Уран зохёолшод тухай
Мүнхэ булагай долгин соо
27 февраля 2020
1069
Александр Жалсанович Жамбалдоржиевай түрэһөөр 85 жэлэй ойдо зорюулагдана.
1980-аад онуудай тэнгээр «Буряад үнэн» сониндо хүдэлхэ болоод, үдэр бүри гарадаг буряад сониной зай забһаргүй ажалай хүсэтэй эрьесэдэ абтаа бэлэйб. Ехэ олон уран зохёолшодой, нэрэ солото сэтгүүлшэдэй хажууда мэргэжэлэй дүй дүршэлдэ һураха азатай байгааб.
А.Ж.Жамбалдоржиев
Соёлой болон һургуулинуудай таһагые олон жэлдэ даажа байһан элитэ поэт Цырендулма Дондогойн «Буряад үнэнэй» дууһашагүй ажал тухай хэлэһыень мартагшагүйб: «Ажалаа тама гэжэ нэрлэжэ болохогүй юм бэзэ. Ошондонь дулаасажа, дуратай юумээ бэшэжэ ябаа хадаа... Гэбэшье газетын ажал амаргүй, үдэрэй нормо үлүүлэн үгөөб гээд һанаа амархын аргагүй. Үгөөд лэ байхадаш, дахинаа амаа ангайлгаад лэ, үшөө-үшөө гэжэ эрижэ байха. Садаа гэжэ үгы...» Ямар хурсаар зураглагдаһан үдэр бүри гарадаг сониной дүрэ гээшэб?!
Иимэл эршэтэй ажалай гүн соо, сониной «дайшалхы штаб» гэжэ нэрлэхээр нарин бэшэгэй таһагай даргаар (ответственный секретарь) Александр Жамбалдоржиев хүдэлдэг бэлэй. Тэрэнэй хүтэлдэг «үшөө-үшөө» гэжэ эрижэл байдаг таһаг гээшэ ааб даа.
Һонирхолтойнь гэхэдэ, Александр Жалсанович эхиндээ Эрхүүгэй хүдөө ажахын институдта инженер-механигай мэргэжэлдэ һуража, эрхимээр дүүргэһэн намтартай. Тиибэ яабашье, уран үгэдэ татасань яаха аргагүй түрижэ, Буряадай номой хэблэлдэ редактораар, «Буряадай залуушуул» сониндо редакторай орлогшоор, «Буряад үнэнэй», «Хэжэнгын гол» сониной сурбалжалагшаар, Ивалгын аймагай «Заря коммунизма» сониной нарин бэшэгэй таһагай даргаар ажаллаа.
Эгээн түрүүшын шүлэгүүдынь «Хэжэнгын гол» сониндо элитэ поэт Бато Базароной зууршалгаар хэблэгдэһэн юм. Аха үеын зохёолшо гуурһанда бэрхэ хүбүүнэй туршалгануудые магтаһан, саашадаашье тэрэнэй зохёохы ургалтые анхардаг, дэмжэдэг байгаа. «Ангарын хабар» (1959) гэжэ түрүүшын номой һүүлээр «Цехэй одод» (1962), «Дүлэтэ одод» (1969) гэһэн туужануудай суглуулбаринууд нара хараһан байна. «Сэнхир алас» гэжэ романиинь «Байгал» сэтгүүлдэ хэблэгдээ һэн.
Эдэ номуудһаа гадуур «Буряад рассказууд» гэһэн антологидо «Хүйтэн хабар», «Монгол басаган», «Үер» гэжэ найруулгануудынь ороһон юм. Эдэ зохёолнуудынь ород хэлэндэ оршуулагдаад, «Радуга в степи» (1976) гэжэ суглуулбари соо толилогдоо бэлэй. В.Штеренберг, С.Додлова зохёолнуудыень ородшолһон байна.
Хэбэд номхон Хэжэнгын голдо үнгэрһэн эдирхэн наһаяа дурсаһан ехэ уян аялгатай, гаршаггүй шүлэгүүдэйнь нэгэнһээ хэһэг уншая:
Агтабшын сасагай намираанда
Ардагхан бороёо эмээллээд,
Ургыгаар хүхэрөө боро хараанда
Ушарсандаал зоридог бэлэйб.
