Уран зохёолшод тухай
Түнхэнэй уран зохёолой Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ нэгэдэлэй 85 жэлэй ойдо
6 июля 2021
3321
Эхин зүргэ гаргаhан габьяатай Түнхэнэй уран зохёолой Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ нэгэдэлэй түүхэдэ Балдан Насанович Ябжанов онсо hуури эзэлдэг.
1960-аад онуудай эхеэр нэгэдэлэй унтарха тээшээ болоhон гуламта Балдан Ябжановай эрмэлзэл оролдолгоор дахин хүгжэн hэргэhэн юм.
Б.Н.Ябжанов
1927 ондо түрэhэн Балдан Ябжанов наhаараашье, дүй дүршэлөөрөөшье аха заха байгаа. Түнхэнэй зохёолшод сооhоо эгээн түрүүн «Хүлеэгдээгүй уулзалга» номоо 1963 ондо хэблүүлээ. Эгээн түрүүн Москвада Дээдэ литературна курсануудта hуража гараа. Түнхэнэй зохёолшод сооhоо эгээн түрүүн СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо. Нэгэдэлэйхид сооhоо эгээн түрүүн 1993 ондо Буряадай арадай уран зохёолшын хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна.
Тэрэнэй гаргаhан эхин зүргые бүри үргэн дардам харгы болгон дабшан алхалжа, Лопсон Тапхаев, Шагдар Байминов, Ардан Ангархаев, Баир Дугаров, Борис Сыренов, Владимир Тулаев, Владимир Халхуев, Владимир Сыренов, Соном Шарбунаев, Элбэг Манзаров, Баатар Романов болон бусад буряад удха зохёолой алтан үүдэ татажа ороhон түүхэтэй.
Балдан Ябжанов 1968 ондо «Майтагсаан» гэжэ үгүүлэлнүүдэй хоёрдохи номоо хэблүүлжэ, уншагшадай, уран зохёол шүүмжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн байна. Буряад литературада онсо өөрсэ шэнжэтэй, дабташагүй өөрын хэлэтэй прозаик мүндэлөө гэжэ тэдэнэр тэмдэглээ бэлэй. Энэ ном соо ороhон «Майтагсаан», «Халтар» гэhэн уянгата-философско удхатай үгүүлэлнүүдынь авторай сэдьхэлэй халуун ульhаар жэгнэгдэhэн. Темэ болон сюжедынь үнэн ажабайдалhаа абтаhан гээд уран зохёолшо нэгэтэ бэшэ тэмдэглээ бэлэй. «Би нэгэшье юумэ зохёоногүйб. Зохёожо бии болгоhон нэгэшье герой намда үгы. Геройнуудни булта ажабайдалhаа абтаhан — зааханhаа сугтаа ехэ болоhон нүхэдни, дайнай хүндэ жэлнүүдые сугтаа дабажа гараhан, хамта хүдэлhэн зомни» гэжэ Балдан Ябжанов өөрөө хэлэдэг байгаа.
1971 ондо «Саяанай домог» гэжэ туужаяа хэблээ. Мэдээжэ зохёолшо Эрнст Сафонов туужые ородшолоод, «Куда ускакал конь» гэhэн гаршагтайгаар 1974 ондо Москвада хэблэгдэбэ. Һүүлээрнь поляк хэлэн дээрэ Варшавада барлагдаа.
1983 ондо «Зоной хэшэг» гэжэ романиинь хэблэгдэбэ. Социальна шухала асуудалнуудые табиhан энэ ехэ зохёолой гол геройнууд, колхозой түруүлэгшэ парторг хоёр, зонойнгоо hуудал байдалые hайжаруулхын, үйлэдбэри дээшэлүүлхын тула ямар ажал бүтээхэ хэрэгтэйб гэжэ бодомжолно. Ондо ондоо хараа бодолой, онол аргануудай зүрилдөөншье болоно. Энэ ехэ ажал бэелүүлхын тула зүрхэ сэдьхэлэй тэгшэ байдал, сэбэр hэшхэл, hайхан hанаан хэрэгтэй гээд уран зохёолшо тодорхойлно.
Жэл үнгэрхэдэ, Москвада «Проводы» гэжэ туужань, 1986 ондо Буряадай номой хэблэлдэ «Эртын шүүдэр», «Дамнин таабайн хоёр үдэр» гэжэ туужанууд нара хараа hэн.
