Буряадай арадай уран зохёолшо А.Л.Ангархаевые үргэн уншагшад гол түлэб олондо мэдээжэ туужа, романуудай, зүжэгүүдэй автор гэжэ һайн мэдэдэг. Харин эгээн түрүүн эхилхэдээ, шүлэгэй далита хүлэг ургалжа туршаһан байна. Энээн тухай 2001 ондо хэблэгдэһэн «Агууехэ шэди» гэжэ уянгата зохёолнуудай суглуулбари соогоо тэрэ иигэжэ дурсана: «1966 ондо Буряадай Уран зохёолшодой холбооной нүүдэл хуралдаан Хэрэн тосхондо боложо, тэндэ би шүлэгүүдэйнгээ „Алтан гадаһан“ гэһэн суглуулбари зүбшэн хэлсэлгэдэ табяа һэм.
Поэдүүд Д.Улзытуев, Ц-Д.Дондокова, А.Бадаев, мүн Ц-Ж.Жимбиев гэгшэд үнэтэ заабари, һанамжануудаа хэлээ юм.
Багшанарай дээдэ һургуулиин 2 курсын оюутан ябахадаа, „Морин хуур“ гэһэн хамтын нэрэ доро шүлэгүүдээ баһал аха нүхэдэй анхаралда табяаб. Д.Улзытуев „Буряад үнэндэ“, Ц-Д.Дондокова „Байгал“ журналда намайе үргэн зонтой танилсуулан, зохёолнуудымни толилуулаа бэлэй.
1972 ондо „Суранзан“ гэһэн повесть болон рассказуудай номни толилогдожо, шүлэгүүдни ...хэблэлээр „хабшуулдан“ гараха аргагүй болошоо юм. Хамтын суглуулбаринуудтал оролсодог һэн.
1985 ондо „Амисхаал“ гэһэн шүлэгүүдэймни ном түрүүшынхиеэ барлагдаа».
Тэрэ гэһээр 16 жэл үнгэрһэн хойно «Агууехэ шэди» гэжэ уянгата номоо Ардан Ангархаев уншагшадтаа бэлэглээ һэн. Энэ ном соо уянгата шүлэгүүд болон «Мүнхын аршаан» гэһэн поэмэ ниитэлэгдэнхэй. Поэмын удхатай танилсалгаар хөөрэлдөөгөө эхилэебди.
«Мүнхэ бэшэ наһатай аад, мүнхын юумэн тухай бодожо, сэдьхэжэ ябаха гээшэмнай зол жаргал. Һайн һайхан юумэн мүнхэ байһай гэһэн лэ бодол—мүнхэ...» гээд оролто үгэ соо поэт элишэлнэ. Хүн түрэлтэндэ, мүнхэдөө амитай Байгаалида мүнхэ шанар бии гэжэ, хүнэй амин мүнхэ—һайн һайхан юумэн мүнхэ гэжэ тэрэ тоолоно. Хүндэ мүнхэ ами үршөөһэн хүнэй түрэлхиин гарбал Замбуулинтай холбоон тухай түрүүшын мүрнүүдтэ иигэжэ үльгэрэй маягаар түүрээнэ:
Агууехэ Наран хэзээ
Анха түрүүн шатаа һэм.
Арбаад юртэмсэнь хэзээ
Эрьен тойрон эхилээ һэм.
Сэнхир хүхэ Дэлхэймнай
Сэсэглэжэ хэзээ һалбараа һэм.
Сэсэн ухаата хүмнай
Хүл дээрээ тэнжээ һэм.
Тэнгэриһээ заяагдаһан хубиин ёһоор поэмын гол герой бага наһанһаа үльгэр зохёохо шуналда абтана. Хүбүүхэн үльгэрөө түүрээжэ байтараа, огто анхарангүй, Мундарга тээшэ хараад һууһан таабайдаа дураа гутахадань, тэрэнь мүнхын аршаан тухай домог хэлэжэ үгэнэ:
«Мундаргын тэрэ оройдо
Мүнхын аршаан биил даа.
Мүнхэ бэшэ дэлхэйдэ
Мүнхэ таабари энэл даа.
Түрөөд аргагүй нүгшэхэ
Түүхэ заршам хубилхагүй.
Мүнхын аршаанһаа хүртэжэ,
Мүнхэрһэн хүн байхагүй...»
«Үльгэр хэлэнгүй одоо үетэнөөрөө наада» гэһэн таабайнгаа захяагаар хүбүүхэн эрэ боложо, сугтаа үдэһэн Одон басаганда дурлана. Дуранайнгаа охиндо үлгыдүүлэн ябаһан эдир хүбүүнэй арюун һайхан хүсэл бодолой элшэ хүсэн замбуулинай гүн хүрэтэр сууряатаһые поэт иигэжэ уянгална:
Хүрьһэтэ газарһаа
Хүлөөрөө үдьхэлдэн,
Сэнхир замбиин
Сээжэ хүрэнэ.
Табатай үреэн
Тархида бэшэ—
Ооһорто ургань
Одо мүшэдтэ...
