Уран зохёолшод тухай
Буряад талын бүргэд баатарнууд
3 мая 2020
3840
Агуу Илалтын һайндэртэ «Буряад үнэн» сониной дайнда хабаадаһан ветерануудые, дайнай үедэ ажаллаһан зониие редакцидаа урижа, амаршалдаг, аргагүй юм һаань, гэртэнь ошожо бэлэг барюулдаг һайхан заншалтай юм һэн.
1980-яад онуудта дала холо гараһан үбгэд, хүгшэд «Буряад үнэндэ» ерээд, баярай хүндэдэ һуугша бэлэй. Тиихэдээ дайнай үеын зарим ушарнуудые дурсан хөөрэдэг байгаа.
Дүшөөд жэлэй туршада «Буряад үнэндэ» хүдэлһэн солото сэтгүүлшэ, оршуулагша, Буряадай АССР-эй соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Намдаг Цыбенович Цыбеновэй дайшалхы намтар гайхалтай юм. 1941 оной намар Москвае хамгаалгын шуһата байлдаануудта орожо, зенитчигэй, удаань пулеметчигой дүршэлтэй болоо һэн. 1942 оной үбэл Москва шадарай Сычевка тосхоной түлөө болоһон шанга тулалдаанай үедэ командирынь алуулшоо бэлэй. Пулеметчик Н.Цыбенов, хүлөө шархатаһаншье һаа, расчедоо хүтэлжэ, добтолһон дайсадай түрилтые зогсоожо шадаһан байна. Тиигэжэ сержант Н.Цыбенов «Шэн зоригой түлөө» медаляар түрүүшынхиеэ шагнагдаһан юм. Дайнай туршада эрэлхэг сэрэгшэ гурба дахин энэ шагналда хүртэһэн түүхэтэй.
Хоёрдохи шагналаа Курска дүхэриг дээрэ абаһан юм. Сэхэ урдаһаань орожо ерэһэн дайсанай хүндэ танкые тэһэлжэ шадаа һэн. Десна мүрэниие гаталха үедэ болоһон хатуу тулалдаануудай түлөө гурбадахи медальда хүртэһэн.
А.Батомункуевай фотоколлаж
Тэрэнэй расчедто ород, узбек, казах, татаар яһанай хүбүүд суг дайлалдаһан тухай хөөрэгшэ бэлэй. Манайхинай гол хүсэнүүдэй ерэтэр дайсадые заал һаа тогтоохо гэһэн шэрүүн даабари абаһан расчедойнь сэрэгшэд хойно хойноһоонь алдалан унаа һэн. Ори гансаараа үлэшэһэнөө ойлгожо, һуури байраяа һэлгэжэ байгаад, дайсадые забдагүй буудажал мэдэбэ. Дайсанай талаһаа хүдэлхэ, үндыхэ юумэнэй харагдахагүйдэ, тэрэ байраяа һэлгээд орхибо. Үргэн жалгын толгойдо хороод, хүлеэжэ хэбтэбэ...
Нүгөө талаһаа дайсанай олон сэрэгшэд жалга руу сугларжа эхилбэ. Эрэлхэг сэрэгшэ доро зүрхэтэйгээр хүлеэжэл байна. Жалгаар дүүрэн шахуу дайсадай суглархада, Намдак Цыбенов пулемедоо тэдээн тээшэ залаад, онобшотойгоор буудахадаа, нэгэн доро зуугаад шахуу дайсадые үгы хэжэрхиһэн юм. Манай сэрэгшэд Петровкые эзэлжэ, һандаранхай пулемедой хажууда шархатаашье һаа, амиды хэбтэһэн манай баатар хүбүүе хараад, гайхаһан, омогорхоһон байгаа. Энэ байлдаанай һүүлээр сержант Намдак Цыбеновые полкын болон дивизиин командовани Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ зууршалаа һэн. Харин СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй 1944 оной январиин 12-ой Зарлигаар Н.Ц.Цыбенов Ленинэй орденоор шагнагдаа бэлэй. Варшава шадар хүндөөр шархатажа, дайгаа дүүргэһэн баатар сэрэгшын үбсүүндэ эдэ шагналнуудһаа гадна Улаан Одоной орден яларжа байһан юм.