Балдан Ябжановай хэлсээ баталhанай ашаар Москвагай томо «Современник» хэблэлдэ Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ нэгэдэлэй уран зохёолшодой бүтээлнуүдэй «Золотые гольцы» гэжэ согсолбори 1986 ондо нара хараа бэлэй. Энээнэй hүүлээр А.Ангархаевай, Л.Тапхаевай, И.Намсараевай, Б.Дугаровай, Б.Ябжановай өөрынь номууд Москвада хэблэгдээ hэн. Нэгэдэлэй залуу зохёолшодой бүтээлнүүд ородшологдоод, түбэй литературна журнал болон сонинуудта хэблэгдээ. Тиигэжэ Москвада 10 гаран ном, Польшодо — Ябжановай ном, Монголдо — Тапхаевай, Ангархаевай, Байминовай номууд үргэн уншагшадта хүрэhэн байгаа. Тэрэ үеын СССР ехэ гүрэнэй олон арадуудай хэлэнүүдтэ оршуулагдаха, хэблэгдэхэ аргатай байhан юм.
С.Танганов "Саяан хадын шононууд"
Буряад болон Сибириин арадуудай уран зохёол шэнжэлэгшэ , хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Саян Балдановай бэшэhээр, «Үнэн нүхэр», «Эхэ шоно» гэжэ туужануудынь бүхы дэлхэйн эгээн дээдэ хэмжээнэй дээжэ бүтээлнүүдэй зэргэдэ орохоор зохёолнууд юм. «Эхэ шоно» гэжэ туужа эхэ зургаан зүйл хамаг амитан, ан арьяатадшье Эхэ дэлхэйн эльгэн дээрэ булта амидарха адли эрхэтэй гэhэн тон гүнзэгы удхатай юм. Уран hайханай, гүн удхын талаар эдэ зохёолнуудые Чингиз Айтматовай «И дольше века длится день», «Плаха», «Белый пароход» гэжэ бүтээлнүүдтэй нэгэ зэргэдэ табихаар" гээд тэмдэглэhэн байна.
Драматургида уран бэлигээ туршажа, нэгэ акттай хэдэн зүжэгүүдые бэшээ. «Эхын дуудалга» гэжэ моно-зүжэгынь Буряад драмын академическэ театрта 1993 ондо табигдаа hэн. Россиин арадай зүжэгшэн Нина Токуренова Эхын ролиие гайхалтай бэрхээр наадаhан байха юм.
Тэрэнэй наhанай намтар жэгтэй hонин, ямар олон мэргэжэл шудалhан, али олон hалбарида хүдэлhэн хүн гээшэб?! «Буряад үнэн» сониной редакцида подчитчигаар, hүүлдэ, олон жэлэй үнгэрhэн хойно корреспондентээр, артистаар, Свердловско консерваторидо, П.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищида, Д.Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ hургуулида, М.Горькиин нэрэмжэтэ Литинститудта hураа. Сэрэгэй алба гараад, модо бэлэдхэлдэ, ПВЗ-дэ токариин ажалда, комбайнда хүдэлөө.
СССР-эй Журналистнуудай холбооной гэшүүн Балдан Ябжановай «Буряад үнэндэ» собкороор хүдэлхэ үедэ республикын hургуулинуудта буряад хэлэ зааха саг хасагдажа эхилээ. «Партиин Буряадай обкомой зүблөөнүүдэй зал соо Улаан-Үдын сэхээтэнэй түлөөлэгшэдые суглуулаад, буряад хэлэ үзэлгые болюулха гэhэн хараа бодолоо республикын толгойлогшо элирхэйлбэ. Сугларhан сэхээтэд абяагүй шагнаад hуубад. Гансал „Буряад үнэн“ сониной собкор Балдан Ябжанов бодожо, „Арад зомнай түрэл хэлэгүй яагаад ажабайхаб?“ гэhэн асуудал табихадань, саашань хэлүүлээгүй юм», — гэжэ Буряадай арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор Ардан Ангархаев дурсаа hэн.
1996 ондо Балдан Насанович Ябжановай энэ дэлхэйhээ халин ошоходонь, «Зол шоро хоёр» гэжэ туужануудай болон үгүүлэлнүүдэй ехэ номынь, «Ажамидаралай үндэhэн» гэжэ ородоор бэшэгдэhэн баримтата — уран hайханай роман хэблэгдээгүй үлэhэн юм.
Түбэдэй эгээн томо Гоман дасанай хамба байhан Түнхэнэй Таhархай нютагhаа гарбалтай Лэгдэн римбүүшэ (Аржигаров) тухай зохёолынь дүүргэгдэнгүй үлэhэн байна.
