Сагаан далиин орон

Тэрэ 1954 ондо Сорог тосхондо түрэһэн. 1971 ондо нютагай дунда һургуули дүүргэһэнэй удаа Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ һургуулиин буряад хэлэнэй таһагта һуралсажа, 1977 ондо түгэсхэһэн. Тиин Орлигой дунда һургуулида багшалжа, шабинартаяа хамта арадай аман зохёол суглуулжа захалаа. 2005 онһоо наһанай амаралтада гарахадаа, миин һуунгүй, «Аха» гэжэ аймагайгайнгаа һониндо хүдэлһэн. Тэрэ хугасаа соогоо Ахадаа зорюулһан нютагай поэдүүдэй шүлэг дуунуудые, аман зохёолой бутархайнуудые түүжэ суглуулһаар ябаа. Мүнөө энэ ажалаа эблүүлжэ, багшанарта, һургуулиин шабинарта, оюутадта, мүн уран ба аман зохёолдо дуратай бүхы уншагшадта аша туһатай ном гаргуулба ха юм. 
Аймагай һониной дэргэ байгуулагдаһан «Сагаан дали» гэжэ уран найруулагшадай нэгэдэл тухай буряадай арадай поэд, «Байгал» сэтгүүлэй редактор Галина Дашеевна Базаржапова иигэжэ хэлэһэн байна:

— «Аха» газетын дэргэдэ эгсэ 22 жэлэй саана энэ нэгэдэлэй анха түрүүшынхеэ эмхидхэгдэхэдэ, журналистнууд Андрей Дыржинов, Ольга Балданова, Владимир Галсанов, Клим Тулуев, Гомбо-Жаб Дмитриев болон тэрэ үеын эдиршүүл Соёл Сандаков, Вадим Самбаев оролсоһон юм. Орлигой, Саяанай, Сорогой, профессор С.Г. Дугаровай нэрэмжэтэ Бүрэнголой дунда һургуулинуудай түрэлхи хэлэнэй багшанар О. Дашеева, У. Бадмацыренов, З. Сыренова, С. Хахансакова, Н. Цыденова гэгшэдэй хүтэлбэрилдэг кружогуудта һурагшад эхин мүрнүүдээ бэшэжэ туршадаг байгаа. Аймагай «Аха» газетэдэ эдэ туршалганууд толилогдодог, энээнэй дүнгөөр «Сагаан дали» гэһэн нэгэдэлэй эдир гэшүүдэй зохёолнуудые согсолһон ном 1991 ондо Буряадай номой хэблэлээр гаргагдаһан юм. Урданаймнай бэшээшэд Владимир Галсанов, Клим Тулуев «Сагаан дали» нэгэдэлые толгойлоо».

Ахымнай аймаг манай республикын дэбисхэр дээрэхи эгээл үндэр газарта оршодог, тиимэһээ арад зоной дунда Буряад ороной хушалта гэгдэдэг үндэр уула хадануудтай, нэмжээ баян хүбшэтэй, эмтэй домтой аршаан булагуудтай, бурхадай орон мэтэ арюун газар юм. Түрэһэн тоонто нютагаа магтан түүрээдэг бэлигтэй бэрхэ басагад хүбүүд саг бүри энэ дайдада олоороо түрэдэг байһаниинь гайхалгүй даа. Иимэ үзэсхэлэн гоё байгаалиин үбэртэ анхан мүндэлжэ, алтан шоройень гэшхэжэ, хүн болоһон зон хуурай утаһандал шэнхинүүр, оёорһоо ирагуу мэдэрэлтэйгээр хүгжэнгүй яалайб даа. Уран шүлэгшэднай залуушье,наһажаалшье, элдэб янзын мэргэжэлэй хүнүүд, — тэдэнэй хэнииншье зорюута шүлэг бэшэлгын эрдэмдэ һураһан бэшэ. Юрэл, манай буряад угсаатанай бүри урданһаа хойшо шүлэг дуунда һэдэбтэй, аман зохёолдо абааштай байһан хадань, мүнөөшье үеынь уг удамынь тэрэ «шүлһынь» алдаагүй. Хамаг һайхан мэдэрэлнүүдээ досоогоо багтаажа ядахадаа, гуурһа, харандын хүсөөр сагаан саарһан дээгүүр «хатиилгана» ха юм. Тиимэһээ энэнь иимээр бэшээ, тэрэнь тиимээр бэшээ гэлтэгүй, бултанайнь лэ шүлэгүүд арад зондоо туһатай, эндэ-тэндэ хэлэгдэжэл, ханхинажал байха гэжэ һанахаар. 



