Түрэлхи хэлэндээ һүгэдэнэб үнэн зүрхэнһөө...

«Сэлгеэ һүнил газаа», «Улаалзай», «Инагай дуун», «Эртын дуран», «Жаргалтай зүрхэм» болон бусад дуунуудыень буряад мэдээжэ дуушад алишье хэмжээнэй найр нааданда Агада, Буряадта, Эрхүү можодо, бусад хизаарнуудташье дуулажал байдаг.

Шүлэгшэн Шуя-Ханда Базарсадаева 1944 ондо Агын аймагай Хүнхэр нютагта түрэһэн юм. Һүдэнтын долоон жэлэй һургуулида һураха үедөө Бадма-Базар Намсараевай хүтэлдэг «Булаг» гэжэ литературна бүлгэмэй хэшээлдэ ябаад, гуурһаяа туршажа эхилээ һэн. Һургуулиин һүүлээр Агада малай мэргэжэлтэдэй нэгэ жэлэй курс дүүргээд, түрэл нютагтаа малай аргашанаар хүдэлбэ. 1966 ондо Улаан-Үдын хүдөө ажахын техникумдэ һуража гараад, эндэ шубуунай фабрикада хүдэлһэн юм.

Д.Банзаровай нэрэмжэтэ Багшанарай дээдэ һургуулиин буряад хэлэ бэшэгэй таһагта заочноор һурахын хажуугаар Хүнхэрэй дунда һургуулида багшалаа. Уран шүлэгөө эдэ жэлнүүдтэ бэшэжэл байгаа.

1965 ондо Шэтэдэ Алас-Дурна зүгэй ба Сибириин залуу уран зохёолшодой семинарта хабаадаа. 1972 ондо Саха (Яхадай) ниислэлдэ болоһон уран зохёолшодой һайндэртэ амжалта түгэс хабаадажа, өөрын хоолойтой, аянга дуутай поэт мүндэлөө гэжэ мэдүүлээ һэн. Уянгата шүлэгүүдынь «Буряад үнэн», «Агын үнэн» сонинуудта, «Байгал» сэтгүүлдэ толилогдоһон юм. Агын уран зохёолшодой хамтын суглуулбарида шүлэгүүдынь оролсоһон байна.
1994 ондо поэдэй «Уянга» гэжэ нэрэтэй түрүүшын номынь нара хараа бэлэй. Номой хэблэлдэ нютагайнь Ленинэй нэрэмжэтэ колхоз мүнгэ һомолжо туһалһан байна. Хүнхэрэйхид нютагайнгаа ажалша басаганай уран бэлигые үндэрөөр сэгнэжэ, үргэн дэмжээ бшуу.

Уран бэлигээрээ хүсэд хүдэржэһэн, мэргэжэһэн байбашье, тэнигэр даруу абари зантай поэт тоогүй олон шүлэгүүдэйнгээ хэдэн ном хэблүүлхээр аад, яарадаггүй байгаа.

Ном соо ороһон 88 шүлэгынь гурбан бүлэгтэ хубаарилагданхай. Түрүүшын бүлэгтэ дуун болоһон 19 шүлэгынь согсологдоо. Бато Бальжинимаевай хүгжэм энэ дуунай гунигтайшаг нарин удхые дэлбэлэн харуулаа гээд һанагдана:

Эхин түрүүшын дуһалхан
Эгээл халуухан дуран бии.
Холын мүшэндэл ялас гээд,
Хуби заяанайш эхин гээ.
Эльгэн сахюусан юртэмсын
Инаг дуранай уула дээр
Үеын сасуутан нүхэд соо
Үшөөл шамайгаа хүлеэхэб...

(«Инагай дуун»)

Ямар гайхалтай, хадуугдама дүрэ зураг гээшэб — эльгэн сахюусан юртэмсэ, инаг дуранай уула... Али гэбэл, нютагайнь дууша гургалдай Намгар Лхасарановагай гүйсэдхэдэг «Сэлгеэ һүнил газаа» гэжэ дуунай үгэнүүд дээдын уянгата мэдэрэл дамжуулхадаа, хүдөө нютагай аалин намдуу байдал тодоор зураглана:

Ханхинуур хонгёо хүхын дуу
Хотошын абяан дууряагаа.
«Долон үбгэд» огторгойн харуул
Дохёод мэндээ эмнис гээ.
Сэлгеэ һүнил газаа.
Сонхынш гэрэл унтараа.
Һэргэг дуулимхан байгаалиие
Һарань гэтэн маряагаа.

Ном соо ороһон шүлэгүүдэйнь уянгата найруулга гүнзэгы бодолой гүйсэтэй нэгэдэхэдээ, ялас гэмэ тодо, ухаанда хадуугдама зохёол болоно бшуу. Удхын талаар тоб гэмэ тодо, уярма уян нугархай шүлэгүүд уншагшын зүрхэ сэдьхэл эзэлнэ.

Дэлхэй дээрэ
олон ондоо яһатан.
Дэлхэй дээрэ
олон ондоо хэлэтэн.
Тэдэнэй дунда
минии түрэлхи арад.
Тэдэнэй дунда
минии түрэлхи хэлэн.
Хаанашье холын
газараар ябаашье һаа,
Хариин хэлэ
шудалжа ябаашье һаа,
Түрүүшын харгы
урдамни нээжэ үгэһэн
Түрэлхи хэлэндээ
һүгэдэнэб үнэн зүрхэнһөө...

(«Түрэлхи хэлэн»)

Арадай дуунһаа һабагшатай гэжэ мэдэрхээр шүлэгһөө мүрнүүдые уншая:

...Эхэ оронһоо үрэтэй
Эльгэн газар олдохогүй.
Эжы абаһааш үнэтэй
Эрдэни субад байхагүй.
Эхэ ороноо нангинаар
Сахин хараха хэрэгтэй.
Эжы абахан хоёроо
Үргэжэл ябаха хэрэгтэй.

(«Сэдьхэлэй үгэ»)

«Замай дуун» гэжэ шүлэгэй мүрнүүд поэдэй ажабайдалай амисхал, үе сагай эрхэ, залуу зандаа сэдьхэл бодолойнь урма зориг зураглана:

Халюун шаргал талын дундуур
Хүсэл зориг, жэгүүр ургаад,
Халуун гэрһээ үглөө эртүүр
Холые зорёоб, хүсэн шамбай.
Урдаш олон харгы замууд —
Үлгэн Буряад нютагайнгаа
Угай солынь магтан үргөөд,
Аялга дуугаа дуулаалби.

Арад зоноо, эхэ эсэгэеэ, тоонто нютагаа магтан түүрээхэһээ гадна холын хараа хүсэл тухайгаа уншагшадтай тэрэ хубаалдана:

...Эгээл һайхан
Элдин добын оройдо
Шэбшэн һуужа
Шүлэгөө бэшэхэ хүсэлтэйб.
Жэргэмэл шубуунай
Жэргэн хоолой татахада,
Шэнэхэн дууень
Шэбшэн абаха бодолтойб.

Эхэнэр шүлэгшын уян зөөлэн сэдьхэлэйнь ольһо шэнгээһэн уянгата һайхан дуунууд ута наһатай байха гээд һанагдана.