Уран зохёолшо Баатар Романовта зорюулжа, Мүнхэ-Сарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой холбооной гэшүүн, хирург, Орос Уласай габьяата эмшэн Аралжин Прушенов иимэ мүрнүүдые бэшээ һэн:
Байгаалиин шэнжэ зураглаад,
Бугын наада түүрээһэн,
Шүлэг, дуугаар эхилээд,
Зүжэг наада зохёоһон,
Үгын шэдитэ дэлисээр
Үгүүлэл, туужа бүтээһэн
Уран бэлигтэй нүхэрнай.
Тэбхэр 65 жэлэй саана Түнхэнэй эгсэ үндэр орьёлнуудай энгэр дулаан хормойдо оршодог Охор-Шэбэр нютагта түрэһэн Баатар Романовай уран зохёолдо һэдэбтэй болоходонь, Сыбык Дашеевна эжынь ехэтэ нүлөөлһэн юм. «Гэсэр» үльгэрэй олон һалаа тэрэ сээжээр түүрээдэг, ехэ олон түүхэ домогуудые, арадай дуунуудые мэдэдэг байгаа. Аман зохёолой алтан һабаһаа багаһаань хүртэжэ байһан хүбүүн ахамад классуудта гуурһаяа туршажа эхилээ һэн. Хори наһандаа Түнхэнэй уран зохёолшодой дунда мэдээжэ болоод байгаа.
Һургуулиин һүүлээр сэрэгэй албанда ошотороо Саяанай совхоздо хүдэлөө. Албанай һүүлээр Улаан-Үдын соёлой училищида арадай театрай режиссерой мэргэжэлдэ һуража гараад, түрэл нютагтаа Соёлой байшангай захиралаар хүдэлөө. Аймагай «Саяан» сониндо сурбалжалагшын ажалда гуурһаяа туршаа. Түнхэнэй партиин райкомой инструктораар хүдэлжэ байтараа, Новосибирскдэ дээдэ партийна һургуулида эльгээгдээ. Һүүлээрнь партиин райкомдо таһагые даагшын, хоёрдохи секретариин тушаалда хүдэлөө. Аймагай соёлой таһагые даажа, олон түхэлэй эмхидхэлэй ажал бэелүүлжэ байгаа. Һүүлэй жэлнүүдтэ Түнхэнэй үндэһэтэнэй хүреэлэндэ байгаали хамгаалгын шэглэлээр гэгээрүүлгын ажалай түлөө харюусалгатай байһан юм.
Зохёохы замайнгаа эхиндэ шүлэгүүдые бэшэдэг һаа, саашадаа хүүгэдтэ зорюулагдаһан үгүүлэлнүүдые бэшэжэ үзөө. Эдэ зохёолнуудайнь гар бэшэгүүд уласай залуу зохёолшодой зүблөөн дээрэ зүбшэн хэлсэгдээд, һайн сэгнэлтэ абаа бэлэй. Тиигэжэ 1983 ондо «Эмээл дээрэ» гэжэ нэрэтэй номынь Буряадай номой хэблэлээр нара хараа һэн. Энээнһээ урид «Сагаймнай амисхал» гэжэ 1980 ондо хэблэгдэһэн буряад зохёолшодой шэнэ үеын ажабайдал тухай үгүүлэлнүүдэй суглуулбари соо Б.Романовай «Түрүүшын дуран» гэжэ рассказ ороһон байна.