Мүнхын аршаан оложо, хүндөөр үбшэлһэн таабайгаа аршалхын тула хүбүүн холын харгыда гарана. Мүльһэн хүйтэн хада хабсагай өөдэ абиржа, саһата шуурган, туулган мүндэртэ сохюулжа байгаад, Мундаргын оройдо хүрэнэ. Теэд тэндэнь мүнхын аршаан үгы һэн. Хадын оройһоо доошоо нютагаа шэртэхэдэнь, таабайнь наһа бараһан, хүтэлдэ хүдөөлэлгэн боложо байба. Нютагайнь нэгэ тииргэндэ түрэ боложо, дуратай Одон басаганиинь Сэнгэлэндэ хадамда гаража байһые хараба.
Поэмын гүн удха шэнгээһэн 8-10 бадагууд соо гол геройн таабайтаяа, Одонтой, Сэнгэлэнтэй оюун ухаанай, сэдьхэл бодолой талаар үгэ буляалдаһан хурса диалогууд үгтэнэ.
Мүндэгэр энэ дэлхэйдэ дээр
Мүнхэ юуншье үгы.
Мүнхын аршаанай таабаришье
Мүнхэ бэшэ. Үгы! — гэжэ таабайнгаа гашуудалтайгаар тобшолходо, Мундаргын оройһоо ашань харюусана:
Үхэл баһа хүгжэлтэ!
Үхэлэй үгы һаа,
Түрэхэ хуби заршамай
Түүхэтэ удха үгы хаш...
Эгээл юрын бодос
Эсэстэйхэн наһатайл даа.
Сэдьхэлэй охин, бодол
Сэгээн замбида мүнхэл даа.
«Мэдэрэл соогуур төөриһэн» мүшэтэ хонгор наһанайнгаа түрүүшын дуран болохо үльгэршэ хүбүүнһээ Одон хүлисэл гуйна. «Зүүдэн һайхан бодол зүрхэндэшни асархаб»," һарьдагуудай орьёлһоо һаруул дэлхэйе шэртэе, нара һарын толонһоо нангин удха шэлэе" гэжэ хүбүүн Одондо хандана. Энэ хөөрэлдөөндэ Сэнгэлэн оролсожо, «зэмэгүйб шинии урда» гэжэ омог бардамаар дуулгана:
...Онтохо хөөрэжэ һуухадаш,
Онон харбан ябагша һэм.
Урдам табиһан домбоһоо
Уухаб бүхы архииень.
Дулаан ороной модонһоо
Дууһан таһалхаб жэмэсыень.
Хубияа дүүрэн эдлэхэб,
Хутагын эреэр дамжахаб.
Тэнгэридэ бэшэ, газарта
Тэбхэр жаргалаа амасахаб.
...Хооһон хубхай агаараар
Хооллоһоной эрдэмгүй.
Мүнөө баясан ябаал һаа,
Мүнхын юумэн хэрэггүй!
«Замби түбиин эзэнби» гэжэ өөрыгөө нэрлээд, Эхэ Байгаалидаа эзэрхэг ёһоор, гам хайрагүйгөөр хандажа, уһа мүрэнүүдэй урасхал эрьюулхэеэ һэдэжэ, байгаалиин жама ёһо эбдэһэн зэбүүн үйлэ хэрэгүүдээр «суурхаһан» олон үеын хүн түрэлтэнэй шунахай хараа бодолые Сэнгэлэн дэмжэн элирхэйлнэ:
...Зүүн тээшээ харбаа һаа,
Зуун гүрөөһэ унагаахаб,
Баруун тээшээ харбаа һаа,
Булга хэрмэ тудхаахаб.
Обоо шулуу хайжа,
Ордон һүмэ бодхохоб,
Хада хабсагай нураажа,
Харгы зам гаргахаб.
Сүл губиин дунда
Сэсэрлиг ургуулхаб,
Уһан мүрэн хаажа,
Урасхалыень эрьюулхэб!
Түрэ дээрэ дээдэ зэргэдэ һууһан баяд, ноёд Сэнгэлэн мэтэ зониие өөрынгөө хизааргүй хомхой шунал бэелүүлгэдэ хэрэглэхэ тухай бодомжолжо байһаар зураглагдана:
Омог дорюун хүбүүдээрээ
Омогорхохоор урматай.
Түрэ гүрэндөө эзэрхэхэдээ,
Түшэглэхөөр найдамтай.
...Мүнөө дээрээ засагнай
Манай гарта байна!
Агуу хүсэтэ алтамнай
Альган соомнай улайна.
Хургаа хүдэлгэхэ зуурамнай
Хуби заяантнай шиидхэгдэхэ.
Хурса ямаршье бодолтнай
Хазаар ногтодо диилдэхэ!
