Уран зохёолшод тухай
Хилын саана тодорһон одон
17 января 2020
756
Монголой элитэ уран зохёолшо Сэнгийн Эрдэнын номуудтай үнгэрhэн зуун жэлэй 70-аад онуудта эгээл түрүүн танилсаа hэм.
Советскэ Союзай байхада, номуудынь ород хэлэндэ оршуулагдажа, Москвада зузаан сэтгүүлнүүдтэ хэблэгдэдэг hэн. «Год синей мыши» гэжэ туужыень 1974 ондо «Иностранная литература» гэжэ журнал соо hонирхожо уншаа бэлэйб. Удаа дараагаар Москвагай «Прогресс» гэжэ хэблэлдэ «Современная монгольская новелла», «Солнечный журавль», «Избранное» номуудынь гараа hэн.
Сэнгийн Эрдэнэ агууехэ ород уран зохёолшодтой ехэ танил, тиин нүхэд байhан юм. Хэлэхэ болоо hаа, Виктор Астафьев, Юрий Нагибин болон бусад. Ю.Нагибин үшөө 1972 ондо «Ангуушанай hамган» гэжэ туужыень оршуулжа, «Жена охотника» гэжэ нэрэ доро «Знамя» журналда гаргаа бэлэй. Тэрэ үедэ зуугаад мянган хэhэгтэй ном, журналнууд гарадаг бэлэй. Ямар олон уншагшад С.Эрдэнын номуудтай танилсаа гээшэб!
Гансахан «Хойто наhандаа уулзахабди» гэжэ романиинь буряадаар гараhан байна. Энэ ном уншагшадта ехэ мэдээжэ юм ааб даа. Тэрэниие поэт Гунга Чимитов буряадшалhан юм, саашадаа Буряад театрай хүтэлбэрилэгшэ Доржо Сультимовай ехэ оролдолгоор режиссёр Туяна Бадагаева тайзан дээрэ 2000 ондо табяа. «Байгал» сэтгүүлдэ роман, туужа, зүжэг, рассказуудынь яhалашье олоор гараа.
Түүхэһээ түүбэрилэн бэшэһэн
«Занабазар» гэжэ роман соо Монголой дүрбэн зуугаад жэлэй урдахи түүхэ харуулагдана. Тэрэ үеын хүнүүдэй энхэ амгалан ажабайдал, ажал, инаг дуран болон аха дүүгэй, анда нүхэдэй хани барисаан эли тодоор зураглагдана. Тус романай гол баатар Занабазар гэжэ монгол хүбүүн бага наhанhаа хойшо уран зурагта, эрдэм номдо шударгы, зоной хэрэгтэ эдэбхитэй, оролдосотой байжа, Баруун Жуу ошожо, Һасын сүмэнүүдэй нэгэндэ шаби болоhон, Далай ламатай золгон, дүтынь хүн боложо шадаhан байна. «Yндэр гэгээн» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртөө. Энэ роман поэт Цэдэн Галсанов 1990 ондо буряад хэлэндэ оршуулаа бэлэй.
Раднын Ямпил, Гүрэ гэжэ нэгэ айлай хоёр хүбүүдэй хуби заяан тухай «Сэрүүн дуганай мүхэл» гэжэ туужыень 2014 ондо монгол хэлэнhээ Доржо Сультимов буряадшалаа. Ямпил лама санаартан болоо, харин Гүрэ сэрэгэй албанда ябажа ерээд, сомоной даргаар дэбжүүлэгдээ. Ехэ урагшатайгаар нютагтаа Сэрүүн голой дэргэдэ оройдоол гурбан hара соо дуган барина. Эндэ олоной хүсэн харагдана. Аха дүү хоёр нэгэ айлай басаган Дэжидмаада дуратай байна. Теэд сэмүүн саг ерэжэ, Гүрэ Ямпил ахаяа тушаалсаба.