Хайшан гээд нэгэ хатуу байлдаанай үедэ амиды үлэһэн тухайгаа дурсаа һэн. Үндэр газар эзэлһэн дайсад манай сэрэгшэдые тархияа үргэхын забгүй дээрэһээнь буудажал байба. Томо гэдэһэтэй алуулһан немец тээшэ мүлхижэ ошоод, кобура соо байһан ялагар пистоледыень абаад, шинелиингээ зүүн үбэр хармаан соо тэрэ хэжэрхибэ. Бусад манай сэрэгшэдтэй хамта мүлхижэ байтарнь, «Ура!» гэһэн хашхараан дуулдаба. Үндэгэд гэхэдэнь, үбсүү руунь шангаар сохибо. Тэнгэри өөдэ харашаһан юумэ мэдээ оробо. Эзэгүй шэнги болоһон зүүн гарынь ехээр үбдэхэ юм. Харахадань, зүүн гарайнь шинелиин хамсы сарбуугайнь дээгүүр ходоро буудуулшаһан байба. Зүүн талын сээжэ багаар һомоной гараһан хоёр нүхэ харажархиба. Гайхаһаар, үнөөхи немецкэ пистоледээ гаргажа харахадань, барюулайнь булан сэхэ ерэһэн һомондо оногдоһон сараатай байгаа бэлэй. Үндэгэд гэхэ зуурань зүрхэ руунь ерэһэн дайсанай һомон пистоледһээ халгажа, зүүн гарайнь сарбуугай дээдэ асые һэтэ сохижо гараа бшуу...
Наһанайнгаа амаралтада гараһанай һүүлээр Буряадай эрдэмэй түбтэ хэлэ, бэшэгэй эрдэмэй доктор Ц.Б.Цыдендамбаевай урилгаар монгол гар бэшэгэй таһагта оршуулгын ажал дүүргэдэг байгаа.
2019 оной май соо баатар сэрэгшын басаган Наталья Даниловае Буряад Уласай Арадай Хуралда урижа, эсэгыень Геройн нэрэ зэргэдэ зууршалһан Шагналай дансын буулгабари баярай оршон байдалда барюулһан юм. Тиихэдэ Илалтын 75 жэлэй ойдо баатар сэтгүүлшын нэрэтэ дурасхаалай самбар Хэблэлэй байшанда бии болохо гэжэ хэлэгдээ һэн.
«Буряад үнэнэй» сэтгүүлшэнээр гушан жэлдэ хүдэлһэн Галан Данзанович Данзанов найман медаляар, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай I, II шатын орденуудаар, 1945 оной январь соо Александр Невскиин, Илалтын жэлэй апрель соо Улаан Одоной орденуудаар шагнагдаһан баатар сэрэгшэ һэн. 45 мм үхэр буунуудай батарейн командир, ахалагша лейтенант Г.Данзановые сугтаа алба хэдэг нүхэдынь «Талын бүргэд» гэжэ омогорхон нэрлэдэг байгаа.
Нэгэтэ нэгэ үндэрые эзэлхын түлөө халуун тулалдаан болоходо, немец снайпер Г.Данзановай наводчик заряжающи хоёрые онобо. Халуун гэгшын үдэр байжа, тэрэ самсаа тайлажа хаяад, гансаараа буудажал мэдэнэ. Нэгэ һэгээ ороходонь, манай пехото сухарижа байба. Плащ хэдэрһэн үндэр хүбүүнэй Г.Данзановай хажуугаар үнгэрхэ зуура энгэрһээнь угзаржа, пистоледээрээ занан хашхарба: «Хайшаа гүйбэш, золиг!». Тэрэ мэгдэнги юумэ майорой погоноо харуулаад: «Танкнууд ерэбэ. Таашье түргэн сухаригты» гэбэ.
Зүүн гарһаа гурбадахи Ц.Цибудеев
Хада дээгүүр гаража ерэһэн табан «тигрые» манай батарейн расчедууд дүтэлүүлээд, түргэн залпаар оножо, тогтооһон байгаа. Полкын пехотошье дахин добтолгодо ороо һэн. Тэрэ майор сэрэгшэдээ дахуулан, Г.Данзановай хажуугаар гарахадаа, «Спасибо Вам», — гэжэ хашхарһан юм. Урдаһаань: «Извините, пожалуйста!» гэжэ хашхарһан тухайгаа «Үнэнэй» сэтгүүлшэдтэ хөөрэһэн юм. Дээдэ зиндаатай офицерэй буруу, бирагүйхэн ябадалые хараһан хадаа тэрэ ехээр аягүйрхөө, жэхыгээ бшуу.