Баяд, ноёдой эзэрхэг бардам хүсэлэндэ эсэргүүсэхэ шадалтай , алта мүнгэнэй хүсэнһөө үнэн үгын хүсэн ехэ, үеын үедэ мүнхэ гэжэ түрын боложо байһан тииргэнһээ холошье бэшэ, хүдөөлэлгэнэй хүтэлһөө ойрошье бэшэ алхалжа ябаһан үльгэршэн харюусана. «Үльгэршэ дуушын үгэ үеын үедэ мүнхэ юм» гэжэ элишэлһэн буурал үльгэршэн хүсэтэ зэбсэг болохо хүнэй үгэдэ наринаар хандахые захин уряална:
Хорото муухайе магтаа һаа,
Хоолойш наридан таһарха!
Ууртай тэнгэриин залин
Уйгааг болоторшни галдаха!
«Мүнхын аршаан үгы» гэжэ зондо дуулгаад, мүнхэ һайхан домогые үнэһэн тоброг болгожо, һайхан юумэндэ этигэхэ, найдаха зоной үндэр холын хүсэлые үгы хэһэн хүбүүндэ «мүнхын үедэ бэедээ мүнхын хараал шэнгээбэш!» гэһэн һүрөөтэй үгэ үльгэршэн хүүрлэнэ. Мундаргын орьёлдо зогсоһон хүбүүнэй шэхэндэ таабайнь хүүр дээрэ шорой хаяжа байһан үбгэнэй бодол, ном уншажа һууһан ламын бодол, түрэ дээрэ архи уужа һууһан хүнэй, ёохор хатаржа байһан хүбүүд, басагадай, архида халашоод һууһан бөөгэй, хони адуулжа ябаһан үбгэнэй бодолнууд үльгэршэнэй шэрүүн үгэнүүдтэй дабхасан соносожо, найман зүгэй шуурганай һүрөөтэй хабиралдаан, ханхинаан соо хүбүүнэй нюдэнһөө уһан дуһаад, зайдан хубхай шулууе аяга мэтээр түнхиһөөр аршаандал тогтоод, арюуханаар толорно...
Ород уран зохёолдо агуу поэт Михаил Лермонтовой мүнхэ наһа олгоһон гайхамшаг дүрэ—Демон бии гээшэ ааб даа. Хүн түрэлтэндэ харша, альбан ехэ хүсэтэн гэжэ зураглагдаһан тэрэнэй нюдэнһөө дуһаһан нулимса шулуу галдан нүхэлнэ. Харин Ардан Ангархаевай поэмын гол герой хүн түрэлтэндэ амин бэеэ мүнхын аршаан болгожо үршөөгөөд, газар дээрэ хүн ехэ үүргэеэ хүсэд дүүрэн бэелүүлһэн хойноо огторгойн уудамда шэнэ одон болон тодорно:
Шэнэ одонһоо тэнгэри
Шэшэрээд, сошоод абаа.
Гайхамшагта шэнжэ
Газар дээрэ унаа.
Хурса мундаргын орьёл
Хубхай зайдан бэшэ һэн:
Арбагар шулуудай дунда
Арюуханаар салгидаһан
Аршаанта булаг соо
Одон толоржо байгаа!
Мундаргын орьёлдо мүнхын аршаанай тогтоходо, «үнэн һайхан юумэн үхэлгүй тиихэдэ болоо һэн!» гэжэ поэт элишэлнэ. Хүн бүхэнэй сэдьхэлдэ, арад түмэнэй түүхэ, заншал, домогто, «агуу нюуса хадагалһан амин-бодосой дундахана» оршодог үнэн һайхан, тиимэһээ мүнхэ юумые үргэн абаха шадалые энэ поэмэ соогоо магтан түүрээгээ. Мундаргын орьёлдо дэбин ошохо далитай, «мүнхэ юумэнэй охиндо дүрэн унаха жаргалтай», һайн һайхан юумые сэдьхэл соогоо сэсэглүүлэн, бөөмэйлэн абажа ябаа сагтаа хүн түрэлтэн алтан энэ дэлхэй дээрээ мүнхэ оршохо гээд поэт найдана.
Үнэн һайхан юумэнэй мүнхэ шанар тухай уран зохёолшо Ардан Ангархаев «Мүнхэ ногоон хасуури» гэжэ роман соо, «Небо и земля» гэжэ гайхамшаг ехэ бүтээл роман-мозаика соо бүри гүнзэгыгөөр удхалжа бэшээ һэн. Энэ зохёол соо үльгэршэнэй дүрэ тон шухала һуури эзэлнэ. Үльгэршэнэй үнэн үгын хүсэнһөө һүрдэһэн шаньюй хэлыень отолжо хаяха захиралта үгэнэ. Харин үльгэршэнэй хуур хэлэгүй болоһон эзэнэйнгээ туһада гайхалтай аянга дохёо үгэжэ, һайн һанаатай хүнүүдэй ами наһа абарха юм. Энэл даа, аянга дуунай агууехэ шэди. Дайдын шэнхинэмэ дуу шэхээрээ шагнажа, дэлхэйн халуун амисхал бэеэрээ мэдэржэ, мүнхэ бэшэ дэлхэйн энэ мүнхэ таабари тааха үнгэтэ юртэмсын агууехэ шэди бии гэжэ этигэжэ ябаял даа.