— Мүнөө дуган эзэгүй боложо хооhороо. Ямпил аха байхагүй. Хүнэй наhан даншье богони, хубилха гэhэн сагшье дан хурдан түргэн юм байна даа, — гэжэ Гүрэ бодоно.
Дэжидмаа Ямпилай баригдаад байхада, Гүрэдэ иигэжэ хөөрэнэ: «Ахашни сагайнгаа ерэхэдэ, намайе Шамбалын орон абаад ошохоб гэдэг hэн. Мүнхэ саhатай Сүмбэр уулаар хүреэлэгдэнхэй, үргэлжэ зунай саг байдаг орон. Гол мүрэниинь мүнхын аршаанаар урдажа байдаг газар гэжэ хэлэгшэ hэн. Мүнхын аршаан хүниие үхэлгүй болгодог. Yбшэ зоболонгүй, хирэ тооhо халдангүй, арюун hайханаараа ябадаг, атаа жүтөөн гэжэ байдаггүй орон юм... Лама болоогүй hаа, шамhаа дутуугүй түрэ засагай хүн болоод ябаха байгаа...».
Дэжидмаа Ямпилайнгаа сүлүүлhэнэй хойно ехээр уйдана. Гэнтэ үгы болоходонь, олон зон бэдэрээд, оложо шадабагүй. Ехэ үер болоhон байжа, уhанда орожо, өөрыгөө хороожорхиhон байха даа... Иимэ hайхан залуу наhандаа, хадамда гаража, үхибүүдые түрэжэ байха сагтаа, лама хүндэ дурлажа, жаргаха талаангүй байбал даа. Сэрүүн дуган мүхэхэдөө, иимэ ехэ гашуудал, зоболон асараа бшуу.
Олохон бүтээлынь оршуулга хүлеэнхэй
Сэнгийн Эрдэнын зарим номуудынь ород, буряад хэлэндэ үшөөл оршуулагдаадүй байна. Улаан-Баатар хотодо 2006 ондо гараhан, Батабилигэй буряадшалhан «Шэлэгдэмэл новеллэнүүдыень» абажа уншабаб. Түрүүн Москвада хэблэгдэhэн «Современная монгольская новелла» гэжэ номынь уншаhан хадаа энэ «Шэлэгдэмэл новеллэнүүдыень» литературна буряад хэлээр бэшэшье hаань, дахинаа hонирхожо уншабаб — яhала ойлгосотой байба. Энэ ном соо юhэн новеллэ ороо: «Диваажанда хүргэхэ оньhон», «Улаан шүхэр», «Наран-гарвуу басаган», «Yбгэн шубуун», «Шара набшаhан соохонуур», «Yбгэн хүн шулуун хоёр», «Хайрай нарhан түгэл», «Хулан бидэ хоёр», «Хулганаанай нүхэн соохи суба».
Сэнгийн Эрдэнэ эдэ багахан ирагуу зохёолнууд соогоо хүнэй ухаан сэдьхэл, зан абари шадамар бэрхээр харуулна. Уншагшадта зүрхэ сэдьхэл доhолгомо нүлөө үзүүлнэ. Юрын байдалые шүлэгтэл адляар харуулжа шадаха талаан бэлигтэй байhанаа гэршэлнэ.
2013 ондо Улаан-Баатарта гараhан «Биеэ татах ухаан» («Меня притягивает разум») гэжэ номыень монголоор уншааб. Дүрбэн зүжэгhөө бүридэhэн: «Биеэ татах ухаан», «Хатуу тоглоом», «Хоёр маршал», «Гyрбын заяа». Монгол, буряад хэлэнүүднай нэгэ үндэhэтэй хадаа ойлгожо ядахаар юумэ үгы байба.
