Үнгэрһэн дайнай сууряан

 Үнинэй шүлэг бэшэдэг байһан Дамба Хобраков 1990 ондо Буряадай залуу уран зохёолшодой 14-дэхи хуралдаанда амжалтатай хабаадаа бэлэй. Һургуулиин хэшээлнүүдһээ гадуур Аргатын арадай театрта табиха багахан зүжэгүүдые бэшэдэг һэн. Аймагай «Боолон Түмэр» гэһэн уран зохёолой нэгэдэлдэ гуурһаяа туршажа эхилэгшэдтэ туһаламжа үзүүлдэг юм.


Дамба Хобраковай бэшэһэн шүлэгүүдые һурагшадынь, нютагай зон сээжэлдэжэ, һайндэрнүүдэй үедэ тайзан дээрэһээ уншадаг. Олохон шүлэгүүдынь дуун болонхой. Мэдээжэ хүгжэмшэд, зүжэгшэд Михаил Елбонов, Софья Данзанэ, Чингис Раднаев, Цыдып Аюшиев болон бусад эдэ дуунуудые уян һайханаар гүйсэдхэдэг.

2007 ондо хэблэгдэһэн «Сасандай» гэжэ шүлэгүүдэйнь согсолбори ном соо Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн тухай хэдэн шүлэг оронхой. Дайнай һүүлээр хэды саг үнгэрбэшье, мүнөө хүрэтэр улад зоной хуби заяанда, гүрэн түрын түүхэдэ тэрэнэй сууряан замхангүй зэдэлһээр гээд поэт зураглана.

1994 ондо бэшэгдэһэн «Хүшэр асуудал» гэһэн шүлэг ажабайдалай нэгэ юрын үзэгдэлһөө эхилнэ. Эсэгэнь табатайхан хүбүүгээ хүтэлөөд, хүшөөгэй хажуугаар үнгэрхэ үедэнь, хүбүүхэн асууна: «Баабай, энэмнай Ленин гү?» Хүшэрхэн энэ асуудалда эсэгэнь гансата харюу оложо ядаад, «Ленинэй байгуулһан гүрэнэй түлөө тэмсэлдэ унаһан сэрэгшэдэй хүшөө» гэжэ ойлгуулжа туршаба. Тиигэжэ байтараа, зуг татажа, үхибүүндэ хадуугдамаар, тад ондоогоор хэлэжэ үгэнэ. Һаяхан «Абай Гэсэр» үльгэр сооһоо Архан Шүдхэртэй тулалдаһан тухай һалаа хүбүүндээ уншажа үгэһэнөө ойндоо оруулаад, үльгэрэй маягаар иигэжэ хөөрэнэ:


Адольф Гитлер 
гэжэ нэрэтэй
Архан Шүдхэр 
нютагтамнай добтолоо.
Абай Гэсэр 
хүбүүднай дайнда
Ами наһаяа 
хайрлангүй мордоо.
Арбанһаа табаниинь 
дайнда унажа,
Аргатаяа бусаха 
хубигүй байшоо.
Дайнда унаһан 
сэрэгшэ хүбүүдтээ
Дурасхаалай хүшөө 
мүнхэлэн бодхоо.


Дайнда Аргатаһаа 336 хүн мордоһон байна. Тэдэнэй 168-ниинь гэдэргээ бусаагүй гээд Батожаргал Дармаев «Аргада в годы войны» гэһэн ном соогоо мэдээсэнэ. Заахан хүбүүндээ һүрөөтэй дайн тухай хөөрэхэдөө, нютагайнгаа баатар хүбүүдэй нэрые дахин дурдажа, эдэгэшэгүй шархаар ухаан сэдьхэлдэ үлэһэн уйдхарта дурасхаалда эзэлэгдэн зогсоно:


- Бэрхэш даа, хүбүүмни, 
анхаралтай шагна!
Хүшэн абашни 
зургаан жэлдэ
Хархис дайсаниие даралсаад, 
бусаха хубитай байшоо.
Харин эндэ 
дурасхаалай хүшөөдэ
Хоёр яһа мяханайш 
түрэлэй нэрэнүүд мүнхэлөөтэй.
Нима нагасамни энэ байна 
...44 ондо
Цыдып абгамнай баһа эндэ 
...42 ондо
Хүбүүмни, бэрхэш даа, 
хадуужа аба!
Хэзээдэшье мартажа 
болохогүй, мэдэ!


