Номой һан хүмэргэ
Ухаан сэдьхэлэй тэжээл олгодог ажалтан
1 июня 2022
11536
Хэдэн мянган жэлэй саана ажаhууhан алдар солото египедэй фараон 2 дугаар Рамзесэй номой hангай байшанайнь үүдэн дээрэ «Сэдьхэлэй эм» гээд бэшээтэй байhан юм.
Ухаан сэдьхэлэй тэжээл болодог номуудые суглуулха, эрдэни мэтэ хадагалха, удаадахи үенүүдтэ дамжуулха ажал хэр угhаа ехэ хүндэтэй байгаа. Хаан изагууртан, баяд ноёд hайд, түүхэдэ ороhон уран бэлигтэн үнэтэй сэнтэй баялиг болохо номуудые суглуулха арга шадалтай hэн.
Үндэһэтэнэй номой сангай залгаа байшан
Монгол арадууд хадаа үни заяанһаа абан эрдэм номдо һураха эрмэлзэл шуналтай байгаа. «Эдээр бэеэ шэмэнхаар, эрдэмээр бэеэ шэмэһэниинь дээрэ», «Номгүй хүн һохортой адли...» гэжэ араднай тодо хурсаар хэлэһэн ааб даа.
Дундада зуун жэлнүүдэй һүүл багаар буряад зоной хандиблаhан 1200 толгой үхэрөөр 30 тэргэ буддын шажанай ном судар худалдан абаһан тухай гайхалтай ушар түүхын номууд дотор бэшээтэй юм. Энээнэй һүүлээр ламын шажан буряад нютагуудта дэлгэржэ, хаа хаанагүй дасангууд бии болоходоо, тэдэ дасангууд шадар һургуулинууд эмхидхэгдээд, номууд хэблэгдэдэг болоо һэн. Түрүүшын буряад номууд 1821 ондо хэблэгдэһэн гээд зарим эрдэмтэд тоолоно. Тэрээнһээ хойшо ном барлаха хэрэг Буряад орондомнай айхабтар түргөөр дэлгэрээ һэн. Агын дасанда илангаяа олон ном хэблэгдэһэн. Нүүдэл байдалтай буряад арадай иимэ олоор ном хэблэхэ гээшэ хүн түрэлтэнэй түүхэдэ үзэгдөөгүй шахуу ушар болоно. Манай арад сэсэн ухаатай, дээдэ соёлтой, эрхим хэлэтэй арад гэжэ энэ ушар гэршэлнэ.
Эгэтын дасанай бар сохигшод
Энэ хэлэгдэһые лаблан, түүхын баримта дурдая. Жэшээнь, 1887 ондо буряадай 34 дасанай 29-дэнь 600 ном барлагдаһан байна. 1911 ондо — 1696, 1923 ондо — 2000 тухай (!) ном хуушан монголоор, мүн түбэд хэлээр барлагдаа. 99 жэлэй саана иимэ олон ном буряад зоной газар уhан дээрэ хэблэгдэжэ байгаа гэжэ һанахада, омогорхолой мэдэрэл түрэнэ.
Урданай номуудые гамтайгаар хадагалжа, шэнэ номуудай нара харахада, али болохоор дэмжэжэ, олониитын анхаралда табидаг, уншахые баадхадаг аша туhатай библиотекариин ажал гээшэ ааб даа.
Уласай номой эгээн ехэ сан
Буряад Уласай Үндэhэтэнэй номой сангай хүндэтэ ажалшадта hаяхан гүрэн түрын шагналнууд барюулагдаба. «Буряад Уласай үмэнэ аша габьяатай байhанай түлөө» шагнал Р.Г.Батомункуевада, О.С.Васильевада, Л.Г.Дедюгинада, Н.Н.Хадахановада соёлой сайд С.Б.Дагаева барюулhан байна. Олон ажалшад Буряад Уласай Засагай Газарай, Арадай Хуралай, Соёлой яаманай, соёлой hалбариин ажалшадай Буряадай профсоюзай холбооной шагналнуудта хүртөө.