Зохёолой герой Булад хүбүүн нэгэтэ эжынгээ ямаршье хэрэгээр колхозой түб ошоходо, хонииень адуулхаяа үлэнэ. Үдэрэй тэнгэй ааяма халуунда хонидой тиирэхэдэ, түхэреэн сээлдэ шунгаад гараха гэжэ шиидэнэ. Ошоходонь, танигдаагүй басаган элһэн дээрэ хүлөө гараараа тэбэрин, аалиханаар дуулажа һууба: «Нюсэгэн сагаахан нюрган дээгүүрнь ута елэгэр хара үһэниинь тарашанхай. Тэрэ ямар нэгэ тэнгэриһээ бууһан дангинадал намда үзэгдэбэ. Энэ басаган манай нютагай бэшэ гэжэ хүрэһөөр таабаб. Юундэб гэхэдэ, манай Жэмһэгэй басагад нэгэтэшье эндэ ерэжэ шунгадаггүй, хаана нэгэ тээ холо ошожо, хоргодон уһанда ородог һэн». Эржэни нэрэтэй басаган танилсахадаа, хүбүүнэй түрэл нютаг тухай магтан хэлэнэ: «- Танай нютаг ямар гоё гээшэб! Хаража ханахагүйш. Ямар нэгэ үльгэр соохи үзэсхэлэнтэ һайхан оронтой жэшэхээр лэ. Хуу тойроод хада уула, уһа мүрэнүүд, ой модон. Хүн зонтнайшье хүндэмүүшэ, һайн абари зантай. Дошхоноор урдажа байһан энэ Жэмһэгэйтнай харьялхые шагнажа һуухадамни, ямар нэгэн һайхан хүгжэм дуунай аялгадал үзэгдэн зэдэлнэ».
Түрүүшын дуранай жэгтэй мэдэрэлдэ абтаһан хүбүүн һанал бодолыень эзэлһэн басаганай урда эрын зориг харуулха гэжэ оролдоно. Хүдөөгэй малшадай байдал ехэ үнэншэмэ тодоор зураглаһан автор Буладые түрүүшынхиеэ эмээл тохуулһан үреэ мориндо мордохуулаад үзэнэ: «...Нэгэ һамбаандаа һалгай гараараа эмээлэй урда бүүргые шангаар барижа, гэнтэ дүрөөлөөд, дээрэнь гарашабаб. Энээниие хүлеэгээгүй байһан хула үреэ собхорон, дээрэ дээрэһээ булгижа эхилбэ. Нэгэ мэдэхэдээ, эмээлэй урда хойнонь гаража байбаб. Тиигэбэшье холборон буужа үгэнгүй, хашаг хамуун шэнгеэр аһашоод, үхибүүдэй хашхаралдахыешье дуулангүй, жолоогоошье барихаяа мартажархиһан, эмээлдээ няалдашаһандал зууралдашоод һуугаа һэм. Шүдэрыень абажа, аргамжыень гартам барюулхадань, харгыда оруулжа, баруун тээшэ тухаарнь табилуулбаб. Холошье гүйнгүй, үреэ морин һуларба. Хоюулан шудхагдаһан зумбараа шэнги болошонхойбди — үреэ эсэһэндээ, би айһандаа».
Зүрхэтэй хүбүүнэй эрын зоригые туршаһан үшөө нэгэ үзэгдэлтэй уншагша ушарна. Үерлэһэн Жэмһэг гол энэ удаа ехэ һүрөөтэйгөөр зураглагдана, ехэ гэгшын мододые орбонтойнь Эрхүү мүрэн тээшэ абаашана. Эндэ тэндэ эрье эдигдэжэ, шорой шууяатайгаар уһа руу унана. Эржэниин Янжама нагаса эжынь «мүнөөдэр центр абаашажа тушаагаагүй һаа, үглөөдэр болотор хэдэн бетон һүн ээдэшэхэл» гэжэ һанаагаа зобожо, хүрин гүүгээрээ уһа гаража шадаха гүб гэжэ маргана. Булад хүбүүн арай гэжэ үгэдөө оруулжа, тэрэ һү абаашаха болоно. Саашань Баатар Романов ехэ эли тодо үгэнүүдые оложо, хүбүүнэй шиидэмгэй зан абариие зураглаһан байна. Хүрин гүүн уһанһаа айгаад, урасхал руу орожо үгэбэгүй. Хүбүүнэй хашахада, аргаахан гэшхэлэн орошобо. Доронь мушхаржа байһан уһа харангүй, хүбүүн хаба шадалаараа гүүгээ яаруулба. Голой дунда тэргынь мөөр шулуунда тороод, морин шанга урасхалда тэсэжэ ядан, найган зогсошобо. Булад моринойнгоо амые хажуу тээшэнь залажа, боожоороо сохиходонь, тэрэнь гэнтэ зүдхөөд, хамараараа харшаганан, урагшаа ябаба. Шанга урасхалда хаягда хаягдаһаар, аяар хойно ошожо гарабад. Богони киногой ехэ һонин сценари болохо үгүүлэл гэжэ һанагдаа һэн. Һүүлдэ энэ рассказыень И.Пивоварова ородшолоод, «Небо над Байкалом» гэжэ суглуулбари соо хэблэгдэһэн байна.