«Сагаан дали» гэһэн согсолбори зөөлэн гадартай, 244 хуудаһатай, Улаан-Үдэдэ хэблэгдэһэн юрын хэмжээнэй ном. Энэ ном буряадай элитэ поэд Баяр Дугаровай болон Улзытэ Бадмацыреновай шүлэгүүдээр нээгдэнэ.

Баяр Дугаров

***
Далдалаад ябаһан нюуса хүсэндөө
Үндэр байхаа һанагшаб уула мэтэ.
Хүлгөөтэй, шууяатай, хүхюунэшг замдаа
Дуугай ябахаа һанагшаб уула мэтэ.
Улаан нара эгээн түрүүн угтажа,
Туяаржа һуухаа һананаб уула мэтэ.
Урбалтада, худал хурмагта дабагдашагүй
Хэрэм байхаа һананаб уула мэтэ.
***



Улзытэ Бадмацыренов

Аха нютагай магтаал

Ажалша, малша, анхан угһаа ангууша
Аглаг үндэр Аха нютагай улад зоной
Аман үгэһөө аялгалан мүндэлһэн
Алдар солын үреэл, магтаал түүрээхэм. 
Уг удхаяа Орхон, Туулаһаа онгилһон, 
Урда сaгhaa угаа дамжан далижаһан,
Хотогойтын аха, дүүһээ хэмхэрһэн 
Хорин юһэн хонгоодорой яһан.
Бушагта хаанай буһалгаанда,
Һайн хаанай һамаргаанда
«Алаг жороодоо, онгосодоо найдажа,
Алтай Хангайгаа дабаһан» тухай дуунууд бии... 



«Дуунууд» гэһэн гаршаг доро Аха нютагта зорюулһан хэдэн дуунууд һубарина: Гунга Чимитов ба Анатолий Андреевэй «Аглаг номин Ахамнай», Гунга Чимитов ба Владлен Пантаевай «Манай Аха нютаг», Лопсон Тапхаев ба Гур-Дарма Дашипыловай «Аха нютаг», Мүн Ольга Балданова Зоригто Ринчинов хоёрой «Өөрлигнай», Дулма Галсановагай «Ахын аймаг», Юлия Самаевагай «Орлиг», Бавуудоржын Баярмагай «Аха гол» гэһэн дуунууд оронхой.

Аха нютаг
Үгэнь Лопсон Тапхаевай, хүгжэмынь Гур-Дарма Дашипыловэй

Нюдэндэмни харагдаа 
Нюсэгэн хада гүбээнүүд. 
Гэнтэ ойндом һанагдаа 
Гэсэр хаанай дүрөөнүүд.
Дабталга:
Ая гангаар унайлһан 
Алдар суутай Ахамни!
Элинсэгэйм үлөөһэн 
Элэшэгүй тахамни.
Сайлаг хүүюур сайбалзаад,
Сагай түргы дууряагаа. 
Талаан золойм харгы зам 
Ташалуур дээгүүр зурыгаа.
Дабталга:
Ая гангаар унайлһан 
Алдар суутай Ахамни! 
Элинсэгэйм үлөөһэн 
Элэшэгүй тахамни.
Жахнаа, Сорог, Жомболог,
Жаран жалгын урам дуун. 
Эмээл дээрээ жаргадаг 
Эгээн түрүү малша хүн.
Дабталга:
Ая гангаар унайлһан 
Алдар суутай Ахамни! 
Элинсэгэйм үлөөһэн 
Элэшэгүй тахамни.

«Аха тухай мүрнүүд» гэжэ гаршаг доро буряадай суута уран шүлэгшэдэй болон Аха нютагайнгаа арад түмэниие түлөөлһэн 20 гаран бэлигтэй залуу найруулагшадай шүлэглэмэл туршалганууд ороо. Гурбадахи энэ бүлэгэй эхиндэ Буряад ороной урдаа хараха 
аха заха поэдүүдэй шүлэгүүд алтан мундаргануул мэтэ зэлэ татана. Шүлэг бүриһөө нэгэ-нэгэ бадаг абажа харуулая:

Баяр Дугаров
Хаан-Уула

Хаан-Уулын орой дээрэ гарабал,
Хахад дэлхэйе хаража болохол:
Хүнгэрэгтэй, шэрэнгитэй бүхы Азиие,
Хүсэлжэ ерэбэл, хүсэдшье Европые...