Үндэhэтэнэй номой санда 40 гаран жэл хүдэлhэн хүндэтэ ветеран Рэгзэма Гомбоцыреновна Батомункуева тухай тогтожо хөөрэе. Зүүн-Сибириин гүрэнэй соёлой институдта номой сангай мэргэжэлдэ һуража гараад, тэрэ үедэ Буряад Уласай гүрэнэй М.Горькиин нэрэмжэтэ эрдэмэй номой санда (мүнөө Үндэһэтэнэй номой сан) ажалайнгаа намтар эхилһэн юм. Дуратай ажалдаа шармайн оролдолгонь, зохёохы хандасань номой сангай хүтэлбэриин зүгһөө анхаран сэгнэгдэжэ, Р.Г.Батомункуевада харюусалгатай даабаринууд даалгагдадаг һэн. Буряад Уласай номой сангууд хоорондын андалдаанай, эрдэмэй-методическа, хизаар ороной болон үндэһэн уран зохёолой таһагуудта тэрэ амжалта түгэс хүдэлөө. Һүүлэй үедэ соёл-гэгээрэлэй түсэлнүүдэй болон олониитэтэй холбооной таһагай ахамад библиографай тушаалда хүдэлhэн юм.
Р.Г.Батомункуева шагнал абаба
1988 ондо Москвада тусхай һуралсал гаража, номой санда шэнэ үеын автомат аргаар хүтэлбэриин программа нэбтэрүүлгэдэ хабаадаһан байна. 1993 ондо Украинада Буряад Уласай соёлой үдэрнүүд үнгэрхэдэ, Үндэһэтэнэй номой сангые түлөөлһэн юм.
Буряадай элитэ зохёолшодой, эрдэмтэдэй, уран бэлигтэйшүүлэй библиографи зааһан номуудые, методико-библиографическа пособинуудые, номой сангай мэргэжэлтэндэ зүбшэл заабари болохо методическа туһаламжын номуудые тэрэ бэлдэһэн юм. Буряад ороной нэрэ солото хүнүүдэй зохёолнуудые, тэдээн тухай гараһан номуудые, статьянуудые зааһан хэрэгтэй мэдээнүүдые согсолжо гаргаһан байна. Арадаймнай агууехэ һайндэр Сагаалганай бусаагдахада, энэ ехэдэрые яагаад зүбөөр һайндэрлэхэб гэһэн эрдэмтэдэй, аха захатанай заабари зүбшөөлнүүдтэй, соёлой мэргэжэлтэндэ тон туһатай ном согсолһон юм.
Номой сангуудай хизаар ороноо шэнжэлгын һалбаряар үнгэрдэг али олон зүблөөнүүдэй, эрдэмэй-практическа хуралдаануудай ажалда Буряад Уласай аймагуудта, Эрхүү можодо, Үбэр Байгалай хизаарта оло дахин хабаадаа.
Л.Ч.Норбоева амаршална
" Гэсэр" үльгэрэй 1000 жэлэй, Нэгэдүгээр Петр хаанда хори буряадуудай ошоһоор 300 жэлэй ойн баярые тэмдэглэхэдэ, суута буряад нэрэ солотоной ойн баярай үдэшэнүүдые эмхидхэхэдэ, буряад хэлэн дээрэ гараһан шэнэ номуудтай танилсахада, уншагшадай хуралдаа үнгэргэхэдэ Р.Г.Батомункуевагай зүбшэл заабари, ехэ дүршэлынь аша туһатай бэлэй. 2015 ондо Россида Литературын жэл соносхогдоходо, Буряадайнгаа уран зохёолшодтой хамта олон аймагуудта хүрэжэ, уншагшадтай уулзалгануудые эмхидхэhэн юм.
Р.Г.Батомункуева «Буддын шажан ба Зүүн зүгэй арадуудай соёл» гэһэн лектори байгуулагшадай нэгэн гээшэ. «Буряад ороной ном» гэһэн дугуйланай буряад таһагай ажалые олон жэлэй туршада амжалта түгэс хүтэлhэн гээд тэмдэглэе. Бидэнэй номуудтай танилсалгые хэдэ дахин ехэ hонирхолтойгоор хүтэлhэндэнь сэдьхэлэй баяр хүргэжэ ябадагбди.