Тэрэниие мэдэхэ зон ехэ шогууша хүн байhан гээд хэлсэдэг. Домогто ороhон тэрэнэй шог зугаа, энеэдэтэй ушарнууд тухай хөөрөө шагнаад, гайхамаар лэ байгша. Иимэл гайхамшаг хуби заяатай, гайхалтай ехэ бэлиг талаантай хүн байгаал даа.
Б.Н.Ябжанов
1927 ондо түрэhэн Балдан Ябжанов наhаараашье, дүй дүршэлөөрөөшье аха заха байгаа. Түнхэнэй зохёолшод сооhоо эгээн түрүүн «Хүлеэгдээгүй уулзалга» номоо 1963 ондо хэблүүлээ. Эгээн түрүүн Москвада Дээдэ литературна курсануудта hуража гараа. Түнхэнэй зохёолшод сооhоо эгээн түрүүн СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо. Нэгэдэлэйхид сооhоо эгээн түрүүн 1993 ондо Буряадай арадай уран зохёолшын хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна.
Тэрэнэй гаргаhан эхин зүргые бүри үргэн дардам харгы болгон дабшан алхалжа, Лопсон Тапхаев, Шагдар Байминов, Ардан Ангархаев, Баир Дугаров, Борис Сыренов, Владимир Тулаев, Владимир Халхуев, Владимир Сыренов, Соном Шарбунаев, Элбэг Манзаров, Баатар Романов болон бусад буряад удха зохёолой алтан үүдэ татажа ороhон түүхэтэй.
Балдан Ябжанов 1968 ондо «Майтагсаан» гэжэ үгүүлэлнүүдэй хоёрдохи номоо хэблүүлжэ, уншагшадай, уран зохёол шүүмжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн байна. Буряад литературада онсо өөрсэ шэнжэтэй, дабташагүй өөрын хэлэтэй прозаик мүндэлөө гэжэ тэдэнэр тэмдэглээ бэлэй. Энэ ном соо ороhон «Майтагсаан», «Халтар» гэhэн уянгата-философско удхатай үгүүлэлнүүдынь авторай сэдьхэлэй халуун ульhаар жэгнэгдэhэн. Темэ болон сюжедынь үнэн ажабайдалhаа абтаhан гээд уран зохёолшо нэгэтэ бэшэ тэмдэглээ бэлэй. «Би нэгэшье юумэ зохёоногүйб. Зохёожо бии болгоhон нэгэшье герой намда үгы. Геройнуудни булта ажабайдалhаа абтаhан — зааханhаа сугтаа ехэ болоhон нүхэдни, дайнай хүндэ жэлнүүдые сугтаа дабажа гараhан, хамта хүдэлhэн зомни» гэжэ Балдан Ябжанов өөрөө хэлэдэг байгаа.
1971 ондо «Саяанай домог» гэжэ туужаяа хэблээ. Мэдээжэ зохёолшо Эрнст Сафонов туужые ородшолоод, «Куда ускакал конь» гэhэн гаршагтайгаар 1974 ондо Москвада хэблэгдэбэ. Һүүлээрнь поляк хэлэн дээрэ Варшавада барлагдаа.
1983 ондо «Зоной хэшэг» гэжэ романиинь хэблэгдэбэ. Социальна шухала асуудалнуудые табиhан энэ ехэ зохёолой гол геройнууд, колхозой түруүлэгшэ парторг хоёр, зонойнгоо hуудал байдалые hайжаруулхын, үйлэдбэри дээшэлүүлхын тула ямар ажал бүтээхэ хэрэгтэйб гэжэ бодомжолно. Ондо ондоо хараа бодолой, онол аргануудай зүрилдөөншье болоно. Энэ ехэ ажал бэелүүлхын тула зүрхэ сэдьхэлэй тэгшэ байдал, сэбэр hэшхэл, hайхан hанаан хэрэгтэй гээд уран зохёолшо тодорхойлно.
Жэл үнгэрхэдэ, Москвада «Проводы» гэжэ туужань, 1986 ондо Буряадай номой хэблэлдэ «Эртын шүүдэр», «Дамнин таабайн хоёр үдэр» гэжэ туужанууд нара хараа hэн.