Талын шүүдэрэй нэгэ дуһалхан соо
Танижа өөрыгөө ядаад үлэлэйб.
Балсан хүсөөр арайл һулахан
Балшар наһанайм бэел бэлэй.
...Агтабшын сасагай намираанда
Аянгын ходорхой жолоо бэдэрээд,
Сэлгеэ Хэжэнгынгээ үүр хираанда
Сэгээн манан соо төөридэг бэлэйб.
1980 ондо Буряадай номой хэблэлдэ «Сагаймнай амисхал» гэһэн тэрэ үеын ажабайдал зураглаһан буряад зохёолшодой шэнэ рассказуудай суглуулбари нара хараа һэн. Энэ ном соо А.Жамбалдоржиевай «Бага наһанай шиирһээ...» гэһэн ниитэ гаршаг доро хоёр үгүүлэлһээ бүридэһэн найруулга толилогдоһон байна. Найруулгын оролто үгэдэ зохёолой гол удха зааһан эдэ мүрнүүдые тэмдэглэхээр: «Хүн бүхэн наһанайнгаа алишье шатада ябахадаа, ямаршьеб нэгэ бишыхан даа, тиибэшье һаа, гүн удхатай ушарһаа уламжалан, бага наһаяа дурсажа эхилдэг... Хэн ямар ушарһаа эхи абажа, бага наһан соогуурнь урдаһан мүнхэ булагай долгин соо тамардаг хаб, — мэдэнэгүйб, харин өөрөө би аяар холын сагта шэхэндэм нэгэтэл ханхинаһан жэмэлгэтэй абяанһаа, тэрэнэй таһаршагүй, нэтэрүү нэд шиирһээл эхи абагшаб».
«Лимбэшэ Энэбэшэ» гэһэн нэрэтэй түрүүшын үгүүлэлэй байгуулга, үйлын ябасашье гол түлэб абяан дээрэ, хүнэй сэдьхэлэй хүбшэргэй дайраһан хүгжэм дээрэ үндэһэлнэ. Дугар хүбүүнэй хүгшэн эжын үнеэгээ һаахада, хүнэгэй оёорто хүндөөр хүнхинэн һүнэй адхарһан абяанһаа уламжалан, зохёолшо нүгөө жэгтэй абяанда һабагша татана: «...утаандал өөдөө аалихан дэгдэн, хирэ хирэ болоод лэ улам дээшээ гараха гээд, ямаршьеб юумэндэ һаатаһандал хүсэлжэ, заримдаа бүри нариихан боложо, боргооһоной һиинаһандал һиинан дуулдажа, тиин гэнтэ зали абаһандал, шиидэмгэй, үргэн, огсом дорюунаар зэдэлшэдэг бэлэй». Хүршынгөө зуһаланай үбэрһөө булаг шэнгеэр бурьялжал байгаа лимбын хүгжэм шагнажа һуухадаа, батаганаанда барюулһанаашье мэдэрхэеэ болиһон Дугарые автор зураглана.
Дайнай үеын хүшэрхэн байдалые А.Жамбалдоржиев сэхэ бэшэ, хэдыхэн элирхэйлэлтэ (деталь) хэрэглэжэ харуулна. Зайн галгүй зуһалан соо хүгшэн эжытэеэ байдаг заахан хүбүүн үдэшын нүхэн харанхыда адяар дээрэһээ улхантай ээдэмэг арай шамай олоод, хэды гудамхяад, халсарһан годон хүнжэлэйнгөө мухалай уруу шургаад, лимбэ дээрэ хүршэ Энэбэшын наадахые хүлеэжэ ядан хэбтэнэ. Зэдэлүүлһэн хүгжэмэйнь шэдитэ абяае автор иигэжэ зураглана: «...хүхын энхэрэлтэ уянга, бишыхан шубуудай хоорондоо дууряалсан донгодолсоон, һэбшээнэй гэнтэ буухада нарһадай оройн тэнигэр аажамаар шэнхинэлдэхэ гэнтэ дахин, тон элеэр мартагдашагүй хүгжэмэй утаһан баглаа болоод шэхэндэм зэдэлэн байхадал гэгшэ һэн».