Россиин Сэтгүүлшэдэй холбооной гэшүүндэ абтаад, буряад, ород хэлэн дээрэ уласай сонинуудта статьянуудые хэблэдэг, радиогой, телевидениин дамжуулгануудта саг үргэлжэ хабаададаг hэн.
«Буряад үнэн» сониной жэл бүри эмхидхэдэг «Буряадай түрүү хүнүүд» конкурсын автор-лауреадай нэрэ зэргэдэ хэдэн удаа хүртэһэн, өөрөөшье лауреат болоһон юм. Түрэл Могсохонойнгоо һургуулиин ойн баярта зорюулһан дуундань Цырен Шойжонимаев хүгжэм зохёоһон байна. Мэдээжэ дуушан, хүгжэмшэн Инна Шагнаеватай хамта «Наян-Наваа» гэжэ дуу зохёогоо.
Буряад Уласай Соёлой яаманай, Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай захиргаанай яһатан хоорондын харилсаануудай хорооной дэмжэлгээр Уласай Үндэһэтэнэй номой сангай дэргэдэ жэл бүри үнгэрдэг «Буряад хэлэнэй үдэрнүүд» гэжэ нэрэтэй ууган хэлэнэймнай һайндэр үргэн дэлисэтэйгээр үнгэрхын тула Р.Г.Батомункуева тон ехээр оролдодог hэн. Энэ аша буянтай ажалайтнай түлөө, хүндэтэ Рэгзэма Гомбоцыреновна, олон үе уншагшадай зүгhөө доро дохинобди!
Л.В.Гармаева амаршална
Үндэhэтэнэй номой санда hэльбэн шэнэдхэлгын айхабтар ехэ ажал бэелүүлэгдээ. Шэнэ сагай оньhон түхеэрлгэнүүд тодхогдоо, номуудые зүбөөр хадагалха эрхэ байдал зохёогдоо. Сая номуудые шэнэ байрада зөөхэ амаргүй ехэ ажал библиотекын мэргэжэлтэд бэелүүлээ. Мүнөө дүрөө дээрээ байhан Үндэһэтэнэй номой сангай ажалшадта, сангай захирал хүндэтэ Людмила Владимировна Гармаевада зохёохы ажалдань амжалта хүсэе.
Үндэһэтэнэй номой сангай залгаа байшан
Монгол арадууд хадаа үни заяанһаа абан эрдэм номдо һураха эрмэлзэл шуналтай байгаа. «Эдээр бэеэ шэмэнхаар, эрдэмээр бэеэ шэмэһэниинь дээрэ», «Номгүй хүн һохортой адли...» гэжэ араднай тодо хурсаар хэлэһэн ааб даа.
Дундада зуун жэлнүүдэй һүүл багаар буряад зоной хандиблаhан 1200 толгой үхэрөөр 30 тэргэ буддын шажанай ном судар худалдан абаһан тухай гайхалтай ушар түүхын номууд дотор бэшээтэй юм. Энээнэй һүүлээр ламын шажан буряад нютагуудта дэлгэржэ, хаа хаанагүй дасангууд бии болоходоо, тэдэ дасангууд шадар һургуулинууд эмхидхэгдээд, номууд хэблэгдэдэг болоо һэн. Түрүүшын буряад номууд 1821 ондо хэблэгдэһэн гээд зарим эрдэмтэд тоолоно. Тэрээнһээ хойшо ном барлаха хэрэг Буряад орондомнай айхабтар түргөөр дэлгэрээ һэн. Агын дасанда илангаяа олон ном хэблэгдэһэн. Нүүдэл байдалтай буряад арадай иимэ олоор ном хэблэхэ гээшэ хүн түрэлтэнэй түүхэдэ үзэгдөөгүй шахуу ушар болоно. Манай арад сэсэн ухаатай, дээдэ соёлтой, эрхим хэлэтэй арад гэжэ энэ ушар гэршэлнэ.
