Урашуулай урданай гуламта болохо Захаамин Хангайн Нурта нютагай хүбүүн, арадай дархан, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Россиин юрэнхы һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ, уран шүлэгшэ Валерий Цыбиков «Зүүдэнэй орон » гэжэ шэнэ номоо нара харуулба. «Буряад хэлэ Буряад Уласта сахин хүгжөөхэ» гэһэн Буряад Уласай Гүрэнэй программын хэмжээндэ Буряад Уласай Соёлой яаманай мүнгэн сангай дэмжэлгээр энэ ном хэблэгдэһэн байна.
Номой түрүүшын нюурта баян дэлгэр сэдьхэлтэй хүндэтэ уншагшадтаа хандажа, баяр хүргэнэ. «...үлгы һайхан тоонто нютагаа үргэжэ, үндылгэжэ табиһан аба, эжыгээ, үетэн нүхэдөө, морин эрдэниеэ магтажа, буряад хэлэеэ үргэжэ, үзэсхэлэнтэ байгаалияа сэгнэжэ ябахыетнай хүсөөд, бурханай тоогоор 108 дуугаа Тандаа бэлэг болгон баринаб» гээд автор бэшэнэ. Үнэхөөрөөшье, ном соо ороһон зохёолнуудынь гол түлэб аба эжын, түрэл нютагай магтаал-дуунууд, морин эрдэниие, хани нүхэдөө, инаг гансаяа магтан түүрээһэн дуунууд гээшэ.
Баабайнгаа түрэл нютагта, өөрынгөө тоонтодо, хүн боложо хүдэржэһэн газар дайдадаа «Баабайн орон», «Үльгэрэй орон», «Жаргалай орон», «Зүүдэнэй орон» гэһэн дуунуудтаа соло дуудана.
...Үлгэн нютагайнгаа дайдые
Үндэрэй оройһоо шэртэнэм,
Үүлэдэй доохонуур оршоһон
Үльгэрэй орондол үзэгдэнэл.
Түрэл Нурта түшэгни
Түүхэтэ гарбалайм домоглол.
Нютагайм үндэр хадануудынь
Нюдэнэйм дулаахан шэмэглэл. («Үльгэрэй орон»)
Эжы, абаяа гайхалтай энхэржэ, «Бурхадни» гэжэ шүлэгөө зорюулна:
...Эрэ болохыем тэнжээһэн
Эбиимни Бурхан даа.
Баатар байхыем тэнжээһэн
Баабаймни Бурхан даа.
Арад зондоо, Буряадтаа
Ашатай, туһатай байхыемни
Анхаран, энхэрэн үндылгэһэн
Аба, эжымни Бурхан даа.
2002 ондо хэблэгдэһэн «Юһэн эрдэни» гэжэ ном сооһоо «Мүнхын аршаан» гэжэ ехэ удхатай шүлэгөө энэ шэнэ суглуулбаридаа хабсаргаһан байна. Буряадай, Зүүн Сибириин эгээн үндэр уула Мүнхэ-Сарьдагай (3491 м) орой дээрэ гараад, сэл хүхэ тэнгэриеэ, ноб ногоон дайдаяа һайхашаан, сэдьхэлээ хүдэлгэн, хаймадан харахадаа, уран дархан, шүлэгшэ Валерий Цыбиков «Мүнхын аршаан» гэжэ шүлэг зохёоһон байна. Энэ шүлэгһөө хэһэг уншаябди:
Үсэгэлдэр һүни би
Мүнхын аршаан олооб гэжэ зүүдэлээб.
Буурал сагаан эжытэеэ
Бараалхажа байнаб гэжэ зүүдэлээб.
Юртэмсын хүнэй наһые
Утадхажа байнаб гэжэ зүүдэлээб.
Энэ мүнхын аршаан
Тандаа мүнөө бэлэглэһүү.