Һохор Энэбэшые дахуулаад, Дугар горхоной эрьедэ ошожо һуугаад, энэ тэрэ юумэн тухай ярилдадаг байгаа. Дугарынь тэбэнээр хэһэн хахууляар загаһа барина. Һүүлдэ Энэбэшые эхэнь абаад, хайшаашьеб үгы болошоо. Хүбүүгээ аргалхаяа оролдожо ябаһан энэ эхэнэр тухай Дугарай хүгшэн эжы иигэжэ хэлэнэ: «Дари дэмыл эдэ аргашадтаа гүйнэ даа, һохор түрэһэн үхибүүн һохор зандаал үлэнэ бэзэ. Ай, бурхан, шимни, Дугардаан, энэ алтан дэлхэйе хараха түрэһэндөө элинсэг хулинсагаймнай хэһэн буян гэжэ һанаарай». Эдэ үгэнүүдһээ хүбүүнэй досоо зуһаланай модон гэр соохидол бөөгнэрэн уйтаржа, бүлеэхэн нойтон нулимсаар сүршэгдэһэн хасараа арилгаад абаһыень автор харуулна.
Олон жэлэй үнгэрһэн хойно автор эдэ хоёр геройнуудаа дахин уулзуулна. Одессэ ошожо, суута Филатовай клиникэдэ аргалуулжа, харадаг болоһон тухайгаа шэдитэ үльгэр шэнгеэр Эдуард гэжэ шэнэ нэрэтэй болошоһон нүхэрынь хөөрэнэ. «Лимбэшни хаанаб?» гэжэ асуухадань, «биил даа» гэжэ дурата дурагүй харюусаха юм. Ород Ольга һамганиинь эрэеэ архи уугаад ерээ гэжэ һэжэглээд, «лимбыем гаргал даа» гэжэ гуйхадань, хаб-яб гэтэр урдань хаяжархина. «Амила» гэжэ захирхадань, үбгэниинь дууламгайгаар амилаадхина. «Элүүр аад, юундэ гэнтэ энэ хүнды модоёо үлеэхэеэ һанабаш» гэжэ мүрөө хабшан гэргэниинь гайхана. Лимбын хүгжэмдэ байха һуухын аргагүй уйтай болошоходо, шэхээ бүглэдэг тухайгаа Ольга хөөрэнэ. Энэбэшэ лимбэеэ бэлэглэхэеэ һанахадань, Дугар арсана.
Энэ уулзалгын һүүлээр Дугар Энэбэшын түлөө баярлахаяашье, хайрлахаяашье ойлгожо ядаба. Энэ дэлхэйе харадаг, гэр малтай болоһондонь баярлахал болоно гээшэ гүб гэжэ бодомжолно. Лимбыень тогтоогоогүй ушар баһал удхатай байһые автор иигэжэ тодорхойлно: «Тэрэ лимбэ гансал гуниг уйдхарай уянга бэшэ, ондоо огсом дорюун далайса ехэтэй, хүхюун омог, хүсэл түгэс аялга зэдэлүүлхэ ёһотойл. Тиихэгүй юумэ һаань, юунэй түлөө Энэбэшын нюдэндэ алтан дэлхэй намжаарна гээшэб! Хүнүүд, тиимэ бэшэ гү?!» гэһэн асуудал гэхэ гү, али харюушье болоһон үгэнүүдээр зохёолынь дүүрэнэ. Алтан дэлхэйгээ хараха болоһон Энэбэшэ бага наһанайнгаа мүнхэ булагай долгин соо дахин тамаржа, шэнэ һайхан хүгжэм аялга зэдэлүүлхэл байха гэһэн авторай найдалые уншагшад хубаалдаал ёһотой.
Хүнэй сэдьхэлэй нарин хүдэлсэ, орёо мэдэрэл иимэ уранаар харуулха бэлигтэй байһан уран зохёолшо, журналист Александр Жалсанович Жамбалдоржиевай нэрэ буряад литературын түүхэдэ мүнхэ оронхой.