Уг гарбалаа — уран үгөөр
«Амьдралын тойрог» («Круг жизни») Улаан-Баатарта 1983 ондо гараhан романтайнь танилсабаб. Энэ ном өөрынь гэр бүлын намтарhаа баримтатай ха. 1920- оод онhоо буряадуудай Монгол нүүжэ ошоhонhоо 1960-аад онуудай хугасаа соо болоhон үйлэ хэрэгүүдые харуулна.
Сэрүүн Галттай гэжэ нютагта Дондов баабайнхи ажаhууна. Тугалхан, Батдарам, Соронзон гэжэ хүбүүдые хүмүүжүүлнэ. Зохёолшын гол шухала анхаралаа табижа бэшэhэн нюур (герой) гэхэдэ, Соронзон болоно. Энэ хүнэй зүгhөө түүхэлэн хөөрэнэ. Буряадууд 1920- 1930 онуудаар яhалашье юумэ үзэнэ даа: дасан дуганууд hандарна, хамалган хюдалган г.м.
Соронзон ехэ биолог эрдэмтэн болоно, монгол малай генофондые хамгаалха ажал ябуулна. Албан хэрэгээр хахад дэлхэйгээр ябаhан: Энэдхэг, Чехи, Германи г.м. гүрэнүүдээр. Энэ роман соо болоhон ехэ hонирхолтой уулзалга дээрэ тогтохо дуран хүрэнэ. 1950- аад онууд ха. Берлиндэ кафе соо Эллен гэжэ нэрэтэй залуу эхэнэртэй танилсана. Тэрэнь урилга эльгээжэ, Петер нүхэртэеэ танилсуулна. Петер 1943 ондо 16 наһатайдаа дайнда ошоһон. Түрүүшынгээ байлдаанда барибшалагдажа, Мурманск шадар, Кольско хахад арал дээрэ лагерьта байна. 1943 оной үбэл гайтай хүйтэн болоhон байдаг.
— Манай харуулшан монгол нюуртай хүн байгаа. Намда арhан хүүртигээ үгэхэдөө, иигэжэ хэлэбэ: «Ши үмдэ. Үшөөл үхибүүн зандааш. Шинии дааража байхые хараад, өөрөө дулаан хубсаhатай ябажа шадахагүй байнаб», — гэжэ хэлээ бэлэй гээд, Петер арhан хүүртигээ гаргажа харуулба. Нээрээшье, энэ немец хүбүүе хүйтэ-нойтонhоо абараа ха юм. Хүүртигээ үгэhэн хүниинь буряад байгаа хаш даа.
Энэ роман соо минии багаhаа дуулаhан олон хошоо үгэнүүд байна, нэгэ хэдыень дурдаhуу: дайн болбол улс дээрэ, зуд болбол олон дээр; газар гишгэх малгүй, ган гэх нохойгүй; хорхойд хоргүй амитан; амьдрал даан ч хурдан, хүний нас даанч богони; хүний амьдралд буруутгал зoвтгoл аль нь ч учир утгагүй үе тохиолдодог; сайн хүн санаагаар; хүний амь амьдрал гэгч үйлиин үр гэдэг; хүнд жаргах нас гэж байдаг; өсөх нас түргэн гэлцдэг нь үнэн г.м.
Сэмжэдэй дүрөөр — сэнтэй мэдээсэл
«Год синей мыши» («Хүхэ хулгана жэл»), «Её зовут Сэмжүүдэй», «Девичье лето» («Басагадай нажар») — нэгэ темээр бэшэгдэhэн гурбан зохёол болоно. Трилогиин гол герой — буряад басаган Сэмжэд. Эдэ туужануудые ородоор уншааб. Сэмжэдэй хуби заяа Сэнгийн Эрдэнэ ехэ hайнаар харуулжа шадаа. Сэмжүүдэй зохёолшын эгээл дуратай дүрэнь мүн. Эдэ гурбан туужа Сэнгийн Эрдэнын зохёохы ажалда шэнэ шэглэл болоо. Түүхын шэнжэтэй hалаагаар юрын байдал харуулна ха юм.