Дондог Улзытуев
Буряад орон

...Нюусануудаа нээгээгүй 
нюрга үндэр Аха,
Нуурнуудаар мэлмэрһэн 
нютаг ороноймни заха
Гэсэрэй дошхон хүлэгэй
гэшхэһэн мүнгэн таха, 
Гэрэлтэ сагаа һарын
гээжэрхиһэн саха...



Галина Раднаева
Амар сайн, аха заха Ахамни!

Поэт Баир Дугаровта зорюулнаб

...Мэндэ-амар, 
Гушан табан наhанайм богоhоhоо гайхуулhан
Гэсэрэй гушан гурбан баатар — мундарганууд!
Гэсэрэй тогоогоо табижа сайгаа шанаhан
Гурбан ехэ үндэр тулга — хаданууд!...

Дольён Мадасон
Ахын үүдэн

Гүнзэгы жалгануудай 
оёор харагданагүй, 
мананда хушаатай. 
Гүжэр мундаргын
орой харагданагүй,
үүлээр бүглөөтэй. 
Энэ Саяан уула,
Эндэ саһатай, бордоһотой... 

Жорж Юбухаев
АХА

...Зула малаан хадануудыш 
Зүүдэн соогоо дабанам. 
Зурагар олон горхонуудыш 
Зүрхэнэйнгөө һудалтай жэшэнэм, 
Буряад олон аймагуудта
Ахань болоһон Ахамни... 



Дансаран Доржогутабай
Буурал эхинэй булган АХА

...Арьял Саяанай абдар голлоhон
Аажам Сибириин алтан заха — 
Буряад Гэсэрэй буусань болоhон
Буурал эхинэй булган Аха!... 

«Сагаан дали» гэжэ гаршаг доро 1980 онһоо Ахын аймагай «Аха» һониной дэргэдэ байгуулагдаһан уран зохёолшодой нэгэдэлдэ хабаатай 20 гаран залуу уран найруулагшадай шүлэгүүд үгтэбэ. Түрэһэн, унаһан дайда, түрэл арад, аба эжы, инаг дуран ,эхэ хэлэн гэхэ мэтэ сэдьхэлдээ сэнтэй зүйлнүүдые түүрээн магтаһан шүлэгүүд буряад ба ород хэлэн дээрэ бэшэгдэнхэй. Эндэһээ нэгэ-хэды жэшээ:

Баяр Балданов

Нютагаа бусахаа һанаалби
Аяар холодо ябахадаа 
Аха нютагаа һананалби,
Аглаг шарайень бодолдоо 
Арга бэшэ дурданалби.


Шанараар гоё агаараа 
Швейцариин уняартай сасуулааб, 
Хэды ехээр амилааш haa, 
Хариин агаарта садаагүйб.


Женевын нуурай гүнзэгые 
Жомбологой уһатай сасуулааб, 
Жэгтэй сэбэр байгааш һаань, 
Жараахай загаһынь үзөөгүйб.


Хариин нютагай гоёш haa, 
Хүнүүдэйнь урин налгайш haa, 
Хоёрхон долооной туршада 
Харихаа нютагаа һанаалби.

Пётр Патархеев

Хадын дунда нютаг
Хадаhаа үндэр хаданууд, 
Хизаарhаа ехэ дайда.
Хөөрэжэ дуудахагүй баян 
Холын даруу замби.


Хаража барахагүй мэндэ 
Хайр заяан дайда, 
Хэлэжэ дуудахагүй олон 
Хизаарhаа ехэ дайда.


Урматай ута уhанууд, 
Уужа садахагүй аршаанууд, 
Үльгэрлэн хэлэжэ барахагүй
Үндэр дээдын нютаг. 


Ульяна Батудаева-Балданова
Аха нютагни

Арюун сэбэр агаартай,
Эмтэй, домтой аршаантай,
Аглаг тоонто Ахамни
Ажана тэнюун hалбарна.


Гэсэрэй hүмын ордонтой,
Yндэр хайрхан уулатай,
Yльгэр домогто нютагтам
Yлзы жаргал тогтонхой.


Һаруул мүнгэн hарьдагтай,
Һогоон зээрэг горходтой,
Һоёд угайм буусада
Һайхан байдал үршөөгдөө.


Арсын хангал үнэртэй
Хатан, Эсэгэ нуурнуудтай,
Һарлагаар суутай нютагтам
Буян хэшэг дэлгэрэнхэй.