А.Ж.Жамбалдоржиев
Соёлой болон һургуулинуудай таһагые олон жэлдэ даажа байһан элитэ поэт Цырендулма Дондогойн «Буряад үнэнэй» дууһашагүй ажал тухай хэлэһыень мартагшагүйб: «Ажалаа тама гэжэ нэрлэжэ болохогүй юм бэзэ. Ошондонь дулаасажа, дуратай юумээ бэшэжэ ябаа хадаа... Гэбэшье газетын ажал амаргүй, үдэрэй нормо үлүүлэн үгөөб гээд һанаа амархын аргагүй. Үгөөд лэ байхадаш, дахинаа амаа ангайлгаад лэ, үшөө-үшөө гэжэ эрижэ байха. Садаа гэжэ үгы...» Ямар хурсаар зураглагдаһан үдэр бүри гарадаг сониной дүрэ гээшэб?!
Иимэл эршэтэй ажалай гүн соо, сониной «дайшалхы штаб» гэжэ нэрлэхээр нарин бэшэгэй таһагай даргаар (ответственный секретарь) Александр Жамбалдоржиев хүдэлдэг бэлэй. Тэрэнэй хүтэлдэг «үшөө-үшөө» гэжэ эрижэл байдаг таһаг гээшэ ааб даа.
Залуу сурбалжалагшадай эреэлһэн юу хээхэниие Александр Жалсанович заһахадаа, хараһаар байтарнай, амаргүй уян хэлэтэй, уншасатай юумэн болгожорхидог бэлэй.Хэрбээ сониной нюурта тэды мүр дутаад байна гэбэлынь, наадажа байһандал, тэрэ дары бэшээд үгэжэрхидэг һэн. Полоса бүхэнэй макет зурахыень ямар нэгэ һонин зүжэг хаража байһандал адаглагша һэмди. Гайхалтай түргөөр, тиихэ зуураа удхыень уудалжа, наринаар тааруулжа хүдэлдэг дээдэ гарай дүршэлтэй хүн һэн.
Һонирхолтойнь гэхэдэ, Александр Жалсанович эхиндээ Эрхүүгэй хүдөө ажахын институдта инженер-механигай мэргэжэлдэ һуража, эрхимээр дүүргэһэн намтартай. Тиибэ яабашье, уран үгэдэ татасань яаха аргагүй түрижэ, Буряадай номой хэблэлдэ редактораар, «Буряадай залуушуул» сониндо редакторай орлогшоор, «Буряад үнэнэй», «Хэжэнгын гол» сониной сурбалжалагшаар, Ивалгын аймагай «Заря коммунизма» сониной нарин бэшэгэй таһагай даргаар ажаллаа.
Эгээн түрүүшын шүлэгүүдынь «Хэжэнгын гол» сониндо элитэ поэт Бато Базароной зууршалгаар хэблэгдэһэн юм. Аха үеын зохёолшо гуурһанда бэрхэ хүбүүнэй туршалгануудые магтаһан, саашадаашье тэрэнэй зохёохы ургалтые анхардаг, дэмжэдэг байгаа. «Ангарын хабар» (1959) гэжэ түрүүшын номой һүүлээр «Цехэй одод» (1962), «Дүлэтэ одод» (1969) гэһэн туужануудай суглуулбаринууд нара хараһан байна. «Сэнхир алас» гэжэ романиинь «Байгал» сэтгүүлдэ хэблэгдээ һэн.
Эдэ номуудһаа гадуур «Буряад рассказууд» гэһэн антологидо «Хүйтэн хабар», «Монгол басаган», «Үер» гэжэ найруулгануудынь ороһон юм. Эдэ зохёолнуудынь ород хэлэндэ оршуулагдаад, «Радуга в степи» (1976) гэжэ суглуулбари соо толилогдоо бэлэй. В.Штеренберг, С.Додлова зохёолнуудыень ородшолһон байна.
Хэбэд номхон Хэжэнгын голдо үнгэрһэн эдирхэн наһаяа дурсаһан ехэ уян аялгатай, гаршаггүй шүлэгүүдэйнь нэгэнһээ хэһэг уншая:
Агтабшын сасагай намираанда
Ардагхан бороёо эмээллээд,
Ургыгаар хүхэрөө боро хараанда
Ушарсандаал зоридог бэлэйб.