Режиссерой бэлиг уран зохёолшодо байһан гээд тэрэнэй зүжэгүүд гэршэлнэ. Уласай хүүхэлдэйн «Үльгэр» театр 1981 ондо Б.Романовай «Мүнхын аршаан» гэжэ арадай үльгэр домогуудай удхаар найруулһан зүжэгые тайзан дээрээ табиһан юм. Б.Д.Романов Красноярск хотодо үнгэрһэн драматургнуудай зүблөөндэ, Хара далайн эрьедэ Пицунда хотодо залуу уран зохёолшодой бүхэсоюзна семинарта хабаадажа, Буряад ороноо нэрэ түрэтэй түлөөлһэн байна.
Хүн ба байгаали хоёрой зүрилдөөтэ харилсаан тухай һанаа зобоодог бодолнуудаа хэдэн зохёолнуудтаа элишэлээ: «Хоёр ами наһан», «Шонын хорон», «Олзоодой». Шүүмжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэн эдэ зохёолнууд ород хэлэндэ оршуулагдаа һэн. Москвагай «Современник» хэблэлээр Мүнхэ-Сарьдагай нэрэмжэтэ Түнхэнэй уран зохёолой нэгэдэлэй гэшүүдэй зохёолнуудай «Золотые гольцы» гэжэ 1986 ондо нара хараһан суглуулбари соо ороһон юм.
Байгаали хамгаалгын орёо асуудалда зорюулагдаһан ехэ захата роман бэшэжэ дуһаагүй, хорото үбшэн зохёохы ажалыень 2010 ондо таһалдуулаа һэн.
Баатар Романовай бэшэһэн «Жэмһэг һайхан нютагни» гэжэ шүлэгые нютагай гимн болгохо гэжэ Жэмһэгэй клубай директор Наталья Актинова дурадхаһан байгаа. Үнинэй танил композитор Цырен Шойжонимаевта хандажа, хүгжэмыень бэшүүлээ һэн. Саашадаа энэ дуу Эрдэни Батсух гүйсэдхэхэ боложо, нютагай мэдээжэ олзын хэрэг эрхилэгшэ В.Н.Байминов студида бэшүүлхэдэ хэрэгтэй мүнгэн тэдхэмжэ үзүүлһэн байна.
2016 ондо Мүнхэ-Сарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлэй байгуулагдаһаар 80 жэлэй ойн баярай үедэ энэ дуунтай танилсалга болоо. Жэмһэгэй, Охор-Шэбэрэй зон, уран зохёолшод, соёлой ажалшад сугларжа, шэнэ дуу шагнаа, бэлигтэй уран зохёолшо Б.Д.Романов тухай һайхан дурсалга үгэнүүдээ хэлээ һэн. Жэмһэгэй хүүгэдэй сэсэрлигэй ажалшад композитор Ц.Шойжонимаевта нютагай уран зурааша Е.Пятницкаягай зураг бэлэглээ һэн.
Энхэ һайхан Буряадайнгаа арад түмэнэй уран бэлигые, сэбэр сагаан абари зангые, дууша сэдьхэлые мүнхын аршаантай жэшэһэн найруулагша Баатар Романовай зохёолнууд онго хирбээ дайдынгаа охин булагтал бурьялдаг буряад хэлэнэй оршоһон сагта залуу уншагшадай зүрхэ хүлгөөжэ байха гээд найдая.