«А» үзэг танюулһан багшатаяа энэ мүнхын аршаан арюудхажа, наһанайнгаа хани нүхэртэй, аша, зээ, хүбүүд, басагадтаяа хүртэжэ байнаб гэжэ зүүдэлнэ. Эхэ буряад хэлэмнай, хүнэй инаг дуран мүнхын аршаан гээшэ, энэ аршаан бүхы арад зондоо бэлэглэнэб гэжэ поэт түүрээнэ. Мүнхэ-Сарьдагай нангин орьёл дээрэ мүнхын аршаанһаа амсажа, нангин удхатай мүрнүүдые мүндэлүүлһэниинь удхатайл даа. «Ямар һайхан, гайхамшаг үзэсхэлэн нютагтайбибди, үльгэр домогой, бурханай орон Диваажин иимэл байгаа ёһотой гээд һанахаар», — гэжэ Валерий Цыбиков нэгэ үгүүлэл соогоо тодорхойлһон юм.
Хүхэ хадаар нэмжыһэн үндэршье, хотогоршье дайдаар аласай холые дабаха булад туруута хүлэгүүд буряад-монгол арадта, баатарнуудай нютагта хэр угһаа байһан.
Һарын зайтай газарые
Һүни үдэрөөр эбхэхэ
Шэдитэ ехэ ардагууд
Арадай адуунда тэнжээд,
Алишье сэрэгшын дуранда
Заатагүй таараха
Дайшалхы замай хани,
Эрын аюулта наһанда
Этигэлтэ нүхэр,
Эрьеһэн газарта олдомоор,
— гэжэ хонгоодор угай уран гуурһатан, габьяата эмшэн-хирург Аралжин Прушенов «Угай түүхын замаар» гэжэ поэмэ соогоо бэшээ һэн. Валерий Цыбиков ехэ олон дуун соогоо морин эрдэниин соло дуудаа. «Үргэнэ бииз» гэжэ дуун соонь үнэхөөрөө набтар аад, шэрхи сула бэетэй, бүхы дэлхэйе доһолгон хатарһан гайхамшаг монгол морин зураглагдаа гэжэ һанахаар:
...Намтарайм дүрбэн хүлые
Намжаахан дэлхэй үргэнэ бииз.
Нэгэл наһанайм жаргалые
Нютагайм буян үргэнэ бииз.
Урда үе сагта буряад хүбүүд бурхан багшын ном шудалхаяа Монгол, Түбэд, Энэдхэг орондо ошодог, холын газараар аяншалжа, хүшэр хүндые дабажа гарадаг байгаа. «Хүндэл байна» гэжэ нэрэтэй дуун эгээл иимэ аян замда ябаһан хүбүүнэй дуун гээд һанахаар байна. Харгын хани моринииншье баһал эзэнтэйгээ адли түрэл газар дайдаяа һанана гээд ехэ хадуугдама һайханаар зураглагданхай:
Буусаяа һанаһан мориндо
Боожо, жолоонь хүндэл байна.
Баабайгаа һанаһан бэедэ
Бусадай нютаг хүндэл байна.
...Эжэлээ һанаһан мориндо
Эмээл, хазаар хүндэл байна.
Эбиигээ һанаһан бэедэ
Энэдхэг нютаг хүндэл байна.
Морин эрдэни гэжэ юрэл хэлэгдэдэггүй байһые гэршэлэн, автор хүнэй хуби заяанай шухала үйлэ хэрэгые, амин шухала удхатай шиидхэбэри абаһан ушарыень унажа ябаһан моринтойнь холбожо харуулна:
...Буурал халтараа унахам даа,
Бултанай хэрэгтэ зорюулхам даа.
Буруу ябадалаа хаяхам даа,
Буряад заншалаа сахихам даа.
...Унаган зээрдэеэ һургахам даа,
Уласай хэрэгтэ мордохом даа.
Уудаг архияа хаяхам даа,
Урданайнгаа заншал сахихам даа.
Энэ ном соо ороһон «Басаганай гуниг» гэжэ сэдьхэл уяруулма гунигтай дуун Шэнэхээнэй поэт Наа Сэмжэдэй «Эсэгын гуламтада багтадаггүй үхинэй заяан» гэжэ шүлэгые яаха аргагүй һануулба. Хадамда холо ошоһон үхинэй абынгаа дулаан гэрые һанажа, адхаржа байһан бороон доро нэбтэ нороод, һалхинда шэшэрһэн үнеэдээ бээрэнхэй гараараа шобторжо һуухадаа, бороогой дуһалтай адли нёлбоһониин нюураарнь урдажа байһые эхэнэр поэт зураглаа һэн. В.Цыбиковэй уянгата героиня шубуундал адли жэгүүртэй болоод, баабай, эбиингээ алтан тоонто дээгүүр элихэл һэм гэжэ гуниглана:
...Бүргэд байхаа яагаабиб,
Байса дээгүүр ниидэхэл һэм.