Балдан Ябжановай хэлсээ баталhанай ашаар Москвагай томо «Современник» хэблэлдэ Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ нэгэдэлэй уран зохёолшодой бүтээлнуүдэй «Золотые гольцы» гэжэ согсолбори 1986 ондо нара хараа бэлэй. Энээнэй hүүлээр А.Ангархаевай, Л.Тапхаевай, И.Намсараевай, Б.Дугаровай, Б.Ябжановай өөрынь номууд Москвада хэблэгдээ hэн. Нэгэдэлэй залуу зохёолшодой бүтээлнүүд ородшологдоод, түбэй литературна журнал болон сонинуудта хэблэгдээ. Тиигэжэ Москвада 10 гаран ном, Польшодо — Ябжановай ном, Монголдо — Тапхаевай, Ангархаевай, Байминовай номууд үргэн уншагшадта хүрэhэн байгаа. Тэрэ үеын СССР ехэ гүрэнэй олон арадуудай хэлэнүүдтэ оршуулагдаха, хэблэгдэхэ аргатай байhан юм.
С.Танганов "Саяан хадын шононууд"
Буряад болон Сибириин арадуудай уран зохёол шэнжэлэгшэ , хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Саян Балдановай бэшэhээр, «Үнэн нүхэр», «Эхэ шоно» гэжэ туужануудынь бүхы дэлхэйн эгээн дээдэ хэмжээнэй дээжэ бүтээлнүүдэй зэргэдэ орохоор зохёолнууд юм. «Эхэ шоно» гэжэ туужа эхэ зургаан зүйл хамаг амитан, ан арьяатадшье Эхэ дэлхэйн эльгэн дээрэ булта амидарха адли эрхэтэй гэhэн тон гүнзэгы удхатай юм. Уран hайханай, гүн удхын талаар эдэ зохёолнуудые Чингиз Айтматовай «И дольше века длится день», «Плаха», «Белый пароход» гэжэ бүтээлнүүдтэй нэгэ зэргэдэ табихаар" гээд тэмдэглэhэн байна.
Драматургида уран бэлигээ туршажа, нэгэ акттай хэдэн зүжэгүүдые бэшээ. «Эхын дуудалга» гэжэ моно-зүжэгынь Буряад драмын академическэ театрта 1993 ондо табигдаа hэн. Россиин арадай зүжэгшэн Нина Токуренова Эхын ролиие гайхалтай бэрхээр наадаhан байха юм.
Тэрэнэй наhанай намтар жэгтэй hонин, ямар олон мэргэжэл шудалhан, али олон hалбарида хүдэлhэн хүн гээшэб?! «Буряад үнэн» сониной редакцида подчитчигаар, hүүлдэ, олон жэлэй үнгэрhэн хойно корреспондентээр, артистаар, Свердловско консерваторидо, П.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищида, Д.Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ hургуулида, М.Горькиин нэрэмжэтэ Литинститудта hураа. Сэрэгэй алба гараад, модо бэлэдхэлдэ, ПВЗ-дэ токариин ажалда, комбайнда хүдэлөө.
СССР-эй Журналистнуудай холбооной гэшүүн Балдан Ябжановай «Буряад үнэндэ» собкороор хүдэлхэ үедэ республикын hургуулинуудта буряад хэлэ зааха саг хасагдажа эхилээ. «Партиин Буряадай обкомой зүблөөнүүдэй зал соо Улаан-Үдын сэхээтэнэй түлөөлэгшэдые суглуулаад, буряад хэлэ үзэлгые болюулха гэhэн хараа бодолоо республикын толгойлогшо элирхэйлбэ. Сугларhан сэхээтэд абяагүй шагнаад hуубад. Гансал „Буряад үнэн“ сониной собкор Балдан Ябжанов бодожо, „Арад зомнай түрэл хэлэгүй яагаад ажабайхаб?“ гэhэн асуудал табихадань, саашань хэлүүлээгүй юм», — гэжэ Буряадай арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор Ардан Ангархаев дурсаа hэн.
1996 ондо Балдан Насанович Ябжановай энэ дэлхэйhээ халин ошоходонь, «Зол шоро хоёр» гэжэ туужануудай болон үгүүлэлнүүдэй ехэ номынь, «Ажамидаралай үндэhэн» гэжэ ородоор бэшэгдэhэн баримтата — уран hайханай роман хэблэгдээгүй үлэhэн юм.
Түбэдэй эгээн томо Гоман дасанай хамба байhан Түнхэнэй Таhархай нютагhаа гарбалтай Лэгдэн римбүүшэ (Аржигаров) тухай зохёолынь дүүргэгдэнгүй үлэhэн байна.
Тэрэниие мэдэхэ зон ехэ шогууша хүн байhан гээд хэлсэдэг. Домогто ороhон тэрэнэй шог зугаа, энеэдэтэй ушарнууд тухай хөөрөө шагнаад, гайхамаар лэ байгша. Иимэл гайхамшаг хуби заяатай, гайхалтай ехэ бэлиг талаантай хүн байгаал даа.