Талын шүүдэрэй нэгэ дуһалхан соо
Танижа өөрыгөө ядаад үлэлэйб.
Балсан хүсөөр арайл һулахан
Балшар наһанайм бэел бэлэй.
...Агтабшын сасагай намираанда
Аянгын ходорхой жолоо бэдэрээд,
Сэлгеэ Хэжэнгынгээ үүр хираанда
Сэгээн манан соо төөридэг бэлэйб.
1980 ондо Буряадай номой хэблэлдэ «Сагаймнай амисхал» гэһэн тэрэ үеын ажабайдал зураглаһан буряад зохёолшодой шэнэ рассказуудай суглуулбари нара хараа һэн. Энэ ном соо А.Жамбалдоржиевай «Бага наһанай шиирһээ...» гэһэн ниитэ гаршаг доро хоёр үгүүлэлһээ бүридэһэн найруулга толилогдоһон байна. Найруулгын оролто үгэдэ зохёолой гол удха зааһан эдэ мүрнүүдые тэмдэглэхээр: «Хүн бүхэн наһанайнгаа алишье шатада ябахадаа, ямаршьеб нэгэ бишыхан даа, тиибэшье һаа, гүн удхатай ушарһаа уламжалан, бага наһаяа дурсажа эхилдэг... Хэн ямар ушарһаа эхи абажа, бага наһан соогуурнь урдаһан мүнхэ булагай долгин соо тамардаг хаб, — мэдэнэгүйб, харин өөрөө би аяар холын сагта шэхэндэм нэгэтэл ханхинаһан жэмэлгэтэй абяанһаа, тэрэнэй таһаршагүй, нэтэрүү нэд шиирһээл эхи абагшаб».
«Лимбэшэ Энэбэшэ» гэһэн нэрэтэй түрүүшын үгүүлэлэй байгуулга, үйлын ябасашье гол түлэб абяан дээрэ, хүнэй сэдьхэлэй хүбшэргэй дайраһан хүгжэм дээрэ үндэһэлнэ. Дугар хүбүүнэй хүгшэн эжын үнеэгээ һаахада, хүнэгэй оёорто хүндөөр хүнхинэн һүнэй адхарһан абяанһаа уламжалан, зохёолшо нүгөө жэгтэй абяанда һабагша татана: «...утаандал өөдөө аалихан дэгдэн, хирэ хирэ болоод лэ улам дээшээ гараха гээд, ямаршьеб юумэндэ һаатаһандал хүсэлжэ, заримдаа бүри нариихан боложо, боргооһоной һиинаһандал һиинан дуулдажа, тиин гэнтэ зали абаһандал, шиидэмгэй, үргэн, огсом дорюунаар зэдэлшэдэг бэлэй». Хүршынгөө зуһаланай үбэрһөө булаг шэнгеэр бурьялжал байгаа лимбын хүгжэм шагнажа һуухадаа, батаганаанда барюулһанаашье мэдэрхэеэ болиһон Дугарые автор зураглана.
Дайнай үеын хүшэрхэн байдалые А.Жамбалдоржиев сэхэ бэшэ, хэдыхэн элирхэйлэлтэ (деталь) хэрэглэжэ харуулна. Зайн галгүй зуһалан соо хүгшэн эжытэеэ байдаг заахан хүбүүн үдэшын нүхэн харанхыда адяар дээрэһээ улхантай ээдэмэг арай шамай олоод, хэды гудамхяад, халсарһан годон хүнжэлэйнгөө мухалай уруу шургаад, лимбэ дээрэ хүршэ Энэбэшын наадахые хүлеэжэ ядан хэбтэнэ. Зэдэлүүлһэн хүгжэмэйнь шэдитэ абяае автор иигэжэ зураглана: «...хүхын энхэрэлтэ уянга, бишыхан шубуудай хоорондоо дууряалсан донгодолсоон, һэбшээнэй гэнтэ буухада нарһадай оройн тэнигэр аажамаар шэнхинэлдэхэ гэнтэ дахин, тон элеэр мартагдашагүй хүгжэмэй утаһан баглаа болоод шэхэндэм зэдэлэн байхадал гэгшэ һэн».