Байгаалиин шэнжэ зураглаад,
Бугын наада түүрээһэн,
Шүлэг, дуугаар эхилээд,
Зүжэг наада зохёоһон,
Үгын шэдитэ дэлисээр
Үгүүлэл, туужа бүтээһэн
Уран бэлигтэй нүхэрнай.
Тэбхэр 65 жэлэй саана Түнхэнэй эгсэ үндэр орьёлнуудай энгэр дулаан хормойдо оршодог Охор-Шэбэр нютагта түрэһэн Баатар Романовай уран зохёолдо һэдэбтэй болоходонь, Сыбык Дашеевна эжынь ехэтэ нүлөөлһэн юм. «Гэсэр» үльгэрэй олон һалаа тэрэ сээжээр түүрээдэг, ехэ олон түүхэ домогуудые, арадай дуунуудые мэдэдэг байгаа. Аман зохёолой алтан һабаһаа багаһаань хүртэжэ байһан хүбүүн ахамад классуудта гуурһаяа туршажа эхилээ һэн. Хори наһандаа Түнхэнэй уран зохёолшодой дунда мэдээжэ болоод байгаа.
Баатар Романов
Баатар Романов
Һургуулиин һүүлээр сэрэгэй албанда ошотороо Саяанай совхоздо хүдэлөө. Албанай һүүлээр Улаан-Үдын соёлой училищида арадай театрай режиссерой мэргэжэлдэ һуража гараад, түрэл нютагтаа Соёлой байшангай захиралаар хүдэлөө. Аймагай «Саяан» сониндо сурбалжалагшын ажалда гуурһаяа туршаа. Түнхэнэй партиин райкомой инструктораар хүдэлжэ байтараа, Новосибирскдэ дээдэ партийна һургуулида эльгээгдээ. Һүүлээрнь партиин райкомдо таһагые даагшын, хоёрдохи секретариин тушаалда хүдэлөө. Аймагай соёлой таһагые даажа, олон түхэлэй эмхидхэлэй ажал бэелүүлжэ байгаа. Һүүлэй жэлнүүдтэ Түнхэнэй үндэһэтэнэй хүреэлэндэ байгаали хамгаалгын шэглэлээр гэгээрүүлгын ажалай түлөө харюусалгатай байһан юм.
Зохёохы замайнгаа эхиндэ шүлэгүүдые бэшэдэг һаа, саашадаа хүүгэдтэ зорюулагдаһан үгүүлэлнүүдые бэшэжэ үзөө. Эдэ зохёолнуудайнь гар бэшэгүүд уласай залуу зохёолшодой зүблөөн дээрэ зүбшэн хэлсэгдээд, һайн сэгнэлтэ абаа бэлэй. Тиигэжэ 1983 ондо «Эмээл дээрэ» гэжэ нэрэтэй номынь Буряадай номой хэблэлээр нара хараа һэн. Энээнһээ урид «Сагаймнай амисхал» гэжэ 1980 ондо хэблэгдэһэн буряад зохёолшодой шэнэ үеын ажабайдал тухай үгүүлэлнүүдэй суглуулбари соо Б.Романовай «Түрүүшын дуран» гэжэ рассказ ороһон байна.