1923 оной хабар, хүхэ хулгана жэл Яруунын хори буряадууд Дунгар гулваа түрүүтэй Монгол нүүнэ. «Яаблан дабаа дабахадам, арымни хүлhэн гарана...» гэжэ дуулалдаhаар ябажа хүрэhэн юм гэлсэдэг. Буряадууд Халха Монголдо Онон мүрэнэй эрьеэр һуурижаhан байна.
Монголдошье шэнэ засаг бии боложо байна. Засагай этигэмжэтэ нюур, түлөөлэгшэ Очирбат буряадуудта хушуун бии болгохо гэжэ ерэнэ. Зөөлэхэн урин шарайтай, ошотомо hайхан нюдэтэй, даруухан зантай Сэмжэд Очирбатда ехэ hайханаар харагдаба. Хэжэнгэhээ уг гарбалтай генерал Цыдыповэй Сангарил хүбүүн бии болоно. Тэрэ — сагаантан, барон Унгернай армида дайлалдаhан. Сэмжэдэй дуратай Очирбатые тэрэ буудажа алана...
Хоёрдохи туужань «Её зовут Сэмжүүдэй». Энэ туужа соо Сэмжүүдэйн гүрэнэй ажал ябуулагша болоод байhыень харуулна. Намай ударидалгаар шэнэ байдал зохёохо, баяд ноёдой зөөри хуряаха ажалтай ерэнэ. Аюр гэжэ хүнтэй сугтаа хүдэлнэ, тэрэ Сэмжэдтэ hанаатай. Теэд залуу эхэнэрэй досоо гансал Очирбатын мүнхэ дурасхаал.
«Девичье лето» — «Басагадай нажар» туужыень ородооршье, буряадааршье уншажа, ехэ хужарлабаб. «Басагадай нажарые» Цыденжап Жимбиев үшөө 1981 ондо буряадшалhан, «Байгал» сэтгүүлдэ хэблүүлhэн.
Сэнгийн Эрдэнэ өөрынгөө зохёолнууд соо үнгэрhэн үеын, мүнөөдэрэй Монголой урагшаа дабшажа байhые харуулна. Хүнэй досоохи ухаан, hанаан сэдьхэлэй уужамые нэгэ үеын хүнүүдэй Монголойнгоо эртэ урдын газар дээрэ ажаhуужа байhые элишэлэн, гуурhан дороhоо гаргажа шадана.
Сэнгийн Эрдэнэ агууехэ ород уран зохёолшодтой ехэ танил, тиин нүхэд байhан юм. Хэлэхэ болоо hаа, Виктор Астафьев, Юрий Нагибин болон бусад. Ю.Нагибин үшөө 1972 ондо «Ангуушанай hамган» гэжэ туужыень оршуулжа, «Жена охотника» гэжэ нэрэ доро «Знамя» журналда гаргаа бэлэй. Тэрэ үедэ зуугаад мянган хэhэгтэй ном, журналнууд гарадаг бэлэй. Ямар олон уншагшад С.Эрдэнын номуудтай танилсаа гээшэб!
Гансахан «Хойто наhандаа уулзахабди» гэжэ романиинь буряадаар гараhан байна. Энэ ном уншагшадта ехэ мэдээжэ юм ааб даа. Тэрэниие поэт Гунга Чимитов буряадшалhан юм, саашадаа Буряад театрай хүтэлбэрилэгшэ Доржо Сультимовай ехэ оролдолгоор режиссёр Туяна Бадагаева тайзан дээрэ 2000 ондо табяа. «Байгал» сэтгүүлдэ роман, туужа, зүжэг, рассказуудынь яhалашье олоор гараа.
