Үхэр буугай зэдэлээе түриһэн сэрэгшэ поэдэй дуун

Тэрэ үеэр БМАССР-эй уран зохёолшодой бүтээлнүүд олон хэһэгээр хамтын суглуулбаринууд соо гарадаг байгаа. А.И.Улановай шүлэгүүд «Республикын хабар» гэжэ хамтын хэблэл соо, «Буряад-Монголой поэдүүд», «Литературно — уран һайханай суглуулбари» гэжэ номууд соо нара хараһан юм.


Алексей Уланов тэрэ үеын мэдээжэ буряад поэдүүд Хоца Намсараевай, Бата Базароной, Баваасан Абидуевай, Жамьян Балданжабоной, Дамба Дашинимаевай, Цыден Галсановай, Дольен Мадасоной, Цокто Номтоевой шүлэгүүдые ород хэлэндэ оруулжа, үргэн уншагшадай һонорто табиһан байна. Тиигэжэ манай уран гуурһатан СССР-эй олон яһатанай уран зохёолой үргэн дүхэригтэ орожо, хүндэтэй һуурияа эзэлжэ байгаа. Бүхы орон соо мэдээжэ болохоһоо гадна хари оронуудташье суурхаһан ааб даа.

1941 ондо багша, поэт А.И.Уланов өөрын дураар дайнда ошоһон юм. Эрэлхэг сэрэгшэ Алексей Уланов Сталинградай асари тулалдаанай гал дүлэн соогуур гараһан алдартай. Дайшалхы шагналнууд — «Улаан Одоной», «Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай» II шатын орденууд, «Сталинградые хамгаалһанай түлөө» медаль сэрэгшэ поэдэй шэн габьяа тухай хэлэнэ.

1942 ондо А.Уланов хүндөөр шархатажа, контузи абаһан юм. Алексей Ильичэй хүбүүн Эрдэни Уланов эсэгэ тухайгаа иигэжэ бэшэһэн байна: «1943 ондо Алексей Уланов фронтдо бэшэһэн шүлэгүүдэйнгээ суглуулбари — „Хүсэн байбал — алхала!“ („Есть сила — шагай!“) гэжэ ном хэблүүлээ һэн.

Командовани, армиин сэрэгэй сонин сэрэгшэ Уланов поэт гэжэ мэдээд, дайшалхы нүхэдэйнгөө хархис дайсаниие дараха эрмэлзэл, шэн зориг тухай армиин сониндо саг үргэлжэ бэшэжэ байха даабари үгэбэ.

Тиигээд хоёр зузаан дэбтэр Улановта барюулагдаба. Үнэтэй сэнтэй эдэ дэбтэрнүүдээ Алексей Уланов ходо бэедээ абаад ябадаг һэн. Байлдаанай үедэ эдэ дэбтэрнүүдынь поэдэй ами наһа абарһан жэгтэй түүхэтэй. Снарядай хэлтэрхэй зүүн гарайнь яһые сүмэ татаад, сээжэ руунь тудахадаа, үнөөхи хоёр дэбтэртэнь торожо, зүрхэндэнь хүрэнгүй үлэшэһэн юм» (Уланов Э.А. 100 лет со дня рождения поэта, ученого-фольклориста А.И.Уланова // Знаменательные и памятные даты по Бурятии на 2009 год: / Нац. биб-ка Респ. Бурятия. Отд. краевед. и нац. лит.; сост. О.Ж.Рыгзенова, Э.Ф.Тумунова. — Улан-Удэ, 2008. — 38 н.).

1942 ондо Сталинградай түлөө болоһон шуһата байлдаануудай забһарта А.И.Улановай бэшэһэн шүлэгүүдэй нэгэн «Дабшала!» гэһэн гаршагтай юм:

Дабшала!
Хабатайл һаа —
дабшала,
аргатайл һаа —
алхала.

Окоп аба буудаад,-
Урагшаа!

Смоленск байна дуудаад.
Дайнай замууд —
дариин утаанууд.
Унаашады бодхо!