Ажалай Улаан Тугай орденто «Буряад үнэн» сониниие 18 жэл соо хүтэлһэн эрэлхэг сэрэгшэ, ниитын ажал ябуулагша Циден Цибудеев, дайнай ветеранууд Цырен Очиров, Раднажап Бимбаев, Буянто Санжиев, Бата Дашиев болон бусад баатар сэрэгшэдэй, бэлигтэй журналистнуудай, түрэл арадайнгаа соёлой хүгжэлтэдэ өөрынгөө ехэ хубитые оруулһан аха нүхэдэймнай арюун дурасхаал мүнхэ оршохо.
Дүшөөд жэлэй туршада «Буряад үнэндэ» хүдэлһэн солото сэтгүүлшэ, оршуулагша, Буряадай АССР-эй соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Намдаг Цыбенович Цыбеновэй дайшалхы намтар гайхалтай юм. 1941 оной намар Москвае хамгаалгын шуһата байлдаануудта орожо, зенитчигэй, удаань пулеметчигой дүршэлтэй болоо һэн. 1942 оной үбэл Москва шадарай Сычевка тосхоной түлөө болоһон шанга тулалдаанай үедэ командирынь алуулшоо бэлэй. Пулеметчик Н.Цыбенов, хүлөө шархатаһаншье һаа, расчедоо хүтэлжэ, добтолһон дайсадай түрилтые зогсоожо шадаһан байна. Тиигэжэ сержант Н.Цыбенов «Шэн зоригой түлөө» медаляар түрүүшынхиеэ шагнагдаһан юм. Дайнай туршада эрэлхэг сэрэгшэ гурба дахин энэ шагналда хүртэһэн түүхэтэй.
Хоёрдохи шагналаа Курска дүхэриг дээрэ абаһан юм. Сэхэ урдаһаань орожо ерэһэн дайсанай хүндэ танкые тэһэлжэ шадаа һэн. Десна мүрэниие гаталха үедэ болоһон хатуу тулалдаануудай түлөө гурбадахи медальда хүртэһэн.
А.Батомункуевай фотоколлаж
Тэрэнэй расчедто ород, узбек, казах, татаар яһанай хүбүүд суг дайлалдаһан тухай хөөрэгшэ бэлэй. Манайхинай гол хүсэнүүдэй ерэтэр дайсадые заал һаа тогтоохо гэһэн шэрүүн даабари абаһан расчедойнь сэрэгшэд хойно хойноһоонь алдалан унаа һэн. Ори гансаараа үлэшэһэнөө ойлгожо, һуури байраяа һэлгэжэ байгаад, дайсадые забдагүй буудажал мэдэбэ. Дайсанай талаһаа хүдэлхэ, үндыхэ юумэнэй харагдахагүйдэ, тэрэ байраяа һэлгээд орхибо. Үргэн жалгын толгойдо хороод, хүлеэжэ хэбтэбэ...
Нүгөө талаһаа дайсанай олон сэрэгшэд жалга руу сугларжа эхилбэ. Эрэлхэг сэрэгшэ доро зүрхэтэйгээр хүлеэжэл байна. Жалгаар дүүрэн шахуу дайсадай суглархада, Намдак Цыбенов пулемедоо тэдээн тээшэ залаад, онобшотойгоор буудахадаа, нэгэн доро зуугаад шахуу дайсадые үгы хэжэрхиһэн юм. Манай сэрэгшэд Петровкые эзэлжэ, һандаранхай пулемедой хажууда шархатаашье һаа, амиды хэбтэһэн манай баатар хүбүүе хараад, гайхаһан, омогорхоһон байгаа. Энэ байлдаанай һүүлээр сержант Намдак Цыбеновые полкын болон дивизиин командовани Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ зууршалаа һэн. Харин СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй 1944 оной январиин 12-ой Зарлигаар Н.Ц.Цыбенов Ленинэй орденоор шагнагдаа бэлэй. Варшава шадар хүндөөр шархатажа, дайгаа дүүргэһэн баатар сэрэгшын үбсүүндэ эдэ шагналнуудһаа гадна Улаан Одоной орден яларжа байһан юм.