Баатар байхаа яагаабиб,
Баабай, эбиидээ байхал һэм.
...Хүхы байхаа яагаабиб,
Хадынгаа дээгүүр ниидэхэл һэм.
Хүбүүн байхаа яагаабиб,
Баабай, эбиидээ байхал һэм.
Хуһан модоной магтаал-дуунууд ехэ олон. 2015 ондо уран дархан В.Д.Цыбиков «Буряад үнэндэ» үйһөөр бүтээлгын дарханай нюусануудтай уншагшадые танилсуулаа бэлэй. Тиихэдээ Эхэ дэлхэй дээрэ 108 янзын хуһан ургадаг гэжэ дуулгаа һэн. 48 янзань Росси дотор ургадаг, манай Буряадта 6 янза тоологдодог гэжэ тодорхойлһон юм. Модоор, үйһөөр дархалха уран дарханиинь угаар дамжуулагдаһан байна. Даша Намсараевич абынгаа алтан һургаал заабаряар урлалда дүйтэй болоо һэн.
Модоор абдар, оронуудые, хуһанай үйһөөр элдэб янзын жэжэ зүйл урлахаһаа гадна, үйһэн дээрэ шэмэг зурагуудые һиилэн гаргадаг, хүүгэдые энэ урлалдаа һургадаг юм. Улаанбаатар хотодо шабинартайгаа хамта уран бүтээлнүүдээ харуулжа, дүй дүршэлөө хубаалдаһан байна. Монголой Чингис хаанай медаляар шагнагдаһанаа үндэр дээрэ тооложо, ехэ зол гэжэ сэгнэжэ ябадаг.
Эрхим бэрхэ шабинарынь багшынгаа нэрэ, Буряад ороноо суурхуулна. Валерий Дашеевич Цыбиковэй урлаһан 12 түйсэ Москвагай Политехническэ музейдэ хадагаламжада абтаа һэн.
Дархан угаа залгамжалһан уран гартан, уран үгэтэй нүхэсэһэн уран дууша сэдьхэлтэй Валерий Дашеевичые шэнэ номоорнь амаршалаад, гүн зүрхэнһөөнь үшөөл олон дээжэ мүрнүүдые мүндэлүүлжэ байхыень хүсэе!❚
Номой түрүүшын нюурта баян дэлгэр сэдьхэлтэй хүндэтэ уншагшадтаа хандажа, баяр хүргэнэ. «...үлгы һайхан тоонто нютагаа үргэжэ, үндылгэжэ табиһан аба, эжыгээ, үетэн нүхэдөө, морин эрдэниеэ магтажа, буряад хэлэеэ үргэжэ, үзэсхэлэнтэ байгаалияа сэгнэжэ ябахыетнай хүсөөд, бурханай тоогоор 108 дуугаа Тандаа бэлэг болгон баринаб» гээд автор бэшэнэ. Үнэхөөрөөшье, ном соо ороһон зохёолнуудынь гол түлэб аба эжын, түрэл нютагай магтаал-дуунууд, морин эрдэниие, хани нүхэдөө, инаг гансаяа магтан түүрээһэн дуунууд гээшэ.
Баабайнгаа түрэл нютагта, өөрынгөө тоонтодо, хүн боложо хүдэржэһэн газар дайдадаа «Баабайн орон», «Үльгэрэй орон», «Жаргалай орон», «Зүүдэнэй орон» гэһэн дуунуудтаа соло дуудана.
...Үлгэн нютагайнгаа дайдые
Үндэрэй оройһоо шэртэнэм,
Үүлэдэй доохонуур оршоһон
Үльгэрэй орондол үзэгдэнэл.
Түрэл Нурта түшэгни
Түүхэтэ гарбалайм домоглол.
Нютагайм үндэр хадануудынь
Нюдэнэйм дулаахан шэмэглэл. («Үльгэрэй орон»)
Эжы, абаяа гайхалтай энхэржэ, «Бурхадни» гэжэ шүлэгөө зорюулна:
...Эрэ болохыем тэнжээһэн
Эбиимни Бурхан даа.