Дабшала урагшаа!
Хойто үеын аша гушанар
хожом мэдүүжэ энээн тушаа.
Ородой баатаршалга,
Маанадай түрилтэ

Олон зониие гайхуулха хожом.
Залуу наһанай
Халуун үрилтэ,
Налгай сэдьхэлтэнэй

Татуулха сожо.
Баяр бороогоор,
Һалхи бордоһоор
Байгаалиин шарай
Сүршэн байгуужан.

Арад түмэндэ
Сүлөө олоһоор
Амгалан наһандаа
Жаргажа ябуужабди.

В.Петоновой оршуулга.

Хэды хүшэр хүндэ, аюултай байгаашье һаань, урагшаал түрин дабшахые уряалһан энэ шүлэг манай сэрэгшэдэй шэн зориг, Илалтын түлөө бүхыгөө үгэхөөр бэлэн байһые зураглан түүрээнэ.



Эгээл энэ үеэр сэрэгэй телефонист болонхой поэт Данри Хилтухин Ленинград хотые хамгаалжа, Синявинай үндэр хабсагай шадар дайлалдажа байгаа. Дайнай үедэ Д.Хилтухинай «Эсэгэ оронойнгоо түлөө» (1942), «Сэрэгшын лирикэ» (1943) гэжэ номуудынь нара хараа һэн. «Минии город, минии Ленинград» гэжэ поэмэ соогоо дайсанай артиллериин шанга добтолгые иигэжэ зураглана:

Арюун тэнгэри
алаг эреэгээр турьяа,
Аглаг агаар
Элһэ тооһоор бурьяа.

Артиллериин добтолго
иимэ гэжэ
шүдхэрынь мэдэлэй, -
одоошье галаб гээшэнь
урбалдажа эхилээ.

Газар тэнгэри хоёр
ниилээд,
гани галзуу
нэрьеэ-түрьеэ
түрүүлээ.

Амба томо һомонууд
алта шуургаа
аймшагтайгаар тудхаажа,
дээрэмнай буулгаа.

Амхаржа траншеймнай
бутаржа нураа.
Али оломнай
хүл гараа хухараа.

Арбан табан минутын
сохилто соо
аалидахынь хүлеэхэш
хүлһэндөө норосороо.
Хүдөөлүүлхэш унаһан
нүхэдөө.

Тэлэхэш санбат руу
шархатаһан нүхэдөө.
Телефоной утаһа
зуу дахин үдэртөө
таһарһыень залгахаш,
яарахаш үхэтэрөө...

Байлдаануудай нэгэ забһарта, 1943 оной намар ород поэт Михаил Дудинтай уулзаһан тухайгаа тэрэ иигэжэ бэшэнэ:

Уулзаа хүм НП-һээ
нэгэтэ ерэхэдээ,
уран зохёолшо
офицер Михаил Дудинтай.

Хани халуун
үгэнүүдээ
андалдаад,
хоёр гурбан шүлэгүүдээ
уншалсаад,
дайнай бэлшэр тээшэ,
гал тээшээ
дараа һэмди —
урагшаал гээшэ!

Байлдаанда байдаггүй
амар заяан, -
балмад дайсанаал
бажуухаяа зүдхэхэш
маряан...

- Байлдагты, хүбүүдни,
байлдагты зүрхэтэй.
Байлдаанда шадалиг
ябаха хэрэгтэй! —
Ашата дайдамнай
сэрэгшэдээ
харана хурсаар
арбан тээһээнь
юрөөлтэй һайхан
харасаар.

В.Петоновой оршуулга.

«Үхэр буунуудай бабаржа байхада, ирагуу дуунууд замхадаг» гэһэн урданай үгые буруушаан, СССР-эй олон үндэһэ яһанай уран зохёолшодой хурса хонгёо хоолой үхэр буунуудай зэдэлээе түрижэ, хүнэй «голдо» хүрэтэр, сэдьхэлэй доһолтор ханхинаа бэлэй. Энхэ һайхан Буряадаймнай сэрэгшэ, дууша хүбүүдэй аша габьяа, алдар соло Агуу Илалтын үндэр нангин хүшөөнүүдтэ мүнхэ зулаар бадарнал!