Цыдып Хобраков тухай Буряад Уласай Дурасхаалай дэбтэртэ 1943 ондо нэрэ һураггүй үгы болоо гээд бэшээтэй байдаг. Б.Дармаев номоо бэлдэхэ үедөө Оборонын яаманай Түбэй архивта бэдэрээд, 39-дэхи гвардейскэ полкын отделениин командир, гвардиин сержант Цыдып Хобраков ехээр шархатаһанай һүүлээр 1942 оной январиин 19-дэ наһа бараһан тухай тодо мэдээ олоһон байна. Аймшагтай байлдаануудай болоһон Курскын газар дэбисхэр дээрэ, Советскэ районой Расховец гэжэ тосхон шадар баатар буряад сэрэгшэ Цыдып Хобраков хүдөөлүүлэгдэнхэй.
Нютагайнгаа алдар солото сэрэгшэ Доржо Ухиновай мүнхэ дурасхаалда шүлэг зорюулһан юм. Эдэ уянгата мүрнүүд түүхын баримтануудта үндэһэлэн бэшэгдээ:


Дүшэн гурбан оной эхиндэ
Доржо Ухиновай түрэлхидтэ
Баяр хүргэһэн бэшэг
Баруун фронтһоо ерэһэн юм.


Командованиин зүгһөө баяр
Колхозой правленидэ соносхогдоо.
Зуун долоон дайсадые
Зоригтой хүбүүмнай дараа.

1912 ондо түрэһэн Цыбик-Доржо Дагбаевич Ухинов амгалан сагта Жигжима Цыремпиловатай гэрлээд, 1936 ондо Очир хүбүүтэй болоо бэлэй. Очир Ухинов олон жэлдэ түрэл Аргатынгаа совхоздо хонишоноор хүдэлһэн гээд Б.Дармаев бэшэнэ.
Доржи Ухинов 1941 ондо сэрэгтэ абтаад, суута 188-дахи стрелково дивизиин 523-дахи полкдо дайлалдаа. Энэл дивизиин 580-дахи полкдо алдар суута мэргэн буудагша Жамбал Тулаев алба гарахадаа, 33 снайперые һургаһан түүхэтэй:


Тэрэл жэлэй февральда
Тулаев, ротын командир,
Түнхэнэй газетэдэ фронтһоо
Тэмдэглэл эльгээһэн бэлэй.


Мэргэн буудагша Ухинов
Зуун ерэн долоон дайсадые
Дараһан габьяатай гэжэ
Дурдагдан бэшээтэй тэндэ.


Советскэ Союзай Герой Ж.Е.Тулаевай һургаһан эрхим мэргэн буудагшадай нэгэн Д.Д.Ухинов баатарлигаар дайлалдаһанай түлөө «Шэн зоригой түлөө» гурбан медаляар шагнагдаа һэн. 197 дайсадые һүнөөһэн Доржо Ухиновта орден үгэхөөр байгаал даа. Суута мэргэн буудагшад Цырендаши Доржиев 174 дайсаниие, Арсений Етобаев — 147, Семен Номоконов — 151, Шагдыр Кулыров — 90 фашистые үгы хэһэнэй түлөө Ленинэй орденоор шагнагдаһан байна ха юм.
Хүреэлэгдэһэн Ленинградые сүлөөлхын түлөө 1942-1943 онуудай үбэл айхабтар шанга тулалдаанууд болоһон. 188-дахи дивизиин Старая Русса шадар шуһата байлдаа хэхэ үедэ 1943 оной февралиин 24-дэ Старое Рамушево тосхон шадар Д.Ухинов нэрэ һураггүй үгы болоо бэлэй. Эрэлхэг сэрэгшын алдарта нэрэ соло бусаахые уряалһан мүрнүүдээр поэт шүлэгөө түгэсхэнэ:


Дурасхаалайшье дэбтэр соо
Дурсагдангүйгөөр нэрэнь үлэлэйл.
Нэрэгүй мүнхэрһэн баатартаа
Нэрыень бусаахаар сагнай ерээл.


Энэ шүлэг 15 жэлэй саана бэшэгдээ һэн. Баатар сэрэгшэ Доржо Ухиновай нэрэ соло түрэл нютагтань мүнхэрүүлэгдээ: Аргатын нэгэ үйлсэ тэрэнэй нэрэ зүүдэг болонхой.
Дайнай үеын үхибүүдтэ зорюулагдаһан шүлэгынь гуниг дүүрэн байхаһаа гадна тэрэ сагые үнэншэмэ элеэр зураглаһан олон тодорхойлолтонуудтай юм. Жэшээлхэдэ:


Хоолойгоо тэжээхын түлөө
Хүйтэ нойтоор ябагдаа.
Хүнтэйн таряалан дээрэ
Хоолос түүжэ зобогдоо.


Бүхы юумэеэ — Илалтада,
Бүхы юумэеэ — фронтдо!
Дайнай үеын хуули
Даншье хатуу байһан юм.


Амбаар сэбэрлэхэ зуураа
Адха орооһо абаһанаа
Арбаад жэл түрмэдэ
Абтадаг үе байһан юм.