Зохёолой герой Булад хүбүүн нэгэтэ эжынгээ ямаршье хэрэгээр колхозой түб ошоходо, хонииень адуулхаяа үлэнэ. Үдэрэй тэнгэй ааяма халуунда хонидой тиирэхэдэ, түхэреэн сээлдэ шунгаад гараха гэжэ шиидэнэ. Ошоходонь, танигдаагүй басаган элһэн дээрэ хүлөө гараараа тэбэрин, аалиханаар дуулажа һууба: «Нюсэгэн сагаахан нюрган дээгүүрнь ута елэгэр хара үһэниинь тарашанхай. Тэрэ ямар нэгэ тэнгэриһээ бууһан дангинадал намда үзэгдэбэ. Энэ басаган манай нютагай бэшэ гэжэ хүрэһөөр таабаб. Юундэб гэхэдэ, манай Жэмһэгэй басагад нэгэтэшье эндэ ерэжэ шунгадаггүй, хаана нэгэ тээ холо ошожо, хоргодон уһанда ородог һэн». Эржэни нэрэтэй басаган танилсахадаа, хүбүүнэй түрэл нютаг тухай магтан хэлэнэ: «- Танай нютаг ямар гоё гээшэб! Хаража ханахагүйш. Ямар нэгэ үльгэр соохи үзэсхэлэнтэ һайхан оронтой жэшэхээр лэ. Хуу тойроод хада уула, уһа мүрэнүүд, ой модон. Хүн зонтнайшье хүндэмүүшэ, һайн абари зантай. Дошхоноор урдажа байһан энэ Жэмһэгэйтнай харьялхые шагнажа һуухадамни, ямар нэгэн һайхан хүгжэм дуунай аялгадал үзэгдэн зэдэлнэ».
Түрүүшын дуранай жэгтэй мэдэрэлдэ абтаһан хүбүүн һанал бодолыень эзэлһэн басаганай урда эрын зориг харуулха гэжэ оролдоно. Хүдөөгэй малшадай байдал ехэ үнэншэмэ тодоор зураглаһан автор Буладые түрүүшынхиеэ эмээл тохуулһан үреэ мориндо мордохуулаад үзэнэ: «...Нэгэ һамбаандаа һалгай гараараа эмээлэй урда бүүргые шангаар барижа, гэнтэ дүрөөлөөд, дээрэнь гарашабаб. Энээниие хүлеэгээгүй байһан хула үреэ собхорон, дээрэ дээрэһээ булгижа эхилбэ. Нэгэ мэдэхэдээ, эмээлэй урда хойнонь гаража байбаб. Тиигэбэшье холборон буужа үгэнгүй, хашаг хамуун шэнгеэр аһашоод, үхибүүдэй хашхаралдахыешье дуулангүй, жолоогоошье барихаяа мартажархиһан, эмээлдээ няалдашаһандал зууралдашоод һуугаа һэм. Шүдэрыень абажа, аргамжыень гартам барюулхадань, харгыда оруулжа, баруун тээшэ тухаарнь табилуулбаб. Холошье гүйнгүй, үреэ морин һуларба. Хоюулан шудхагдаһан зумбараа шэнги болошонхойбди — үреэ эсэһэндээ, би айһандаа».
Зүрхэтэй хүбүүнэй эрын зоригые туршаһан үшөө нэгэ үзэгдэлтэй уншагша ушарна. Үерлэһэн Жэмһэг гол энэ удаа ехэ һүрөөтэйгөөр зураглагдана, ехэ гэгшын мододые орбонтойнь Эрхүү мүрэн тээшэ абаашана. Эндэ тэндэ эрье эдигдэжэ, шорой шууяатайгаар уһа руу унана. Эржэниин Янжама нагаса эжынь «мүнөөдэр центр абаашажа тушаагаагүй һаа, үглөөдэр болотор хэдэн бетон һүн ээдэшэхэл» гэжэ һанаагаа зобожо, хүрин гүүгээрээ уһа гаража шадаха гүб гэжэ маргана. Булад хүбүүн арай гэжэ үгэдөө оруулжа, тэрэ һү абаашаха болоно. Саашань Баатар Романов ехэ эли тодо үгэнүүдые оложо, хүбүүнэй шиидэмгэй зан абариие зураглаһан байна. Хүрин гүүн уһанһаа айгаад, урасхал руу орожо үгэбэгүй. Хүбүүнэй хашахада, аргаахан гэшхэлэн орошобо. Доронь мушхаржа байһан уһа харангүй, хүбүүн хаба шадалаараа гүүгээ яаруулба. Голой дунда тэргынь мөөр шулуунда тороод, морин шанга урасхалда тэсэжэ ядан, найган зогсошобо. Булад моринойнгоо амые хажуу тээшэнь залажа, боожоороо сохиходонь, тэрэнь гэнтэ зүдхөөд, хамараараа харшаганан, урагшаа ябаба. Шанга урасхалда хаягда хаягдаһаар, аяар хойно ошожо гарабад. Богони киногой ехэ һонин сценари болохо үгүүлэл гэжэ һанагдаа һэн. Һүүлдэ энэ рассказыень И.Пивоварова ородшолоод, «Небо над Байкалом» гэжэ суглуулбари соо хэблэгдэһэн байна.
