Уран зохёол
…Бэлигэй хажуугаар зориг хэрэгтэй!
3 января 2015
1776
«бэхын орондо шуһан хэрэгтэй, бэлигэй хажуугаар зориг хэрэгтэй!»
Редакцида ерэһэн шүлэгүүдэй шэнжэлэл
Шүлэг бэшэлгые нэгэ зариман шүүбэри-лотерей мэтэ һанадаг», — гээд Чингис Гомбоин залуу поэт ябахадаа жараад онуудта бэшэһэн нэгэ шүлэгөө эхилһэн байдаг. Тиигээд үнэхөөр һайхан шүлэг бэшэхын тулада, «бэшэһэн зохёолыш сэгнэхэ юумэн — бүхэли ехэ арад зон» гэжэ залуу шүлэгшэдэ һануулаа бэлэй. Тэрэ үедэ эдэбхитэйгээр, урагшатайгаар бэшэжэ ябаһан поэднай ёһотой һайн шүлэг бэшэхын тулада «бэхын орондо шуһан хэрэгтэй, бэлигэй хажуугаар зориг хэрэгтэй!» гэжэ залуугай сог залитайгаар баталан уряалһан юм.
Гэрэл зураг: Олег Ловцов
Манай редакцида үе-үе, болоод лэ өөрын аялга, дэлисэтэй шүлэгүүд ерэжэ байдаг. Тэдэнэй авторнууд олон янзын мэргэжэлтэй, эрдэм мэдэсэтэй ааб даа. Һургуулиин һурагшадһаа эхилээд, дунда ба дээдэ мэргэжэлэй оюутад,ажалшад, пенсионернүүдшье байха.
Гэбэшье нэрэ обогоо, адресаа табяагүй авторнуудай туршалга-шүлэгүүд дайралдадаг. Жэшээлхэдэ, «Минии нютаг» гэжэ нэрлэгдэһэн шүлэгүүдэй багахан дэбтэр редакцида абтаа һэн. Тэрэнь иимэ шүлэгөөр эхилэнхэй:
«Хүнүүд намһаа «Хаанахинайбши», — гэжэ ходо асуудаг, мэдэхэеэ һанадаг. Тиихэдэнь би хаа-яа Түнхэн бэшэб, Мухар-Шэбэрэйшье бэшэб гэжэ харюусагшаб. Үзэсхэлэнтэ талануудтай үргэн Ярууныншье бэшэб, арбан нэгэн эсэгын нютаг — алтан һайхан Хорииншье бэшэб. Хоца Намсараевай тоонто Хэжэнгэ нютагайшье бэшэб, ходо үндэр солотой Хойто-Байгалайшье бэшэб. Орос Монголой хилэ дээрэ байдаг Хяагтыншье бэшэб Хурамхааншье ошоогүйб. Сэлгеэн һайхан Сэлэнгыншье бэшэб, Зэдыншье бэшэб, Захааминииешье хараагүйб, Бэшүүртэшье байдаггүймни танда мэдээжэ. Ивалгын дасанда ошоходоо эндэ тогтоһойб гэгшэб, ирагуу һайхан хоолойтой басагадтай Ага нютагаар айлшалһайб гэгшэб, сайхан, сайхан Монгол сарьдагуудые харагшаб, аяар холын уряанхай зоной аалин намдуу хөөрөө дуулагшаб. Саяан үндэр уулын сабидар арюун энгэртэ Аха гэһэн холын амгалан сарюун тоонтотойб. Аршаанта сэлгеэн Аха голоор уруудажа, габшагай түргэн Гарган голдо хүрөөрэйт. Түрэһэн минии нютагыем тэндэл олооройт. Богсон һайхан дайдадам буужа айлшан болооройт», — гэбэлдаа.
Нэрэ обогоо нюуһан авторай эдэ шүлэгшэлһэн мүрнүүдые һубарюулан бэшэжэ үзүүлбэбди. Энэ найруулга соогоо автор «хүнүүд намһаа «хаанхинайбши» гэжэ ходо асуудаг, туляадаг,зобоодог тухайнь дурдаад, «Ахынхиб, Богсонойхиб»гэжэ тоб байса һанаа амархан харюусаад орхихын орондо «хаанхинайбши» гэжэ боһодог зондо «эндэхишье бэшэб, тэндэхишье бэшэб» гэжэ олон аймаг нютагуудые шалаатайгаар, үлүүдэ дурдаһанай хэрэг үгыл даа. Мүн лэ энэ нүхэрэй «Хүнүүд», «Хайрата нагасадаа», «Улаан Ахада», «Газар дэлхэй дээрэхэнэ» болон бусад найруулганууд удхынгаа талаар һулаханууд, юумые хараһан соогоол сэхэ хэлэһэн зүйлнүүд болонхой.
Жэшээлхэдэ, «Хүнүүд» гэһэн дүрбэн бадаг найруулгань:
Ажалша бэрхэ сарнуудтал
Ажаллаха хүнүүд байдаг.
Эртын хабарай сэсэгүүдтэл
Эдэ хүнүүд хагдардаг.
Ундаа хүрэһэн үнеэдтэл
Архинша хүнүүд байдаг.
Ууха хэмээ мэдэнгүй уугаад
Ахираар бөөлжэн хэбтэдэг, —
гэхэ мэтээр ажабайдалай ямар нэгэн тобшолол хэнгүй бэшэхэдэ, гомдолтойшье, энеэдэтэйшье зүйл болгожорхинол даа. Юрэдөө, «бэрхэ сарнуудтал ажалладаг эдэ хүнүүд» юундэ эртын хабарай сэсэгүүдтэл хагдарха» хубитай болоо юм? Эдэ мэтээр, юрынхеэр бодомжолхол байгаал даа, тэрэ нэрээ дуулгаагүй автор! «Ажал хэһэн ама тоһодохо» гэжэ арадаймнай сэсэн үгэ бии ха юм. Үгышье һаа «Ажал хэһэн хүн — ажа жарган ябадаг юм» гэхэ мэтэ. Нилээд һайн литературна хэлээр саашадаа үйлэ, үзэгдэлнүүдые уранаар удхалжа һураха ёһотой.
Хэжэнгын аймагай Чисаана нютагай Дашима Дашицыренова — Улаан-Үдэ хотодо һурадаг нүхэрнайзургаан шүлэг эльгээбэ.«Һаратай һүни», «Сэдьхэлһээ асуунаб», «Залуушуулай үдэшэ» болон бусад шүлэгүүдынь удха, найруулгынгаа талаар һулаханууд байба.
Ивалгын аймагай Хурамша нютагһаа Д. Нимбуева инаг һайхан дуран тухайгаа гурбан шүлэг эльгээгээ. «Хажуудаш ходо ябахадаа», «Энээхэн наһанайм жаргал», «Инагайм дуран аршалха» гэһэн шүлэгүүдынь нэгэл гүрэлөөгэй гэхэ гү, али адли удхатай болонхой.
Инаг дуранайл элшэ
Хуби заяаем һаргаан,
Һаруул һайхан хүсөөрөө
Дулаасуулан байхал
хододоо, —
гэһэн бодол гурбан найруулга сооһоонь заатагүй дабтагдан тарана. Д. Нимбуева (нэрэеэ дуулгабагүй) оролдожо бэшээ һаа, шүлэг найруулгын арга боломжонуудые (толгой холбуулга, доторой сохисо, рифмэ) хэрэглэхэ шадабаритай боломоор гэжэ һанагдана. Тиигээдшье мүн лэ уранаар удхалха ёһотой.
Захааминай аймагай Санага нютагһаа манай газетын эдэбхитэй хүдөө бэшэгшэ С-Ж. Цыренова«Булжамуур», «Нютаг тухай дуун», «Шог дуун» гэһэн найруулгануудые эльгээгээ һэн. Тэдэнь барандаа дуунай шэнжэтэйгээр бэшэгдэнхэй. Дүрбэн бадагһаа бүридэһэн «Булжамуур» гээшэнь дабталгатай яһалал дуун болонхой. Мүн «Нютаг тухай дуун» гэгшэнь уншахада ульгам байна. Тиимэһээ С-Ж. Цыреновэй дурсагдагша найруулгануудтай уншагшаднай һаяар танилсаха байха. Энэ нүхэрэй гурбадахи дуун «Шог дуун», «Дугаагайм сахариг», «Хазаарайм сахариг сэнтүүлээд байна» гэһэн арадай дууе дууряанхай.
Дарима Райцанова һургуулида һуража ябаха үеһөө шүлэгүүдые бэшэжэ эхилһэн юм. Тэдэнь манай газетэдэ хэдэн удаа хэблэгдэһэншье байха. Дарима мүнөө М. Горькиин нэрэмжэтэ литературна институдай 4-дэхи курс дүүргэбэ. Москва хотоһоо эльгээһэн почтыень задалжа абаад шүлэгүүдынь уншабабди. Энэ нүхэрнай шүлэг зохёол бэшэлгын, юрэнхыдөө, бэшэлгын дээдэ мэргэжэл шудалжа ябана ха юм даа. Тиигээдшье үе сагайнгаа, олон үндэһэ яһатанай түлөөлэгшэдэй шүлэг зохёолнуудые олоор лэ уншаһан, институдайнгаа зохёохы мэргэжэлэй семинар-һуралсалай хэшээлнүүд дээрэ али нэгэн анхарал татаһан зохёолнуудые эрдэмтэ, зохёолшо багшанартаяа зүбшэһэн, анхармаар, ашагламаар зүйлнүүдыень тодоруулжа, жэшээ, һургаал болгон абадаг лэбайха. Теэд Даримын эльгээ һэншүлэгүүд орёо мушхуу байгуулгатай, ойлгосогүй үгэ, мэдүүлэлнүүдээр хүлеэтэй байба. Эндэжэшээ болгон эльгээһэн шүлэгүүдэйнь эхин нэгые уншаад үзэе:
Зубьһагар хүхэ шарай дээрэм аалин
Зурагар һүүдэрнүүд хаанаһаа буугааб?
Зубхиием зубшан һүниин тэгэндэ
Зүүдэн жэгүүрлэн хайшаашье дабшааб?
Дорюун үглөөгүүр аятай бороотой
Дамжан, эжын хээлидэ һууһан үрэһэн
Бурханай шэнгидэһэн шулуун бэшэ,
Буйтаалһан һүнэһэнэй эрьелгэ ха.
Нюдэнэй сэсэгы суранзан хүсэеэ
Намдуухан алдаад хамаагүй болобол,
Сагаагаараа одоол хэтэдэ ниилэжэ
Сог залида хүртэһэн бэлгэ бэшэ гү?
Энэ — хүнэй нангин үйлэ тухайавтор философско удхатайгаар бодомжолбо гээшэ ааб даа. Теэд тэрэ удхань шэлэгдээ, шэбшэгдээгүй үгэнүүдэй үлхөөгөөр тон бүрүүл ойлгосогүй болошобо ха юм. Энээхэн найруулгын, илангаяа, гурбадахи, гол тобшололхэхэ һомон-бадагынь хооһон сууряан — асуудал зандаал уншагшын урда үлэнэл даа.
Дарима Райцанова үндэһэн литературна хэлэеэ хүгжөөхын тула буряад номуудаа олоор уншаха, үетэн нүхэдөөрөө дэлгэрэнгы буряад бэшэгүүдээрээ ходо харилсажа, ёһотойл буряад бэшэлгынгээ арга боломжонуудта һурахал болоно.
Болот Жалцанович Бадмаев Зэдын аймагай Дэрэстэй нютагһаа найман шүлэгөө асараа һэн. Энэ нүхэрнай шүлэг найруулгын арга боломжонуудые яһалал нарилан баримталхые оролдоно. Гэбэшье найруулгануудынь «эреэн мориной үһэн шэнги» олон янзын удхатай, аялгатай. Тэдэнэйнь нэрэнүүдыешье дурдахада элибайна. Жэшээлхэдэ, «Бүмбэгэ», «Түнхэнэй басаганда» ,«Хадамай басаганда», «Зүүдэн», «Сүхэ-Баатарай орон», «Хүгжэмэй зэдэлээн», «Сагаан Толгойн үбэртэ», «Сагаан «толгойтын» нүхэдтэ» гэхэ мэтэ шүлэгүүд нэгэ зулаар нэгэ амяар бэшэгдэнхэй гэжэ абаһаар тухайлагдана. Байза, юун тухай бэшэхэм ааб гэжэ уралаа зуужа ямар нэгэн бодол бэдэрэн хибэжэ, химэлжэ һуутараа, бүмбэгөөр наадажа ябаһан Сэсэгхэниие һанажархиба ха юм. Тэрэнээ зургаан мүр соо зуражархёод, Улаан-Үдын гудамжаар уруудажа ябаһанаа, нэгэтэ золгоод нэгэ басагантай зогсоод удаан хөөрэлдэһэнөө» тиигээд «таали бэенъ сэбэр, уралынь улаанаар будагданхай,ушараад байхада илдамхан, тэбэреэд таалахаар басаган» тухай шурьюулжархёод, «хүн сэбэр бэешни үриин болоол даа» гэжэ «хадамай басаганда» гэһэн удаадахи шүлэгтөө голхороод, гэмшээд абана.
Саашань Болот Бадмаевнай «Сагаан Толгойн үбэртэ» санаар һолжордогоо бахархан дурдаад, удаадахи шүлэгөө «Сагаан «толгойтын» нүхэдтэ» гэжэ ерээд лэ:
«Архиншадай нэрэнь гэхэдэ,
Алдар солонь — алкоголик.
Ажал хэхэдээ эдэнэр
Аляаһа, батаганадал адлинууд
Сагаан «толгойтын» нүхэдые
Шүүмжэлхэ хэрэгтэй нүхэдүүд,
Шүлэгөөрөөшье бэшэ һаа,
Хурса гуурһаараашье
хадхахал ёһотойбди! —
гэжэ юһэн бадагтай шүлэгөө ууртайгаар дүүргэнэ. Дурсагдагша жэшээ юу гэршэлнэб гэхэдэ, нүхэр Бадмаев саарһа, гуурһаяа дэлгэжэ заатагүй шүлэг бэшэхэ гэжэ ойндоо ороһон ушар үзэгдэлнүүдээ захаһаань толгой тоолон шурьюулжархиба ха юм. Тиигэхын орондо хэзээ нэгэтэ үзэһэн мартагдашагүй зүйлөө шэбшэн бодомжолжо, мартагдашагүй шэнжыень уран образоор гарган, тобшолол хэжэ дэнзэлхэ байгаал даа.
Шүлэг бэшэхэ дуратай нүхэд түрэлхи литературынгаа аха захатанай эрхим зохёолнуудые, өөһэдынгөө дуратай поэдүүдэй бүтээлнүүдые уншажа,хэлэ, бодолоо баяжуулха ёһотой. Гадна шүлэгшэ хүн бүхэн өөрын онсо аялгатай байха жэшээтэй. Тэрэ аялгаяа олохын тула бэшэхэ темэеэ тодорхойлхо шухала. Тиигээд лэ «бэлигэй хажуугаар зориг хэрэгтэй» гэгдэхэдээ, тэрэ үгтэһэн бэлигээ нарижуулан хурсадхажа, үсэд нэтэрүүгээр шүлэг дээрээ хүдэлхэ ажалай зориг, түншэ тухай хэлэгдэнэ гээшэл.
Гэрэл зураг: Олег Ловцов
Манай редакцида үе-үе, болоод лэ өөрын аялга, дэлисэтэй шүлэгүүд ерэжэ байдаг. Тэдэнэй авторнууд олон янзын мэргэжэлтэй, эрдэм мэдэсэтэй ааб даа. Һургуулиин һурагшадһаа эхилээд, дунда ба дээдэ мэргэжэлэй оюутад,ажалшад, пенсионернүүдшье байха.
Гэбэшье нэрэ обогоо, адресаа табяагүй авторнуудай туршалга-шүлэгүүд дайралдадаг. Жэшээлхэдэ, «Минии нютаг» гэжэ нэрлэгдэһэн шүлэгүүдэй багахан дэбтэр редакцида абтаа һэн. Тэрэнь иимэ шүлэгөөр эхилэнхэй:
«Хүнүүд намһаа «Хаанахинайбши», — гэжэ ходо асуудаг, мэдэхэеэ һанадаг. Тиихэдэнь би хаа-яа Түнхэн бэшэб, Мухар-Шэбэрэйшье бэшэб гэжэ харюусагшаб. Үзэсхэлэнтэ талануудтай үргэн Ярууныншье бэшэб, арбан нэгэн эсэгын нютаг — алтан һайхан Хорииншье бэшэб. Хоца Намсараевай тоонто Хэжэнгэ нютагайшье бэшэб, ходо үндэр солотой Хойто-Байгалайшье бэшэб. Орос Монголой хилэ дээрэ байдаг Хяагтыншье бэшэб Хурамхааншье ошоогүйб. Сэлгеэн һайхан Сэлэнгыншье бэшэб, Зэдыншье бэшэб, Захааминииешье хараагүйб, Бэшүүртэшье байдаггүймни танда мэдээжэ. Ивалгын дасанда ошоходоо эндэ тогтоһойб гэгшэб, ирагуу һайхан хоолойтой басагадтай Ага нютагаар айлшалһайб гэгшэб, сайхан, сайхан Монгол сарьдагуудые харагшаб, аяар холын уряанхай зоной аалин намдуу хөөрөө дуулагшаб. Саяан үндэр уулын сабидар арюун энгэртэ Аха гэһэн холын амгалан сарюун тоонтотойб. Аршаанта сэлгеэн Аха голоор уруудажа, габшагай түргэн Гарган голдо хүрөөрэйт. Түрэһэн минии нютагыем тэндэл олооройт. Богсон һайхан дайдадам буужа айлшан болооройт», — гэбэлдаа.
Нэрэ обогоо нюуһан авторай эдэ шүлэгшэлһэн мүрнүүдые һубарюулан бэшэжэ үзүүлбэбди. Энэ найруулга соогоо автор «хүнүүд намһаа «хаанхинайбши» гэжэ ходо асуудаг, туляадаг,зобоодог тухайнь дурдаад, «Ахынхиб, Богсонойхиб»гэжэ тоб байса һанаа амархан харюусаад орхихын орондо «хаанхинайбши» гэжэ боһодог зондо «эндэхишье бэшэб, тэндэхишье бэшэб» гэжэ олон аймаг нютагуудые шалаатайгаар, үлүүдэ дурдаһанай хэрэг үгыл даа. Мүн лэ энэ нүхэрэй «Хүнүүд», «Хайрата нагасадаа», «Улаан Ахада», «Газар дэлхэй дээрэхэнэ» болон бусад найруулганууд удхынгаа талаар һулаханууд, юумые хараһан соогоол сэхэ хэлэһэн зүйлнүүд болонхой.
Жэшээлхэдэ, «Хүнүүд» гэһэн дүрбэн бадаг найруулгань:
Ажалша бэрхэ сарнуудтал
Ажаллаха хүнүүд байдаг.
Эртын хабарай сэсэгүүдтэл
Эдэ хүнүүд хагдардаг.
Ундаа хүрэһэн үнеэдтэл
Архинша хүнүүд байдаг.
Ууха хэмээ мэдэнгүй уугаад
Ахираар бөөлжэн хэбтэдэг, —
гэхэ мэтээр ажабайдалай ямар нэгэн тобшолол хэнгүй бэшэхэдэ, гомдолтойшье, энеэдэтэйшье зүйл болгожорхинол даа. Юрэдөө, «бэрхэ сарнуудтал ажалладаг эдэ хүнүүд» юундэ эртын хабарай сэсэгүүдтэл хагдарха» хубитай болоо юм? Эдэ мэтээр, юрынхеэр бодомжолхол байгаал даа, тэрэ нэрээ дуулгаагүй автор! «Ажал хэһэн ама тоһодохо» гэжэ арадаймнай сэсэн үгэ бии ха юм. Үгышье һаа «Ажал хэһэн хүн — ажа жарган ябадаг юм» гэхэ мэтэ. Нилээд һайн литературна хэлээр саашадаа үйлэ, үзэгдэлнүүдые уранаар удхалжа һураха ёһотой.
Хэжэнгын аймагай Чисаана нютагай Дашима Дашицыренова — Улаан-Үдэ хотодо һурадаг нүхэрнайзургаан шүлэг эльгээбэ.«Һаратай һүни», «Сэдьхэлһээ асуунаб», «Залуушуулай үдэшэ» болон бусад шүлэгүүдынь удха, найруулгынгаа талаар һулаханууд байба.
Ивалгын аймагай Хурамша нютагһаа Д. Нимбуева инаг һайхан дуран тухайгаа гурбан шүлэг эльгээгээ. «Хажуудаш ходо ябахадаа», «Энээхэн наһанайм жаргал», «Инагайм дуран аршалха» гэһэн шүлэгүүдынь нэгэл гүрэлөөгэй гэхэ гү, али адли удхатай болонхой.
Инаг дуранайл элшэ
Хуби заяаем һаргаан,
Һаруул һайхан хүсөөрөө
Дулаасуулан байхал
хододоо, —
гэһэн бодол гурбан найруулга сооһоонь заатагүй дабтагдан тарана. Д. Нимбуева (нэрэеэ дуулгабагүй) оролдожо бэшээ һаа, шүлэг найруулгын арга боломжонуудые (толгой холбуулга, доторой сохисо, рифмэ) хэрэглэхэ шадабаритай боломоор гэжэ һанагдана. Тиигээдшье мүн лэ уранаар удхалха ёһотой.
Захааминай аймагай Санага нютагһаа манай газетын эдэбхитэй хүдөө бэшэгшэ С-Ж. Цыренова«Булжамуур», «Нютаг тухай дуун», «Шог дуун» гэһэн найруулгануудые эльгээгээ һэн. Тэдэнь барандаа дуунай шэнжэтэйгээр бэшэгдэнхэй. Дүрбэн бадагһаа бүридэһэн «Булжамуур» гээшэнь дабталгатай яһалал дуун болонхой. Мүн «Нютаг тухай дуун» гэгшэнь уншахада ульгам байна. Тиимэһээ С-Ж. Цыреновэй дурсагдагша найруулгануудтай уншагшаднай һаяар танилсаха байха. Энэ нүхэрэй гурбадахи дуун «Шог дуун», «Дугаагайм сахариг», «Хазаарайм сахариг сэнтүүлээд байна» гэһэн арадай дууе дууряанхай.
Дарима Райцанова һургуулида һуража ябаха үеһөө шүлэгүүдые бэшэжэ эхилһэн юм. Тэдэнь манай газетэдэ хэдэн удаа хэблэгдэһэншье байха. Дарима мүнөө М. Горькиин нэрэмжэтэ литературна институдай 4-дэхи курс дүүргэбэ. Москва хотоһоо эльгээһэн почтыень задалжа абаад шүлэгүүдынь уншабабди. Энэ нүхэрнай шүлэг зохёол бэшэлгын, юрэнхыдөө, бэшэлгын дээдэ мэргэжэл шудалжа ябана ха юм даа. Тиигээдшье үе сагайнгаа, олон үндэһэ яһатанай түлөөлэгшэдэй шүлэг зохёолнуудые олоор лэ уншаһан, институдайнгаа зохёохы мэргэжэлэй семинар-һуралсалай хэшээлнүүд дээрэ али нэгэн анхарал татаһан зохёолнуудые эрдэмтэ, зохёолшо багшанартаяа зүбшэһэн, анхармаар, ашагламаар зүйлнүүдыень тодоруулжа, жэшээ, һургаал болгон абадаг лэбайха. Теэд Даримын эльгээ һэншүлэгүүд орёо мушхуу байгуулгатай, ойлгосогүй үгэ, мэдүүлэлнүүдээр хүлеэтэй байба. Эндэжэшээ болгон эльгээһэн шүлэгүүдэйнь эхин нэгые уншаад үзэе:
Зубьһагар хүхэ шарай дээрэм аалин
Зурагар һүүдэрнүүд хаанаһаа буугааб?
Зубхиием зубшан һүниин тэгэндэ
Зүүдэн жэгүүрлэн хайшаашье дабшааб?
Дорюун үглөөгүүр аятай бороотой
Дамжан, эжын хээлидэ һууһан үрэһэн
Бурханай шэнгидэһэн шулуун бэшэ,
Буйтаалһан һүнэһэнэй эрьелгэ ха.
Нюдэнэй сэсэгы суранзан хүсэеэ
Намдуухан алдаад хамаагүй болобол,
Сагаагаараа одоол хэтэдэ ниилэжэ
Сог залида хүртэһэн бэлгэ бэшэ гү?
Энэ — хүнэй нангин үйлэ тухайавтор философско удхатайгаар бодомжолбо гээшэ ааб даа. Теэд тэрэ удхань шэлэгдээ, шэбшэгдээгүй үгэнүүдэй үлхөөгөөр тон бүрүүл ойлгосогүй болошобо ха юм. Энээхэн найруулгын, илангаяа, гурбадахи, гол тобшололхэхэ һомон-бадагынь хооһон сууряан — асуудал зандаал уншагшын урда үлэнэл даа.
Дарима Райцанова үндэһэн литературна хэлэеэ хүгжөөхын тула буряад номуудаа олоор уншаха, үетэн нүхэдөөрөө дэлгэрэнгы буряад бэшэгүүдээрээ ходо харилсажа, ёһотойл буряад бэшэлгынгээ арга боломжонуудта һурахал болоно.
Болот Жалцанович Бадмаев Зэдын аймагай Дэрэстэй нютагһаа найман шүлэгөө асараа һэн. Энэ нүхэрнай шүлэг найруулгын арга боломжонуудые яһалал нарилан баримталхые оролдоно. Гэбэшье найруулгануудынь «эреэн мориной үһэн шэнги» олон янзын удхатай, аялгатай. Тэдэнэйнь нэрэнүүдыешье дурдахада элибайна. Жэшээлхэдэ, «Бүмбэгэ», «Түнхэнэй басаганда» ,«Хадамай басаганда», «Зүүдэн», «Сүхэ-Баатарай орон», «Хүгжэмэй зэдэлээн», «Сагаан Толгойн үбэртэ», «Сагаан «толгойтын» нүхэдтэ» гэхэ мэтэ шүлэгүүд нэгэ зулаар нэгэ амяар бэшэгдэнхэй гэжэ абаһаар тухайлагдана. Байза, юун тухай бэшэхэм ааб гэжэ уралаа зуужа ямар нэгэн бодол бэдэрэн хибэжэ, химэлжэ һуутараа, бүмбэгөөр наадажа ябаһан Сэсэгхэниие һанажархиба ха юм. Тэрэнээ зургаан мүр соо зуражархёод, Улаан-Үдын гудамжаар уруудажа ябаһанаа, нэгэтэ золгоод нэгэ басагантай зогсоод удаан хөөрэлдэһэнөө» тиигээд «таали бэенъ сэбэр, уралынь улаанаар будагданхай,ушараад байхада илдамхан, тэбэреэд таалахаар басаган» тухай шурьюулжархёод, «хүн сэбэр бэешни үриин болоол даа» гэжэ «хадамай басаганда» гэһэн удаадахи шүлэгтөө голхороод, гэмшээд абана.
Саашань Болот Бадмаевнай «Сагаан Толгойн үбэртэ» санаар һолжордогоо бахархан дурдаад, удаадахи шүлэгөө «Сагаан «толгойтын» нүхэдтэ» гэжэ ерээд лэ:
«Архиншадай нэрэнь гэхэдэ,
Алдар солонь — алкоголик.
Ажал хэхэдээ эдэнэр
Аляаһа, батаганадал адлинууд
Сагаан «толгойтын» нүхэдые
Шүүмжэлхэ хэрэгтэй нүхэдүүд,
Шүлэгөөрөөшье бэшэ һаа,
Хурса гуурһаараашье
хадхахал ёһотойбди! —
гэжэ юһэн бадагтай шүлэгөө ууртайгаар дүүргэнэ. Дурсагдагша жэшээ юу гэршэлнэб гэхэдэ, нүхэр Бадмаев саарһа, гуурһаяа дэлгэжэ заатагүй шүлэг бэшэхэ гэжэ ойндоо ороһон ушар үзэгдэлнүүдээ захаһаань толгой тоолон шурьюулжархиба ха юм. Тиигэхын орондо хэзээ нэгэтэ үзэһэн мартагдашагүй зүйлөө шэбшэн бодомжолжо, мартагдашагүй шэнжыень уран образоор гарган, тобшолол хэжэ дэнзэлхэ байгаал даа.
Шүлэг бэшэхэ дуратай нүхэд түрэлхи литературынгаа аха захатанай эрхим зохёолнуудые, өөһэдынгөө дуратай поэдүүдэй бүтээлнүүдые уншажа,хэлэ, бодолоо баяжуулха ёһотой. Гадна шүлэгшэ хүн бүхэн өөрын онсо аялгатай байха жэшээтэй. Тэрэ аялгаяа олохын тула бэшэхэ темэеэ тодорхойлхо шухала. Тиигээд лэ «бэлигэй хажуугаар зориг хэрэгтэй» гэгдэхэдээ, тэрэ үгтэһэн бэлигээ нарижуулан хурсадхажа, үсэд нэтэрүүгээр шүлэг дээрээ хүдэлхэ ажалай зориг, түншэ тухай хэлэгдэнэ гээшэл.