Тэрэ шэрүүн үедэ эдирхэн заахан хүбүүн ябаһан хүнэй мүнөө сагай харасаар, сэдьхэл бодолоор энэ гашуудалта хөөрөөн дамжуулагдана:


Аханар, баабайнар булта
Аюулта дайнда мордонхой.
Арбагар жаахан үхибүүдтэ
Ажалта үдэрнүүд тохогдонхой.


...Хуураһан орооһо жажалһаар
Хашан сартаа ошохош.
Хорёо дээрэ гараһаар,
Холоһон нюргандань аһахаш.


Дүтын боролжо хүрэтэр
Дааража ехээр зобохош.
Нюурыеш хайраһан жабарта
Нюргаараа харан һуухаш.


Үрхэр шаргада үшөөһэ 
Үсэдөөр суглуулжа ашаад,
Арай голтой гэртээ
Амиды ерэн гэһээш...


Эжыш гэртээ үбшэн —
Фермын үнеэд һаагдаагүй.
Абатнай алуулшоо гэһэн
Аюулта мэдээсэл абтаһан.


Дамба Хобраков энэ зохёол соогоо драматическа ехэ хүсэтэй үзэгдэл уянгын үгэнүүдээр найруулан харуулжа шадаа гээд һанагдана. Үншэрһэн эхэ хүбүүн хоёрой тэбэрилдээд, уйлажа байхада, Москвагай түлөө тулалдаанда үрөөһэн хүлөө орхиһон Морхо бригадир орожо ерэнэ. Уур саар болоһон бригадирые «үүдээр багтажа ядан ороно» гээд поэт тодорхойлно. Аюул тухай дуулахадаа, гэмэрһээр, анираа хатана. Бүхыдөө драматическа зүжэгэй үзэгдэл мэтээр найруулагдаһан энэ шүлэгэй үйлэ иигэжэ дүүрэнэ:


Морхо бригадир дуугай
Мохоорхоо бааюулан һууна.
Абымнай нүхэр байһанаа
Аргадан манаа ойлгуулна:


— Миниишье хүбүүн тэндэ
Минэдэ дайрагдан унаа.
Бэеэ барииш даа, Сэрэнсүү,
Бусаахаяа болёош Цэрэнээ, зуу! —


Мохоорхын утаа бааюулһаар
Морхо бригадир гарана.
Хооһон хүнэгөө ханхинуулһаар
Хойноһоонь эжымни ошоно...


Энэ шүлэг соо поэт ара талада үлэһэн зоной Илалтын түлөө бүхы шадалаа зангидан, сэдьхэлэйнгээ шарха тэсэн тэмсэһэн агууехэ баатаршалгада соло дуудана.

1991 ондо бэшэһэн «Сахюусан» гэжэ шүлэгынь уншаад, жэгтэй мэдэрэлдэ абтахаар. Энэ шүлэгөө дайнһаа хүбүүгээ хүлеэ хүлеэһээр, зуундаа дүтэлөөд ябатараа бурхандаа аялһан нагаса эжыдээ зорюулһан юм.

«Хүбүүмни бусахагүй» гэһэн бодолтой эхын зүрхэн яашье зүбшэнэгүй, хүбүүгээ хододоо амиды гэжэ сэдьхэжэ, хүбүүнһээнь үлэһэн юу хээхэниие гунгарбаа соо хадагалаад, бурхан шэнгеэр тахяад байһан гайхалтай ушар тухай поэт дурсана:


Бүдөөр орёолгоотой нюусыень
Бариха үзэхэ гэхэдэмнай:
— Холо газарта ябахадатнай
Харалсаха танаа, — гэгшэ бэлэй.


Гэрһээ холо гарахадашни,
Гэртээ үдэшэн һуухадаа,
Бурханайнгаа гунгарбаа сооһоо
Борлошоһон боолтоёо гаргаха.


Маани, мэгзэмээ шэбэнээд:
— Ерэ даа, хүүхэмни! — гэхэ.
Гурба дахин боолтоороо
Толгой, мүрыешни адислаха.


...Нагасыемнай орден, медальнууд,
Нугалаатай гурбалжан бэшэгүүд,
Сэрэгшын малгай, бүһэ
Сахюусан болоһон түүхэтэй.

Дайнда үриеэ алдаһан бүхы эжынэрэй хамтын нангин дүрэ бэедээ шэнгээһэн юрын буряад эхын дүрэ энэ зохёол соо найруулагдаа. Эхэ ороноо, улад зоноо ами бэеэ гамнангүй, дайсадһаа хамгаалһан хүбүүдээ уг гарбалайнгаа сахюусан гэжэ һанажа, сэдьхэл соогоо тахижа ябахые уряалһан энэ шүлэг тон гүнзэгы хүмүүжүүлхы удхатай зохёол гээд һанагдана. Айл бүлэ бүхэн, уг удам бүхэн эрэлхэг сэрэгшэдээ сахюусан мэтээр һанажа ябахамнай болтогой!