Мэлс Самбуев:«Шүүдэр ногоотой Хангайда шүлэгшэн байһанаа мэдээб»

Агууехэ дайнда хабаадажа бусаһан баатар сэрэгшэ, багша, уран зохёолшо Бадма Шойдокович Шойдоковой эмхидхэһэн хизаар ороноо шэнжэлгын «Уран Дүшэ» бүлэгтэ эдэбхитэйгээр ябадаг зургаадахи ангиин шаби Мэлс Самбуев гуурһаяа туршажа эхилээ һэн. Бурханай үршөөһэн уран бэлигые бэрхэ багшын хэшээл заяагаар хүгжөөжэ, уран зохёолой хизааргүй далайда өөрын зам шэлэн зориһон юм. Хүндэтэ багшын дэмжэлгээр эдир залуу зохёолшын шүлэгүүд согсологдожо, «Тайгын саһан» гэжэ түрүүшын суглуулбаринь нара хараа бэлэй.


«Шүүдэр ногоотой Хангайда шүлэгшэн байһанаа мэдээб» гэжэ залитайгаар мэдүүлһэн залуу поэт дайнай үеын хүндэ хүшэр жэлнүүдые, дайнай һүүлээрхи хүнгэн бэшэ байдалые бэеэрээ үзэһэн хадаа «Эреэгшэн», «Минии таабай», «Эхын зүрхэн» болон бусад гүнзэгы удхатай, уран гоё найруулгатай, сэдьхэл уяруулма гунигтай мэдэрэл шэнгээһэн шүлэгүүд соогоо зураглаа.

«Санага» гэһэн гаршагтай удаадахи номоо 1961 ондо хэблүүлээ. Түрэл тоонтодоо, Захаамин Хангайн нютаг нугануудта, ажалша бүхэриг улад зондоо магтаал соло дуудаһан шүлэгүүдһээ гадна «Доржо таабай», «Захаамин хотомни» поэмэнүүд ороһон юм. Бүхы наһаараа шарга дархалжа, бүхэтэр нюргатай болоһон нютагайнгаа Убашын Доржо үбгэнэй хуби заяан тухай уянгын үгэнүүдээр зураглаһан байна. Хүнэй ами наһан ба эсэсэй үхэл хоёрые эхи захагүй сахаригтай жэшэһэн гүн удхатай бэлгэ дүрэ поэмын мүрнүүдтэ олонобди:

Ажа наһан ба үхэл.
Үхэл ба ажа наһан.
Энэ сахариг
Алтан дэлхэй дээрэ
Үшөө хэнэйшье 
эбдэжэ шадаагүйе 
мэдээжэ.
Тиигээд саашань
Сэлгеэ таладаа 
хэзээ нэгэтэ 
эртэ нажартаа 
сэсэгүүд боложо,
мүндэлэн ургахадамни, 
ямар һайхам?!

Энэ поэмые ород хэлэндэ Ю.Панкратов оршуулаа, «Советский писатель» хэблэлээр амяараа ном боложо барлагдаад, бүхы ехэ СССР гүрэнөөр тарахадаа, Мэлс Самбуевай нэрэ хаа хаагуур суурхаһан байна. Тиигэжэ 1969 ондо Бүхэсоюзна залуу уран зохёолшодой хуралдаанда уригдажа, амжалтатай хабаадаа, аха үеын зохёолшодой, литература шэнжэлэгшэдэй һайшаал магтаалда хүртөө бэлэй. Хуралдаанай дүнгөөр СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүндэ абтаа.


Буряадай телевидениин болон радиогой журналист Мэлс Самбуев тэрэ сагай эрхээр холо ойрын газар дайдаар аяншалха аргатай һэн. Иимэл нэгэ аяншалгын һүүлээр «Таймыр» гэжэ томохон поэмэ 1969 ондо бүтэһэн юм:

Шэрүүн уларилтай зүг руу
Шэнэ харгы уряалжа,
Шэнхинээтэ дохёо анжарагдаал.
Эхэ газарай захада
Эрид хүрэхөөр зорижо,
Элдин нютагһаа гараад,
Энэ мүнөө ябаналби...