Режиссерой бэлиг уран зохёолшодо байһан гээд тэрэнэй зүжэгүүд гэршэлнэ. Уласай хүүхэлдэйн «Үльгэр» театр 1981 ондо Б.Романовай «Мүнхын аршаан» гэжэ арадай үльгэр домогуудай удхаар найруулһан зүжэгые тайзан дээрээ табиһан юм. Б.Д.Романов Красноярск хотодо үнгэрһэн драматургнуудай зүблөөндэ, Хара далайн эрьедэ Пицунда хотодо залуу уран зохёолшодой бүхэсоюзна семинарта хабаадажа, Буряад ороноо нэрэ түрэтэй түлөөлһэн байна.
Хүн ба байгаали хоёрой зүрилдөөтэ харилсаан тухай һанаа зобоодог бодолнуудаа хэдэн зохёолнуудтаа элишэлээ: «Хоёр ами наһан», «Шонын хорон», «Олзоодой». Шүүмжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэн эдэ зохёолнууд ород хэлэндэ оршуулагдаа һэн. Москвагай «Современник» хэблэлээр Мүнхэ-Сарьдагай нэрэмжэтэ Түнхэнэй уран зохёолой нэгэдэлэй гэшүүдэй зохёолнуудай «Золотые гольцы» гэжэ 1986 ондо нара хараһан суглуулбари соо ороһон юм.
Байгаали хамгаалгын орёо асуудалда зорюулагдаһан ехэ захата роман бэшэжэ дуһаагүй, хорото үбшэн зохёохы ажалыень 2010 ондо таһалдуулаа һэн.
Баатар Романовай бэшэһэн «Жэмһэг һайхан нютагни» гэжэ шүлэгые нютагай гимн болгохо гэжэ Жэмһэгэй клубай директор Наталья Актинова дурадхаһан байгаа. Үнинэй танил композитор Цырен Шойжонимаевта хандажа, хүгжэмыень бэшүүлээ һэн. Саашадаа энэ дуу Эрдэни Батсух гүйсэдхэхэ боложо, нютагай мэдээжэ олзын хэрэг эрхилэгшэ В.Н.Байминов студида бэшүүлхэдэ хэрэгтэй мүнгэн тэдхэмжэ үзүүлһэн байна.
Наталья Актинова
Наталья Актинова
2016 ондо Мүнхэ-Сарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлэй байгуулагдаһаар 80 жэлэй ойн баярай үедэ энэ дуунтай танилсалга болоо. Жэмһэгэй, Охор-Шэбэрэй зон, уран зохёолшод, соёлой ажалшад сугларжа, шэнэ дуу шагнаа, бэлигтэй уран зохёолшо Б.Д.Романов тухай һайхан дурсалга үгэнүүдээ хэлээ һэн. Жэмһэгэй хүүгэдэй сэсэрлигэй ажалшад композитор Ц.Шойжонимаевта нютагай уран зурааша Е.Пятницкаягай зураг бэлэглээ һэн.
Энхэ һайхан Буряадайнгаа арад түмэнэй уран бэлигые, сэбэр сагаан абари зангые, дууша сэдьхэлые мүнхын аршаантай жэшэһэн найруулагша Баатар Романовай зохёолнууд онго хирбээ дайдынгаа охин булагтал бурьялдаг буряад хэлэнэй оршоһон сагта залуу уншагшадай зүрхэ хүлгөөжэ байха гээд найдая.