Эгэтын дасанай бар сохигшод
Энэ хэлэгдэһые лаблан, түүхын баримта дурдая. Жэшээнь, 1887 ондо буряадай 34 дасанай 29-дэнь 600 ном барлагдаһан байна. 1911 ондо — 1696, 1923 ондо — 2000 тухай (!) ном хуушан монголоор, мүн түбэд хэлээр барлагдаа. 99 жэлэй саана иимэ олон ном буряад зоной газар уhан дээрэ хэблэгдэжэ байгаа гэжэ һанахада, омогорхолой мэдэрэл түрэнэ.
Урданай номуудые гамтайгаар хадагалжа, шэнэ номуудай нара харахада, али болохоор дэмжэжэ, олониитын анхаралда табидаг, уншахые баадхадаг аша туhатай библиотекариин ажал гээшэ ааб даа.
Уласай номой эгээн ехэ сан
Буряад Уласай Үндэhэтэнэй номой сангай хүндэтэ ажалшадта hаяхан гүрэн түрын шагналнууд барюулагдаба. «Буряад Уласай үмэнэ аша габьяатай байhанай түлөө» шагнал Р.Г.Батомункуевада, О.С.Васильевада, Л.Г.Дедюгинада, Н.Н.Хадахановада соёлой сайд С.Б.Дагаева барюулhан байна. Олон ажалшад Буряад Уласай Засагай Газарай, Арадай Хуралай, Соёлой яаманай, соёлой hалбариин ажалшадай Буряадай профсоюзай холбооной шагналнуудта хүртөө.
Үндэhэтэнэй номой санда 40 гаран жэл хүдэлhэн хүндэтэ ветеран Рэгзэма Гомбоцыреновна Батомункуева тухай тогтожо хөөрэе. Зүүн-Сибириин гүрэнэй соёлой институдта номой сангай мэргэжэлдэ һуража гараад, тэрэ үедэ Буряад Уласай гүрэнэй М.Горькиин нэрэмжэтэ эрдэмэй номой санда (мүнөө Үндэһэтэнэй номой сан) ажалайнгаа намтар эхилһэн юм. Дуратай ажалдаа шармайн оролдолгонь, зохёохы хандасань номой сангай хүтэлбэриин зүгһөө анхаран сэгнэгдэжэ, Р.Г.Батомункуевада харюусалгатай даабаринууд даалгагдадаг һэн. Буряад Уласай номой сангууд хоорондын андалдаанай, эрдэмэй-методическа, хизаар ороной болон үндэһэн уран зохёолой таһагуудта тэрэ амжалта түгэс хүдэлөө. Һүүлэй үедэ соёл-гэгээрэлэй түсэлнүүдэй болон олониитэтэй холбооной таһагай ахамад библиографай тушаалда хүдэлhэн юм.
Р.Г.Батомункуева шагнал абаба
1988 ондо Москвада тусхай һуралсал гаража, номой санда шэнэ үеын автомат аргаар хүтэлбэриин программа нэбтэрүүлгэдэ хабаадаһан байна. 1993 ондо Украинада Буряад Уласай соёлой үдэрнүүд үнгэрхэдэ, Үндэһэтэнэй номой сангые түлөөлһэн юм.
Буряадай элитэ зохёолшодой, эрдэмтэдэй, уран бэлигтэйшүүлэй библиографи зааһан номуудые, методико-библиографическа пособинуудые, номой сангай мэргэжэлтэндэ зүбшэл заабари болохо методическа туһаламжын номуудые тэрэ бэлдэһэн юм. Буряад ороной нэрэ солото хүнүүдэй зохёолнуудые, тэдээн тухай гараһан номуудые, статьянуудые зааһан хэрэгтэй мэдээнүүдые согсолжо гаргаһан байна. Арадаймнай агууехэ һайндэр Сагаалганай бусаагдахада, энэ ехэдэрые яагаад зүбөөр һайндэрлэхэб гэһэн эрдэмтэдэй, аха захатанай заабари зүбшөөлнүүдтэй, соёлой мэргэжэлтэндэ тон туһатай ном согсолһон юм.