Баатар байхыем тэнжээһэн
Баабаймни Бурхан даа.
Арад зондоо, Буряадтаа
Ашатай, туһатай байхыемни
Анхаран, энхэрэн үндылгэһэн
Аба, эжымни Бурхан даа.
2002 ондо хэблэгдэһэн «Юһэн эрдэни» гэжэ ном сооһоо «Мүнхын аршаан» гэжэ ехэ удхатай шүлэгөө энэ шэнэ суглуулбаридаа хабсаргаһан байна. Буряадай, Зүүн Сибириин эгээн үндэр уула Мүнхэ-Сарьдагай (3491 м) орой дээрэ гараад, сэл хүхэ тэнгэриеэ, ноб ногоон дайдаяа һайхашаан, сэдьхэлээ хүдэлгэн, хаймадан харахадаа, уран дархан, шүлэгшэ Валерий Цыбиков «Мүнхын аршаан» гэжэ шүлэг зохёоһон байна. Энэ шүлэгһөө хэһэг уншаябди:
Үсэгэлдэр һүни би
Мүнхын аршаан олооб гэжэ зүүдэлээб.
Буурал сагаан эжытэеэ
Бараалхажа байнаб гэжэ зүүдэлээб.
Юртэмсын хүнэй наһые
Утадхажа байнаб гэжэ зүүдэлээб.
Энэ мүнхын аршаан
Тандаа мүнөө бэлэглэһүү.
«А» үзэг танюулһан багшатаяа энэ мүнхын аршаан арюудхажа, наһанайнгаа хани нүхэртэй, аша, зээ, хүбүүд, басагадтаяа хүртэжэ байнаб гэжэ зүүдэлнэ. Эхэ буряад хэлэмнай, хүнэй инаг дуран мүнхын аршаан гээшэ, энэ аршаан бүхы арад зондоо бэлэглэнэб гэжэ поэт түүрээнэ. Мүнхэ-Сарьдагай нангин орьёл дээрэ мүнхын аршаанһаа амсажа, нангин удхатай мүрнүүдые мүндэлүүлһэниинь удхатайл даа. «Ямар һайхан, гайхамшаг үзэсхэлэн нютагтайбибди, үльгэр домогой, бурханай орон Диваажин иимэл байгаа ёһотой гээд һанахаар», — гэжэ Валерий Цыбиков нэгэ үгүүлэл соогоо тодорхойлһон юм.
Хүхэ хадаар нэмжыһэн үндэршье, хотогоршье дайдаар аласай холые дабаха булад туруута хүлэгүүд буряад-монгол арадта, баатарнуудай нютагта хэр угһаа байһан.
Һарын зайтай газарые
Һүни үдэрөөр эбхэхэ
Шэдитэ ехэ ардагууд
Арадай адуунда тэнжээд,
Алишье сэрэгшын дуранда
Заатагүй таараха
Дайшалхы замай хани,
Эрын аюулта наһанда
Этигэлтэ нүхэр,
Эрьеһэн газарта олдомоор,
— гэжэ хонгоодор угай уран гуурһатан, габьяата эмшэн-хирург Аралжин Прушенов «Угай түүхын замаар» гэжэ поэмэ соогоо бэшээ һэн. Валерий Цыбиков ехэ олон дуун соогоо морин эрдэниин соло дуудаа. «Үргэнэ бииз» гэжэ дуун соонь үнэхөөрөө набтар аад, шэрхи сула бэетэй, бүхы дэлхэйе доһолгон хатарһан гайхамшаг монгол морин зураглагдаа гэжэ һанахаар:
...Намтарайм дүрбэн хүлые
Намжаахан дэлхэй үргэнэ бииз.
Нэгэл наһанайм жаргалые
Нютагайм буян үргэнэ бииз.
Урда үе сагта буряад хүбүүд бурхан багшын ном шудалхаяа Монгол, Түбэд, Энэдхэг орондо ошодог, холын газараар аяншалжа, хүшэр хүндые дабажа гарадаг байгаа. «Хүндэл байна» гэжэ нэрэтэй дуун эгээл иимэ аян замда ябаһан хүбүүнэй дуун гээд һанахаар байна. Харгын хани моринииншье баһал эзэнтэйгээ адли түрэл газар дайдаяа һанана гээд ехэ хадуугдама һайханаар зураглагданхай:
Буусаяа һанаһан мориндо
Боожо, жолоонь хүндэл байна.
Баабайгаа һанаһан бэедэ
Бусадай нютаг хүндэл байна.
...Эжэлээ һанаһан мориндо
Эмээл, хазаар хүндэл байна.
Эбиигээ һанаһан бэедэ
Энэдхэг нютаг хүндэл байна.
Морин эрдэни гэжэ юрэл хэлэгдэдэггүй байһые гэршэлэн, автор хүнэй хуби заяанай шухала үйлэ хэрэгые, амин шухала удхатай шиидхэбэри абаһан ушарыень унажа ябаһан моринтойнь холбожо харуулна:
...Буурал халтараа унахам даа,
Бултанай хэрэгтэ зорюулхам даа.
Буруу ябадалаа хаяхам даа,
Буряад заншалаа сахихам даа.
...Унаган зээрдэеэ һургахам даа,
Уласай хэрэгтэ мордохом даа.
Уудаг архияа хаяхам даа,
Урданайнгаа заншал сахихам даа.
Энэ ном соо ороһон «Басаганай гуниг» гэжэ сэдьхэл уяруулма гунигтай дуун Шэнэхээнэй поэт Наа Сэмжэдэй «Эсэгын гуламтада багтадаггүй үхинэй заяан» гэжэ шүлэгые яаха аргагүй һануулба. Хадамда холо ошоһон үхинэй абынгаа дулаан гэрые һанажа, адхаржа байһан бороон доро нэбтэ нороод, һалхинда шэшэрһэн үнеэдээ бээрэнхэй гараараа шобторжо һуухадаа, бороогой дуһалтай адли нёлбоһониин нюураарнь урдажа байһые эхэнэр поэт зураглаа һэн. В.Цыбиковэй уянгата героиня шубуундал адли жэгүүртэй болоод, баабай, эбиингээ алтан тоонто дээгүүр элихэл һэм гэжэ гуниглана:
...Бүргэд байхаа яагаабиб,
Байса дээгүүр ниидэхэл һэм.
Баатар байхаа яагаабиб,
Баабай, эбиидээ байхал һэм.
...Хүхы байхаа яагаабиб,
Хадынгаа дээгүүр ниидэхэл һэм.
Хүбүүн байхаа яагаабиб,
Баабай, эбиидээ байхал һэм.
Хуһан модоной магтаал-дуунууд ехэ олон. 2015 ондо уран дархан В.Д.Цыбиков «Буряад үнэндэ» үйһөөр бүтээлгын дарханай нюусануудтай уншагшадые танилсуулаа бэлэй. Тиихэдээ Эхэ дэлхэй дээрэ 108 янзын хуһан ургадаг гэжэ дуулгаа һэн. 48 янзань Росси дотор ургадаг, манай Буряадта 6 янза тоологдодог гэжэ тодорхойлһон юм. Модоор, үйһөөр дархалха уран дарханиинь угаар дамжуулагдаһан байна. Даша Намсараевич абынгаа алтан һургаал заабаряар урлалда дүйтэй болоо һэн.
Модоор абдар, оронуудые, хуһанай үйһөөр элдэб янзын жэжэ зүйл урлахаһаа гадна, үйһэн дээрэ шэмэг зурагуудые һиилэн гаргадаг, хүүгэдые энэ урлалдаа һургадаг юм. Улаанбаатар хотодо шабинартайгаа хамта уран бүтээлнүүдээ харуулжа, дүй дүршэлөө хубаалдаһан байна. Монголой Чингис хаанай медаляар шагнагдаһанаа үндэр дээрэ тооложо, ехэ зол гэжэ сэгнэжэ ябадаг.
Эрхим бэрхэ шабинарынь багшынгаа нэрэ, Буряад ороноо суурхуулна. Валерий Дашеевич Цыбиковэй урлаһан 12 түйсэ Москвагай Политехническэ музейдэ хадагаламжада абтаа һэн.
Дархан угаа залгамжалһан уран гартан, уран үгэтэй нүхэсэһэн уран дууша сэдьхэлтэй Валерий Дашеевичые шэнэ номоорнь амаршалаад, гүн зүрхэнһөөнь үшөөл олон дээжэ мүрнүүдые мүндэлүүлжэ байхыень хүсэе!❚