Соёл Сандаков
Намарай гуниг

Намарай hүниин гаглюунда 
сонхоор харан зогсохош,
Намдуу сагай аалиие 
гайхан үни шагнахаш.
Газаа hаруул — тэргэд hара
сонхоор шагаан миһэрнэ;
Газар дэлхэй утын нойрто 
диилдэн наартай нойрсоно;
Үүрэй сайхын урдахана 
хюруу сайран нэмжынэ;
Үүлэд хүндөөр үглөө бүри 
баруун тээhээ hалирна.
Намарай ольбон hэнгэргүй 
хүнэй сэдьхэлэй хүбшэргэйе
Наадангаа дайран аргагүй 
уяраагаад саашаа дабшана.


Туяна Лыгденова (Цыбденова)
Наhамнай

Эсэгэ тэнгэриин hарабша доогуур 
Газар хээлэhэн замууд, замууд...


Сэбдэг үүрэй манан соогуур
Заяагаа гээжэ, алдаhан сагууд.
Эдэл хадаа манай наhан — 
Мянган замууд, барагдашагүй сагууд,


Хүрин газарай хизаар тооhолон,
Һүрэн хатаргааша соохор хүлэгүүд.


Оюндари Дыржинова

Зүүдэн — минии зэндэмэни
Зүүдэн, зүүдэн — жэлбэтэ замби,
Зүүдэн бүхэн — жэгтэй үзэгдэл.
Нэгэтэ бэшэ зүүдэндээ хадаа
Жэнхэни ороноор hонирхон ябахаш.
Бурханай орон иимэл юм гү?
Мүнгэн сагаан мүнхэ сэсэгүүд
Миралзан яларна, туяагаа сасан.
Мянган зулын дүхэриг соо
Сагаан hаншагтай буурал абамни
Дааhаа бааюулан, энеэбхилэн hууна.
Саг зуура абаяа хараhандаа,
Мэгдэн баярлаад зүрхэмни сохилно,
Бадарhан зуланууд баярлаhан шэнги
Алтан гэрэлээр hолонготон тойроно.
Булжамуур шубуухайн аялга дуулдана,
Бурханай хонхын абяан сууряатана,
Баяраар билтаран абаяа тэбэрин
Бусад hониноо бахардан хөөрэнэб.
Алтан гуурhата абамни жэгдэ
Жэлбэтэ зүүдэндэм ушаран байхадань-
Зүүдэн минии — зэндэмэни гэнэб!

Эрдэм Самбялов
Түргэн морин

Түби минии дэлхэй дээрэ
Дэби голой арюун талаар
Тэнжэн, үндын гүйлдөө һэмди,
Торгон дэлһыш адхаа һэмби,
Эмниг түргэн хэер морин
Эдир наһанайм үнэн нүхэр.
Малай нэгэн — адууһан болоош,
Хүхэ гол руу зундаа буряаш.
«Огляаба» буусада ажал хэбэш,
Абымни тулга — унаа болобош.
Бидэ хоёр таба хүрэбэбди,
Болдогтой харгын хүндэш байбал.
Минии түргэн хэер морин,
Манай нютаг — Һүмбэр уула.
Хатаран ябамаар арюун талмай,
Хадалиг Аха — бурхадай орон!



Бүхы шүлэгүүдые эндэ багтааха арга үгы, тиимэһээ уншагшад тус ном абажа уншаха бэзэ. Ходорхой ульгам буряад, ород хэлэн дээрэ удхатай һонин шүлэгүүдые бэшэдэг Аха нютагайнгаа уран найруулагшадта үшөө үндэр амжалтануудые хүсэжэ, булад гуурһаяа мүхөөнгүй, буряад шүлэгэй булаг улам һайханаар бурьялуулжа байхань болтогой гэе!

«Сагаан дали» гэһэн гаршагай удаа
 
«Аман үгын абдарһаа» гэһэн ниитэ нэрэ доро ёохорой, үлгын, гунигай, тогооной, түрэ хуримай, ажалай, басагадай, шог зугаагай гэхэ мэтын олон янзын дуунууд оронхой. Шоно баатар тухай Ахын аман үгын янза, онтохонууд, мунгалга, таабаринууд, оньһон хошоо үгэнүүд, үреэлнүүд гэхэ мэтэ арадай аман зохёолой субад эрдэни мэтэ баялигһаа һайса үгтэнхэй. Арад түмэнэй һонирхол татамаар, уншагшадта хэрэгтэй боломоор зүйлнүүд ном дотор олон байһаниинь баясамаар.❚