Түүхэһээ түүбэрилэн бэшэһэн
«Занабазар» гэжэ роман соо Монголой дүрбэн зуугаад жэлэй урдахи түүхэ харуулагдана. Тэрэ үеын хүнүүдэй энхэ амгалан ажабайдал, ажал, инаг дуран болон аха дүүгэй, анда нүхэдэй хани барисаан эли тодоор зураглагдана. Тус романай гол баатар Занабазар гэжэ монгол хүбүүн бага наhанhаа хойшо уран зурагта, эрдэм номдо шударгы, зоной хэрэгтэ эдэбхитэй, оролдосотой байжа, Баруун Жуу ошожо, Һасын сүмэнүүдэй нэгэндэ шаби болоhон, Далай ламатай золгон, дүтынь хүн боложо шадаhан байна. «Yндэр гэгээн» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртөө. Энэ роман поэт Цэдэн Галсанов 1990 ондо буряад хэлэндэ оршуулаа бэлэй.
Раднын Ямпил, Гүрэ гэжэ нэгэ айлай хоёр хүбүүдэй хуби заяан тухай «Сэрүүн дуганай мүхэл» гэжэ туужыень 2014 ондо монгол хэлэнhээ Доржо Сультимов буряадшалаа. Ямпил лама санаартан болоо, харин Гүрэ сэрэгэй албанда ябажа ерээд, сомоной даргаар дэбжүүлэгдээ. Ехэ урагшатайгаар нютагтаа Сэрүүн голой дэргэдэ оройдоол гурбан hара соо дуган барина. Эндэ олоной хүсэн харагдана. Аха дүү хоёр нэгэ айлай басаган Дэжидмаада дуратай байна. Теэд сэмүүн саг ерэжэ, Гүрэ Ямпил ахаяа тушаалсаба.
— Мүнөө дуган эзэгүй боложо хооhороо. Ямпил аха байхагүй. Хүнэй наhан даншье богони, хубилха гэhэн сагшье дан хурдан түргэн юм байна даа, — гэжэ Гүрэ бодоно.
Дэжидмаа Ямпилай баригдаад байхада, Гүрэдэ иигэжэ хөөрэнэ: «Ахашни сагайнгаа ерэхэдэ, намайе Шамбалын орон абаад ошохоб гэдэг hэн. Мүнхэ саhатай Сүмбэр уулаар хүреэлэгдэнхэй, үргэлжэ зунай саг байдаг орон. Гол мүрэниинь мүнхын аршаанаар урдажа байдаг газар гэжэ хэлэгшэ hэн. Мүнхын аршаан хүниие үхэлгүй болгодог. Yбшэ зоболонгүй, хирэ тооhо халдангүй, арюун hайханаараа ябадаг, атаа жүтөөн гэжэ байдаггүй орон юм... Лама болоогүй hаа, шамhаа дутуугүй түрэ засагай хүн болоод ябаха байгаа...».
Дэжидмаа Ямпилайнгаа сүлүүлhэнэй хойно ехээр уйдана. Гэнтэ үгы болоходонь, олон зон бэдэрээд, оложо шадабагүй. Ехэ үер болоhон байжа, уhанда орожо, өөрыгөө хороожорхиhон байха даа... Иимэ hайхан залуу наhандаа, хадамда гаража, үхибүүдые түрэжэ байха сагтаа, лама хүндэ дурлажа, жаргаха талаангүй байбал даа. Сэрүүн дуган мүхэхэдөө, иимэ ехэ гашуудал, зоболон асараа бшуу.
Олохон бүтээлынь оршуулга хүлеэнхэй
Сэнгийн Эрдэнын зарим номуудынь ород, буряад хэлэндэ үшөөл оршуулагдаадүй байна. Улаан-Баатар хотодо 2006 ондо гараhан, Батабилигэй буряадшалhан «Шэлэгдэмэл новеллэнүүдыень» абажа уншабаб. Түрүүн Москвада хэблэгдэhэн «Современная монгольская новелла» гэжэ номынь уншаhан хадаа энэ «Шэлэгдэмэл новеллэнүүдыень» литературна буряад хэлээр бэшэшье hаань, дахинаа hонирхожо уншабаб — яhала ойлгосотой байба. Энэ ном соо юhэн новеллэ ороо: «Диваажанда хүргэхэ оньhон», «Улаан шүхэр», «Наран-гарвуу басаган», «Yбгэн шубуун», «Шара набшаhан соохонуур», «Yбгэн хүн шулуун хоёр», «Хайрай нарhан түгэл», «Хулан бидэ хоёр», «Хулганаанай нүхэн соохи суба».