1974 ондо «Тайгын шүүдэр» гэжэ шүлэгүүдэйнь суглуулбари ород хэлэн дээрэ Москва хотодо нара хараа һэн. Залуу үетэнэй һанаа сэдьхэл, эршэ хүсэл, эдир наһанай урма зориг зураглаһан халуун ульһатай шүлэгүүдэйнгээ түлөө 1974 ондо Мэлс Самбуев Буряадай комсомолой шангай түрүүшын лауреат болоһон алдартай.

Томо орёо жанрнуудта бэлигээ, шадалаа туршаха хаһань ерээ гэжэ мэдэрһэн поэт 1975 ондо «Мамайн добуунһаа дурдалга» гэжэ эпическэ удха шанартай, үргэн дэлисэтэй зохёол мүндэлүүлһэн юм. Поэмэ бэшэгдэһээр 55 жэл үнгэрөөшье һаа, 21 зуун жэлдэ ажаһууһан мүнөө үеын зондо хандаһан мэтээр уншагдана. Поэмын гол герой буряад баатар сэрэгшэ Бата Дамчеев шэн зоригтойгоор дайлалдаһан Сталинградай газар дээрэ дахинаа ерээд, Мамайн добуунай оройһоо үнгэрһэн, мүнөө ба ерээдүй сагые хаймадан харана.

Тиихэдээ хаяата Мамайн добуунай шанха оройдо бэшэ, харин заяата наһанайнгаа һүүлшын үндэртэ гараһан мэтээр өөрыгөө мэдэрнэ. Нангин энэ үндэрһөө бүхы наһаниинь альган дээрэһээ шэнги харагдаха юм. Эхэ орондоо, өөртөө үнэн сэхэ байгааб гэжэ, омог хүнүүдэй зэргэдэ жагсан, олоной түлөө баяртайгаар оролдожо ябааб гэжэ мэдэрнэ. Баатар сэрэгшын гүн бодолтой хахасалгын үгэнүүд шэнэ зуун жэлэй үенүүдтэ нангин захяа мэтэ соностоно:

Баяртай, хүнүүд!
Эрхэ сүлөөгөө сэгнэгты!
Баяртай, хүнүүд!
Энхэ жаргалаа гамнагты! 
Баяртай, хүнүүд!
Уйтай бодолһоонь сэлмэгты!
Баяртай, хүнүүд!
Уудам замдаа гарагты!

Энэ захатын һүүлээр «Үглөөнэй шүүдэр» (1978), «Ара Хангай» (1981) гэжэ шүлэг, поэмэнүүдэй номуудынь хэблэгдээ. «Алтан одоной гэрэл» гэжэ баримтата поэмэеэ хэблүүлжэ үрдингүй, 1981 ондо сагһаа урид мордошоһон юм. Энэ номынь 1983 ондо, мүн «Зуун дуун. Сонедүүд» гэжэ суглуулбаринь 1990 ондо нара хараа бэлэй.

Үнгын сэсэгшье, 
халаахайшье дэлгээтэй
Үлгы болоһон уудам
дэлхэйдээ
Үнэншэ хүбүүнэйнь ёһоор 
хүндэлэн,
Үргэлжэ хэтын баяр 
хүргэнэб!

Һаруул сэсэн сэдьхэлэй мүрнүүдэйнь аялгаар һайхан дуун болоһон ушар гайхалгүй. «Адуушанай дуун», «Инагай захяа дуун», «Нютаг тухай дуун», «Эжын түрэһэн нютагта», «Нютагаа бусалга» болон бусад дуунуудыень мүнөөшье улад зон дуратай дууладаг, арадай дуун мэтээр һанадаг болонхой.


Хангай тайга соо, нангин шүтэлгэтэй Уран Дүшын үбэртэ ехэ болоһон поэт «би — тайгын хүбүүнби» гэжэ хэлэхэ дүүрэн эрхэтэй байгаал даа. Жэнхэни буряад ёһо заншалаа наринаар сахидаг, уран дархан, ажалша бэрхэ зоноороо хаана холуур суурхаһан Захаамин Хангайн Санага нютагта хонгёо хоолойтой ирагуу найруулагшын тэнжэн ургаһан ушар гайхамшаг.