Һохор Энэбэшые дахуулаад, Дугар горхоной эрьедэ ошожо һуугаад, энэ тэрэ юумэн тухай ярилдадаг байгаа. Дугарынь тэбэнээр хэһэн хахууляар загаһа барина. Һүүлдэ Энэбэшые эхэнь абаад, хайшаашьеб үгы болошоо. Хүбүүгээ аргалхаяа оролдожо ябаһан энэ эхэнэр тухай Дугарай хүгшэн эжы иигэжэ хэлэнэ: «Дари дэмыл эдэ аргашадтаа гүйнэ даа, һохор түрэһэн үхибүүн һохор зандаал үлэнэ бэзэ. Ай, бурхан, шимни, Дугардаан, энэ алтан дэлхэйе хараха түрэһэндөө элинсэг хулинсагаймнай хэһэн буян гэжэ һанаарай». Эдэ үгэнүүдһээ хүбүүнэй досоо зуһаланай модон гэр соохидол бөөгнэрэн уйтаржа, бүлеэхэн нойтон нулимсаар сүршэгдэһэн хасараа арилгаад абаһыень автор харуулна.
Олон жэлэй үнгэрһэн хойно автор эдэ хоёр геройнуудаа дахин уулзуулна. Одессэ ошожо, суута Филатовай клиникэдэ аргалуулжа, харадаг болоһон тухайгаа шэдитэ үльгэр шэнгеэр Эдуард гэжэ шэнэ нэрэтэй болошоһон нүхэрынь хөөрэнэ. «Лимбэшни хаанаб?» гэжэ асуухадань, «биил даа» гэжэ дурата дурагүй харюусаха юм. Ород Ольга һамганиинь эрэеэ архи уугаад ерээ гэжэ һэжэглээд, «лимбыем гаргал даа» гэжэ гуйхадань, хаб-яб гэтэр урдань хаяжархина. «Амила» гэжэ захирхадань, үбгэниинь дууламгайгаар амилаадхина. «Элүүр аад, юундэ гэнтэ энэ хүнды модоёо үлеэхэеэ һанабаш» гэжэ мүрөө хабшан гэргэниинь гайхана. Лимбын хүгжэмдэ байха һуухын аргагүй уйтай болошоходо, шэхээ бүглэдэг тухайгаа Ольга хөөрэнэ. Энэбэшэ лимбэеэ бэлэглэхэеэ һанахадань, Дугар арсана.
Энэ уулзалгын һүүлээр Дугар Энэбэшын түлөө баярлахаяашье, хайрлахаяашье ойлгожо ядаба. Энэ дэлхэйе харадаг, гэр малтай болоһондонь баярлахал болоно гээшэ гүб гэжэ бодомжолно. Лимбыень тогтоогоогүй ушар баһал удхатай байһые автор иигэжэ тодорхойлно: «Тэрэ лимбэ гансал гуниг уйдхарай уянга бэшэ, ондоо огсом дорюун далайса ехэтэй, хүхюун омог, хүсэл түгэс аялга зэдэлүүлхэ ёһотойл. Тиихэгүй юумэ һаань, юунэй түлөө Энэбэшын нюдэндэ алтан дэлхэй намжаарна гээшэб! Хүнүүд, тиимэ бэшэ гү?!» гэһэн асуудал гэхэ гү, али харюушье болоһон үгэнүүдээр зохёолынь дүүрэнэ. Алтан дэлхэйгээ хараха болоһон Энэбэшэ бага наһанайнгаа мүнхэ булагай долгин соо дахин тамаржа, шэнэ һайхан хүгжэм аялга зэдэлүүлхэл байха гэһэн авторай найдалые уншагшад хубаалдаал ёһотой.
Хүнэй сэдьхэлэй нарин хүдэлсэ, орёо мэдэрэл иимэ уранаар харуулха бэлигтэй байһан уран зохёолшо, журналист Александр Жалсанович Жамбалдоржиевай нэрэ буряад литературын түүхэдэ мүнхэ оронхой.