Сэнгийн Эрдэнэ эдэ багахан ирагуу зохёолнууд соогоо хүнэй ухаан сэдьхэл, зан абари шадамар бэрхээр харуулна. Уншагшадта зүрхэ сэдьхэл доhолгомо нүлөө үзүүлнэ. Юрын байдалые шүлэгтэл адляар харуулжа шадаха талаан бэлигтэй байhанаа гэршэлнэ.
2013 ондо Улаан-Баатарта гараhан «Биеэ татах ухаан» («Меня притягивает разум») гэжэ номыень монголоор уншааб. Дүрбэн зүжэгhөө бүридэhэн: «Биеэ татах ухаан», «Хатуу тоглоом», «Хоёр маршал», «Гyрбын заяа». Монгол, буряад хэлэнүүднай нэгэ үндэhэтэй хадаа ойлгожо ядахаар юумэ үгы байба.
Уг гарбалаа — уран үгөөр
«Амьдралын тойрог» («Круг жизни») Улаан-Баатарта 1983 ондо гараhан романтайнь танилсабаб. Энэ ном өөрынь гэр бүлын намтарhаа баримтатай ха. 1920- оод онhоо буряадуудай Монгол нүүжэ ошоhонhоо 1960-аад онуудай хугасаа соо болоhон үйлэ хэрэгүүдые харуулна.
Сэрүүн Галттай гэжэ нютагта Дондов баабайнхи ажаhууна. Тугалхан, Батдарам, Соронзон гэжэ хүбүүдые хүмүүжүүлнэ. Зохёолшын гол шухала анхаралаа табижа бэшэhэн нюур (герой) гэхэдэ, Соронзон болоно. Энэ хүнэй зүгhөө түүхэлэн хөөрэнэ. Буряадууд 1920- 1930 онуудаар яhалашье юумэ үзэнэ даа: дасан дуганууд hандарна, хамалган хюдалган г.м.
Соронзон ехэ биолог эрдэмтэн болоно, монгол малай генофондые хамгаалха ажал ябуулна. Албан хэрэгээр хахад дэлхэйгээр ябаhан: Энэдхэг, Чехи, Германи г.м. гүрэнүүдээр. Энэ роман соо болоhон ехэ hонирхолтой уулзалга дээрэ тогтохо дуран хүрэнэ. 1950- аад онууд ха. Берлиндэ кафе соо Эллен гэжэ нэрэтэй залуу эхэнэртэй танилсана. Тэрэнь урилга эльгээжэ, Петер нүхэртэеэ танилсуулна. Петер 1943 ондо 16 наһатайдаа дайнда ошоһон. Түрүүшынгээ байлдаанда барибшалагдажа, Мурманск шадар, Кольско хахад арал дээрэ лагерьта байна. 1943 оной үбэл гайтай хүйтэн болоhон байдаг.
— Манай харуулшан монгол нюуртай хүн байгаа. Намда арhан хүүртигээ үгэхэдөө, иигэжэ хэлэбэ: «Ши үмдэ. Үшөөл үхибүүн зандааш. Шинии дааража байхые хараад, өөрөө дулаан хубсаhатай ябажа шадахагүй байнаб», — гэжэ хэлээ бэлэй гээд, Петер арhан хүүртигээ гаргажа харуулба. Нээрээшье, энэ немец хүбүүе хүйтэ-нойтонhоо абараа ха юм. Хүүртигээ үгэhэн хүниинь буряад байгаа хаш даа.