Хайшан гээд нэгэ хатуу байлдаанай үедэ амиды үлэһэн тухайгаа дурсаа һэн. Үндэр газар эзэлһэн дайсад манай сэрэгшэдые тархияа үргэхын забгүй дээрэһээнь буудажал байба. Томо гэдэһэтэй алуулһан немец тээшэ мүлхижэ ошоод, кобура соо байһан ялагар пистоледыень абаад, шинелиингээ зүүн үбэр хармаан соо тэрэ хэжэрхибэ. Бусад манай сэрэгшэдтэй хамта мүлхижэ байтарнь, «Ура!» гэһэн хашхараан дуулдаба. Үндэгэд гэхэдэнь, үбсүү руунь шангаар сохибо. Тэнгэри өөдэ харашаһан юумэ мэдээ оробо. Эзэгүй шэнги болоһон зүүн гарынь ехээр үбдэхэ юм. Харахадань, зүүн гарайнь шинелиин хамсы сарбуугайнь дээгүүр ходоро буудуулшаһан байба. Зүүн талын сээжэ багаар һомоной гараһан хоёр нүхэ харажархиба. Гайхаһаар, үнөөхи немецкэ пистоледээ гаргажа харахадань, барюулайнь булан сэхэ ерэһэн һомондо оногдоһон сараатай байгаа бэлэй. Үндэгэд гэхэ зуурань зүрхэ руунь ерэһэн дайсанай һомон пистоледһээ халгажа, зүүн гарайнь сарбуугай дээдэ асые һэтэ сохижо гараа бшуу...
Наһанайнгаа амаралтада гараһанай һүүлээр Буряадай эрдэмэй түбтэ хэлэ, бэшэгэй эрдэмэй доктор Ц.Б.Цыдендамбаевай урилгаар монгол гар бэшэгэй таһагта оршуулгын ажал дүүргэдэг байгаа.
2019 оной май соо баатар сэрэгшын басаган Наталья Даниловае Буряад Уласай Арадай Хуралда урижа, эсэгыень Геройн нэрэ зэргэдэ зууршалһан Шагналай дансын буулгабари баярай оршон байдалда барюулһан юм. Тиихэдэ Илалтын 75 жэлэй ойдо баатар сэтгүүлшын нэрэтэ дурасхаалай самбар Хэблэлэй байшанда бии болохо гэжэ хэлэгдээ һэн.
«Буряад үнэнэй» сэтгүүлшэнээр гушан жэлдэ хүдэлһэн Галан Данзанович Данзанов найман медаляар, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай I, II шатын орденуудаар, 1945 оной январь соо Александр Невскиин, Илалтын жэлэй апрель соо Улаан Одоной орденуудаар шагнагдаһан баатар сэрэгшэ һэн. 45 мм үхэр буунуудай батарейн командир, ахалагша лейтенант Г.Данзановые сугтаа алба хэдэг нүхэдынь «Талын бүргэд» гэжэ омогорхон нэрлэдэг байгаа.
Нэгэтэ нэгэ үндэрые эзэлхын түлөө халуун тулалдаан болоходо, немец снайпер Г.Данзановай наводчик заряжающи хоёрые онобо. Халуун гэгшын үдэр байжа, тэрэ самсаа тайлажа хаяад, гансаараа буудажал мэдэнэ. Нэгэ һэгээ ороходонь, манай пехото сухарижа байба. Плащ хэдэрһэн үндэр хүбүүнэй Г.Данзановай хажуугаар үнгэрхэ зуура энгэрһээнь угзаржа, пистоледээрээ занан хашхарба: «Хайшаа гүйбэш, золиг!». Тэрэ мэгдэнги юумэ майорой погоноо харуулаад: «Танкнууд ерэбэ. Таашье түргэн сухаригты» гэбэ.
Зүүн гарһаа гурбадахи Ц.Цибудеев
Хада дээгүүр гаража ерэһэн табан «тигрые» манай батарейн расчедууд дүтэлүүлээд, түргэн залпаар оножо, тогтооһон байгаа. Полкын пехотошье дахин добтолгодо ороо һэн. Тэрэ майор сэрэгшэдээ дахуулан, Г.Данзановай хажуугаар гарахадаа, «Спасибо Вам», — гэжэ хашхарһан юм. Урдаһаань: «Извините, пожалуйста!» гэжэ хашхарһан тухайгаа «Үнэнэй» сэтгүүлшэдтэ хөөрэһэн юм. Дээдэ зиндаатай офицерэй буруу, бирагүйхэн ябадалые хараһан хадаа тэрэ ехээр аягүйрхөө, жэхыгээ бшуу.
Ажалай Улаан Тугай орденто «Буряад үнэн» сониниие 18 жэл соо хүтэлһэн эрэлхэг сэрэгшэ, ниитын ажал ябуулагша Циден Цибудеев, дайнай ветеранууд Цырен Очиров, Раднажап Бимбаев, Буянто Санжиев, Бата Дашиев болон бусад баатар сэрэгшэдэй, бэлигтэй журналистнуудай, түрэл арадайнгаа соёлой хүгжэлтэдэ өөрынгөө ехэ хубитые оруулһан аха нүхэдэймнай арюун дурасхаал мүнхэ оршохо.