо, сэтгүүлдэ хүдэлдэг уран зохёолшод сэдхүүлшын анхаралтай хурса нюдөөр зоной байдал ажаглажа, болоhон, үзэhэн үйлэ хэрэгые гүн ухаагаараа шүүмжэлэн шэнжэлээд, уян сэдьхэлээрээ сэгнэжэ, уран ульгам хэлээрээ уянгатуулан дамжуулдаг ха юм. Тэдэнэй дундаhаа эгээн мэдээжэ, хэблэлэй ажалда наhанайнгаа горитой хубиие зорюулhан уран гуурhатан Цэдэн Галсанов, Барадий Мунгонов, Цырендулма Дондогой, Матвей Осодоев, Георгий Дашабылов, Булат Жанчипов, Александр Жамбалдоржиев, Лопсон Тапхаев, Владимир Тулаев, Ардан Ангархаев, Цыдып Цырендоржиев, Галина Базаржапова гэгшэдые нэрлэе. Эхэ оронойнгоо, түрэл тоонтынгоо нангин удха сэдьхэлдээ амин голтойгоо сасуулан абажа ябахые уряалhан уран зохёолнуудынь уншагшадай ухаан бодолдо шэнгэжэ, буряад сэдьхэлэйнь үнэтэй шэмэг болон тодорно.
Буурал Байгалай долгилоо сагта, угсаата зоной байгаа сагта буряад уран зохёолой үлгы-түшэг болодог «Буряад үнэн» сонин мандажа байха, үндэhэн уран зохёолой мүнхын аршаан булаг бурьялжал байха гэжэ хүсэн юрөөнэбди. Шэнэ үеын уран үгэтэн зохёолшын мэдэрэлдэ абтажа, бэлигэй ошо бадаруулаг лэ!
Гэрэл зурагууд «Буряад үнэн» сониной архивhаа абтаба.