Энэ роман соо минии багаhаа дуулаhан олон хошоо үгэнүүд байна, нэгэ хэдыень дурдаhуу: дайн болбол улс дээрэ, зуд болбол олон дээр; газар гишгэх малгүй, ган гэх нохойгүй; хорхойд хоргүй амитан; амьдрал даан ч хурдан, хүний нас даанч богони; хүний амьдралд буруутгал зoвтгoл аль нь ч учир утгагүй үе тохиолдодог; сайн хүн санаагаар; хүний амь амьдрал гэгч үйлиин үр гэдэг; хүнд жаргах нас гэж байдаг; өсөх нас түргэн гэлцдэг нь үнэн г.м.
Сэмжэдэй дүрөөр — сэнтэй мэдээсэл
«Год синей мыши» («Хүхэ хулгана жэл»), «Её зовут Сэмжүүдэй», «Девичье лето» («Басагадай нажар») — нэгэ темээр бэшэгдэhэн гурбан зохёол болоно. Трилогиин гол герой — буряад басаган Сэмжэд. Эдэ туужануудые ородоор уншааб. Сэмжэдэй хуби заяа Сэнгийн Эрдэнэ ехэ hайнаар харуулжа шадаа. Сэмжүүдэй зохёолшын эгээл дуратай дүрэнь мүн. Эдэ гурбан туужа Сэнгийн Эрдэнын зохёохы ажалда шэнэ шэглэл болоо. Түүхын шэнжэтэй hалаагаар юрын байдал харуулна ха юм.
1923 оной хабар, хүхэ хулгана жэл Яруунын хори буряадууд Дунгар гулваа түрүүтэй Монгол нүүнэ. «Яаблан дабаа дабахадам, арымни хүлhэн гарана...» гэжэ дуулалдаhаар ябажа хүрэhэн юм гэлсэдэг. Буряадууд Халха Монголдо Онон мүрэнэй эрьеэр һуурижаhан байна.
Монголдошье шэнэ засаг бии боложо байна. Засагай этигэмжэтэ нюур, түлөөлэгшэ Очирбат буряадуудта хушуун бии болгохо гэжэ ерэнэ. Зөөлэхэн урин шарайтай, ошотомо hайхан нюдэтэй, даруухан зантай Сэмжэд Очирбатда ехэ hайханаар харагдаба. Хэжэнгэhээ уг гарбалтай генерал Цыдыповэй Сангарил хүбүүн бии болоно. Тэрэ — сагаантан, барон Унгернай армида дайлалдаhан. Сэмжэдэй дуратай Очирбатые тэрэ буудажа алана...
Хоёрдохи туужань «Её зовут Сэмжүүдэй». Энэ туужа соо Сэмжүүдэйн гүрэнэй ажал ябуулагша болоод байhыень харуулна. Намай ударидалгаар шэнэ байдал зохёохо, баяд ноёдой зөөри хуряаха ажалтай ерэнэ. Аюр гэжэ хүнтэй сугтаа хүдэлнэ, тэрэ Сэмжэдтэ hанаатай. Теэд залуу эхэнэрэй досоо гансал Очирбатын мүнхэ дурасхаал.
«Девичье лето» — «Басагадай нажар» туужыень ородооршье, буряадааршье уншажа, ехэ хужарлабаб. «Басагадай нажарые» Цыденжап Жимбиев үшөө 1981 ондо буряадшалhан, «Байгал» сэтгүүлдэ хэблүүлhэн.
Сэнгийн Эрдэнэ өөрынгөө зохёолнууд соо үнгэрhэн үеын, мүнөөдэрэй Монголой урагшаа дабшажа байhые харуулна. Хүнэй досоохи ухаан, hанаан сэдьхэлэй уужамые нэгэ үеын хүнүүдэй Монголойнгоо эртэ урдын газар дээрэ ажаhуужа байhые элишэлэн, гуурhан дороhоо гаргажа шадана.