Номой сангуудай хизаар ороноо шэнжэлгын һалбаряар үнгэрдэг али олон зүблөөнүүдэй, эрдэмэй-практическа хуралдаануудай ажалда Буряад Уласай аймагуудта, Эрхүү можодо, Үбэр Байгалай хизаарта оло дахин хабаадаа.
Л.Ч.Норбоева амаршална
" Гэсэр" үльгэрэй 1000 жэлэй, Нэгэдүгээр Петр хаанда хори буряадуудай ошоһоор 300 жэлэй ойн баярые тэмдэглэхэдэ, суута буряад нэрэ солотоной ойн баярай үдэшэнүүдые эмхидхэхэдэ, буряад хэлэн дээрэ гараһан шэнэ номуудтай танилсахада, уншагшадай хуралдаа үнгэргэхэдэ Р.Г.Батомункуевагай зүбшэл заабари, ехэ дүршэлынь аша туһатай бэлэй. 2015 ондо Россида Литературын жэл соносхогдоходо, Буряадайнгаа уран зохёолшодтой хамта олон аймагуудта хүрэжэ, уншагшадтай уулзалгануудые эмхидхэhэн юм.
Р.Г.Батомункуева «Буддын шажан ба Зүүн зүгэй арадуудай соёл» гэһэн лектори байгуулагшадай нэгэн гээшэ. «Буряад ороной ном» гэһэн дугуйланай буряад таһагай ажалые олон жэлэй туршада амжалта түгэс хүтэлhэн гээд тэмдэглэе. Бидэнэй номуудтай танилсалгые хэдэ дахин ехэ hонирхолтойгоор хүтэлhэндэнь сэдьхэлэй баяр хүргэжэ ябадагбди.
Эндэ арадай дуу зэдэлдэг
Эндэ арадай дуу зэдэлдэг
Россиин Сэтгүүлшэдэй холбооной гэшүүндэ абтаад, буряад, ород хэлэн дээрэ уласай сонинуудта статьянуудые хэблэдэг, радиогой, телевидениин дамжуулгануудта саг үргэлжэ хабаададаг hэн.
«Буряад үнэн» сониной жэл бүри эмхидхэдэг «Буряадай түрүү хүнүүд» конкурсын автор-лауреадай нэрэ зэргэдэ хэдэн удаа хүртэһэн, өөрөөшье лауреат болоһон юм. Түрэл Могсохонойнгоо һургуулиин ойн баярта зорюулһан дуундань Цырен Шойжонимаев хүгжэм зохёоһон байна. Мэдээжэ дуушан, хүгжэмшэн Инна Шагнаеватай хамта «Наян-Наваа» гэжэ дуу зохёогоо.
Буряад Уласай Соёлой яаманай, Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай захиргаанай яһатан хоорондын харилсаануудай хорооной дэмжэлгээр Уласай Үндэһэтэнэй номой сангай дэргэдэ жэл бүри үнгэрдэг «Буряад хэлэнэй үдэрнүүд» гэжэ нэрэтэй ууган хэлэнэймнай һайндэр үргэн дэлисэтэйгээр үнгэрхын тула Р.Г.Батомункуева тон ехээр оролдодог hэн. Энэ аша буянтай ажалайтнай түлөө, хүндэтэ Рэгзэма Гомбоцыреновна, олон үе уншагшадай зүгhөө доро дохинобди!
Л.В.Гармаева амаршална
Үндэhэтэнэй номой санда hэльбэн шэнэдхэлгын айхабтар ехэ ажал бэелүүлэгдээ. Шэнэ сагай оньhон түхеэрлгэнүүд тодхогдоо, номуудые зүбөөр хадагалха эрхэ байдал зохёогдоо. Сая номуудые шэнэ байрада зөөхэ амаргүй ехэ ажал библиотекын мэргэжэлтэд бэелүүлээ. