Уран зохёол
«Хүрэжэ ерэхэл даа hанаhан сагтнай»
8 июня 2022
7428
Ород поэзиин дээжэ шүлэгүүд буряад хэлэн дээрэ
Россиин Холбоото Уласта агуу поэт Александр Пушкинай түрэhэн үдэртэ ирагуу найруулгын hайндэр болодог заншалтай.
1999 ондо Улаан-Үдэдэ бодхоогдоhон А.Пушкинай хүшөөгэй дэргэдэ (скульптор А.Миронов) поэзидэ дуратай зон сугларжа, ород агуу поэдэй шүлэгүүдые, хотын уран зохёолшодой бүтээлнүүдые, залуу эхилэн бэшэгшэдэй туршалгануудые соносохо аргатай байдаг.
Поэдтэ зорюулга
«Гансашье шүлэгшын газар дээр амиды сагта/ Соло алдарни сууряатажа байха» гээд агуу поэт түүрээhэн юм. Тэрэнэй зохёолнууд буряад хэлэн дээрэ оло дахин оршуулагдаа hэн. Мэдээжэ зохёолшод, суута оршуулагшад бүтээлнүүдыень түрэл аялгаар уянгатууланхай.
Эгээн олон оршуулга Буряадай арадай поэт Николай Дамдинов бэелүүлhэн байна. Хорёод шахуу шүлэгүүдыень, мүн «Моцарт Сальери хоёр», «Шулуун айлшан» гэhэн багахан трагединүүдые уран ульгам буряад хэлэндэ оруулhан юм. Хэдэн буряадшалагдаhан шүлэгүүдые анхаран уншая.
Агуу поэдэй 220 жэлэй ой, Новоселенгинск
Сибирьтэ сүлэгдэhэн декабристнуудта хандаhан шүлэгыень hургуулида сээжэлдэдэг ааб даа. Буряадаар ямар огсом тодоор соносогдоно гээшэб:
Шанха зүүн Сибириин нүхэн оёорто
Шадал тэсэбэреэ бү алдаарайгты.
Халуун бодолойтнай омог зүдхэлгэ
Хашаланта ажалдатнай бү дарагдуужан.
Найдал хүсэлтнай харанхы шорон соо
Наранай гэрэлтэ элшые hануулжа,
Хүхюун болгохол сэдьхэлыетнай,
Хүрэжэ ерэхэл даа hанаhан сагтнай.
Нүхэдэй анхарал, дуранай энхэрэл
Нүхэн байрыетнай заатагүй олохол.
Зүрхэндэтнай миниишье сүлөөтэ үгэ
Зүгөө төөрингүй, дуулдаха байхал.
Хамха сохигдон, гэнжэнүүдтнай унахал,
Хаалтанууд бутараад, үүдэндэтнай
Арюун сүлөөтнай таанадаа угтахал,
Аха дүүнэртнай hэлмыетнай барюулхал.
1974-1979 онуудта Николай Дамдинов «Декабристын бэhэлиг» гэhэн шүлэглэмэл драма бэшэhэн юм. Шэтын түрмэдэ, удаань манай Буряадай Сэлэнгын дайдада сүлэлгэдэ ажабайhан аха дүүнэр Николай, Александр, Михаил Бестужевууд, Константин Торсон, Александр Якубович, заха холын Сибириин сэбдэг хүйтэн газарта инаг нүхэрөө, аханараа дахажа ерэhэн эрэлхэг зоригтой Елена Бестужева, Мария Волконская, Александра Муравьева болон бусадай хуби заяан тухай драматическа зохёолоо шүлэгөөр бэшэhэниинь бүришье гайхамаар.
Мүнөө Новоселенгинск хотын шэмэг болохо Н.Бестужевай хүбүүн Д.Старцевай бариhан гэр-музейдэ уран зохёолой hайндэрнүүд саг үргэлжэ болодог, эдиршүүл хабаададаг юм.
А.С.Пушкинай уянгын дээжэ шүлэгүүдые айхабтар уран наринаар оршуулхадаа, гүнзэгы мэдэрэлыень шадамар бэрхээр дамжуулжа шадаа. Нэгэ жэшээ дээрэ харая:
Танда би дуратай hэмби. Сэдьхэл соомни
Мүнөөшье тэрэ дурамни хүсэд унтараагүй.
Гэбэшье, та hанаагаа бү зобогты,
Танай зүрхые тамалхагүйлби саашадаа.
Үгэ дуугүйгөөр, найдалгүйгөөр, жүтөөрхэн,
Үнэн сэхээр, энхэргэнээр дурлаа hэм...
Наhанай нүхэр болгон, инагшалhан хүнтнай
Намдал адляар танда дурлажа шадуужан.
Декабристнуудай хүшөө, Новоселенгинск
«Ородто хоролхоошодто» («Клеветникам России») гэhэн ехэ хурса публицис удхатай шүлэгыень уншаад, дэлхэйн мүнөөнэй байдал тухай бэшэhэн мэтэл. Томо энэ шүлэгhөө хэhэг уншаябди:
Яатараа шууянабта, хадхуу шашаг үгэтэн?
Яатараа таанар хараалнуудаа холоhоо
Ород гүрэндэ эльгээн, заналданабта?
Огсомдоhон Литвае дэмжэхэеэ hанаа гүт?
Оролдоонтнай дэмы: энэтнай славянгуудай
Эртэ сагhаа эхитэй өөр хоорондын арсалдаан.
Огто таанадай оролсохогүй асуудал.
...Үгэдөө бэрхэт, үнэн дээрээ ямарбта?
Үбгэн манай баатар, илалтануудаа hэргээгээд,
Измаилайнгаа жадые үзүүрлэжэ шадахагүй аал?
Ородой хаанай үгэнь хүсэгүй гэнэ гүт даа?
Омог Европотой туршалдахаяа айха аалди?
Амгалан байдалай үедэ ородууд
Амжалтануудаа мартаа гэжэ hанаа гүт?
Үсөөн аалди? Пермьhээ Таврида хүрэтэр,
Мүльhөөр мүрөө нэмэрhэн финн хабсагайнуудhаа
Хонгор халуун нарата Колхида хүрэтэр,
Хүнхинэн зэдэлhэн Кремльhээ
Хүдэлсэгүй Хитад хүрэтэр
Булад мэсэеэ ялалзуулан,
Бодохогүй гээ гүт Ород гүрэн?
Эльгээгты даа, шашаг үгэтэн,
Эзэрхэг хүбүүдээ манайхин руу.
Ородой дайдада булаха газар
Олдохол байха тэдээндэтнай.
Философско гүнзэгы удхатай «Вновь я посетил» гэжэ шүлэгые үндэр хэмжээндэ оршуулhан юм. Энэ томохон зохёолой hүүлшын бадаг уншаябди:
...Амар сайн, залуу,
Танигдаагүй шэнэ үетэн!
Танай үндэр омог наhые харахагүйлби, таанад
Тиихэдэ эдэ, үмхи болоhон нарhадаймни
Оройе хушан hалбархалта. Гэбэшье
Өөрөөшье бэшэ hаам, минии аша хүбүүн
Һүниин тэнгээр үетэн нүхэдэй зугааhаа,
Баяртай хүхюун, гэртээ бусажа ябахадаа,
Хажуугаартнай үнгэрэн, танай hаршаганаае
Дуулажа баhа hонирхоод, намайгаа тэндэ
Дурдан hанаха бэзэ.
Николай Дамдинов
«Я памятник себе воздвиг» гэжэ шүлэгтөө «Дууhан нүгшэхэгүйлби — минии сэдьхэл бодол/ Дуунууд соомни зэдэлэн, амиды үлэхэ» гэжэ поэт бэшээ hэн. Өөрынгөө аша габьяае тэрэ иимэ мүрнүүдээр сэгнэн дамжуулаа бэлэй:
Эзэрхэг зэбүүн үе сагта эрхэ сүлөөе магтаа hэм.
Хабархаад унаашадта хайра хүлисэл эреэ hэм,
Тэнюун мэдэрэл хүнэй досоо hэрюулдэг hэм,
Тэрээниием улад hайшаан сэгнэхэ.
Нээрээшье, поэдэй жэгтэй hонор зүнгөөрөө мэдэрhэн эдэ мэргэн үгэнүүд хоёр зуу холо гаран жэлэй туршада уншагшадай сэдьхэл бодол хүлгөөжэл байна, байхашье гээд юрөөел даа.
1999 ондо Улаан-Үдэдэ бодхоогдоhон А.Пушкинай хүшөөгэй дэргэдэ (скульптор А.Миронов) поэзидэ дуратай зон сугларжа, ород агуу поэдэй шүлэгүүдые, хотын уран зохёолшодой бүтээлнүүдые, залуу эхилэн бэшэгшэдэй туршалгануудые соносохо аргатай байдаг.
Поэдтэ зорюулга
«Гансашье шүлэгшын газар дээр амиды сагта/ Соло алдарни сууряатажа байха» гээд агуу поэт түүрээhэн юм. Тэрэнэй зохёолнууд буряад хэлэн дээрэ оло дахин оршуулагдаа hэн. Мэдээжэ зохёолшод, суута оршуулагшад бүтээлнүүдыень түрэл аялгаар уянгатууланхай.
Эгээн олон оршуулга Буряадай арадай поэт Николай Дамдинов бэелүүлhэн байна. Хорёод шахуу шүлэгүүдыень, мүн «Моцарт Сальери хоёр», «Шулуун айлшан» гэhэн багахан трагединүүдые уран ульгам буряад хэлэндэ оруулhан юм. Хэдэн буряадшалагдаhан шүлэгүүдые анхаран уншая.
Агуу поэдэй 220 жэлэй ой, Новоселенгинск
Сибирьтэ сүлэгдэhэн декабристнуудта хандаhан шүлэгыень hургуулида сээжэлдэдэг ааб даа. Буряадаар ямар огсом тодоор соносогдоно гээшэб:
Шанха зүүн Сибириин нүхэн оёорто
Шадал тэсэбэреэ бү алдаарайгты.
Халуун бодолойтнай омог зүдхэлгэ
Хашаланта ажалдатнай бү дарагдуужан.
Найдал хүсэлтнай харанхы шорон соо
Наранай гэрэлтэ элшые hануулжа,
Хүхюун болгохол сэдьхэлыетнай,
Хүрэжэ ерэхэл даа hанаhан сагтнай.
Нүхэдэй анхарал, дуранай энхэрэл
Нүхэн байрыетнай заатагүй олохол.
Зүрхэндэтнай миниишье сүлөөтэ үгэ
Зүгөө төөрингүй, дуулдаха байхал.
Хамха сохигдон, гэнжэнүүдтнай унахал,
Хаалтанууд бутараад, үүдэндэтнай
Арюун сүлөөтнай таанадаа угтахал,
Аха дүүнэртнай hэлмыетнай барюулхал.
1974-1979 онуудта Николай Дамдинов «Декабристын бэhэлиг» гэhэн шүлэглэмэл драма бэшэhэн юм. Шэтын түрмэдэ, удаань манай Буряадай Сэлэнгын дайдада сүлэлгэдэ ажабайhан аха дүүнэр Николай, Александр, Михаил Бестужевууд, Константин Торсон, Александр Якубович, заха холын Сибириин сэбдэг хүйтэн газарта инаг нүхэрөө, аханараа дахажа ерэhэн эрэлхэг зоригтой Елена Бестужева, Мария Волконская, Александра Муравьева болон бусадай хуби заяан тухай драматическа зохёолоо шүлэгөөр бэшэhэниинь бүришье гайхамаар.
Мүнөө Новоселенгинск хотын шэмэг болохо Н.Бестужевай хүбүүн Д.Старцевай бариhан гэр-музейдэ уран зохёолой hайндэрнүүд саг үргэлжэ болодог, эдиршүүл хабаададаг юм.
А.С.Пушкинай уянгын дээжэ шүлэгүүдые айхабтар уран наринаар оршуулхадаа, гүнзэгы мэдэрэлыень шадамар бэрхээр дамжуулжа шадаа. Нэгэ жэшээ дээрэ харая:
Танда би дуратай hэмби. Сэдьхэл соомни
Мүнөөшье тэрэ дурамни хүсэд унтараагүй.
Гэбэшье, та hанаагаа бү зобогты,
Танай зүрхые тамалхагүйлби саашадаа.
Үгэ дуугүйгөөр, найдалгүйгөөр, жүтөөрхэн,
Үнэн сэхээр, энхэргэнээр дурлаа hэм...
Наhанай нүхэр болгон, инагшалhан хүнтнай
Намдал адляар танда дурлажа шадуужан.
Декабристнуудай хүшөө, Новоселенгинск
«Ородто хоролхоошодто» («Клеветникам России») гэhэн ехэ хурса публицис удхатай шүлэгыень уншаад, дэлхэйн мүнөөнэй байдал тухай бэшэhэн мэтэл. Томо энэ шүлэгhөө хэhэг уншаябди:
Яатараа шууянабта, хадхуу шашаг үгэтэн?
Яатараа таанар хараалнуудаа холоhоо
Ород гүрэндэ эльгээн, заналданабта?
Огсомдоhон Литвае дэмжэхэеэ hанаа гүт?
Оролдоонтнай дэмы: энэтнай славянгуудай
Эртэ сагhаа эхитэй өөр хоорондын арсалдаан.
Огто таанадай оролсохогүй асуудал.
...Үгэдөө бэрхэт, үнэн дээрээ ямарбта?
Үбгэн манай баатар, илалтануудаа hэргээгээд,
Измаилайнгаа жадые үзүүрлэжэ шадахагүй аал?
Ородой хаанай үгэнь хүсэгүй гэнэ гүт даа?
Омог Европотой туршалдахаяа айха аалди?
Амгалан байдалай үедэ ородууд
Амжалтануудаа мартаа гэжэ hанаа гүт?
Үсөөн аалди? Пермьhээ Таврида хүрэтэр,
Мүльhөөр мүрөө нэмэрhэн финн хабсагайнуудhаа
Хонгор халуун нарата Колхида хүрэтэр,
Хүнхинэн зэдэлhэн Кремльhээ
Хүдэлсэгүй Хитад хүрэтэр
Булад мэсэеэ ялалзуулан,
Бодохогүй гээ гүт Ород гүрэн?
Эльгээгты даа, шашаг үгэтэн,
Эзэрхэг хүбүүдээ манайхин руу.
Ородой дайдада булаха газар
Олдохол байха тэдээндэтнай.
Философско гүнзэгы удхатай «Вновь я посетил» гэжэ шүлэгые үндэр хэмжээндэ оршуулhан юм. Энэ томохон зохёолой hүүлшын бадаг уншаябди:
...Амар сайн, залуу,
Танигдаагүй шэнэ үетэн!
Танай үндэр омог наhые харахагүйлби, таанад
Тиихэдэ эдэ, үмхи болоhон нарhадаймни
Оройе хушан hалбархалта. Гэбэшье
Өөрөөшье бэшэ hаам, минии аша хүбүүн
Һүниин тэнгээр үетэн нүхэдэй зугааhаа,
Баяртай хүхюун, гэртээ бусажа ябахадаа,
Хажуугаартнай үнгэрэн, танай hаршаганаае
Дуулажа баhа hонирхоод, намайгаа тэндэ
Дурдан hанаха бэзэ.
Николай Дамдинов
«Я памятник себе воздвиг» гэжэ шүлэгтөө «Дууhан нүгшэхэгүйлби — минии сэдьхэл бодол/ Дуунууд соомни зэдэлэн, амиды үлэхэ» гэжэ поэт бэшээ hэн. Өөрынгөө аша габьяае тэрэ иимэ мүрнүүдээр сэгнэн дамжуулаа бэлэй:
Эзэрхэг зэбүүн үе сагта эрхэ сүлөөе магтаа hэм.
Хабархаад унаашадта хайра хүлисэл эреэ hэм,
Тэнюун мэдэрэл хүнэй досоо hэрюулдэг hэм,
Тэрээниием улад hайшаан сэгнэхэ.
Нээрээшье, поэдэй жэгтэй hонор зүнгөөрөө мэдэрhэн эдэ мэргэн үгэнүүд хоёр зуу холо гаран жэлэй туршада уншагшадай сэдьхэл бодол хүлгөөжэл байна, байхашье гээд юрөөел даа.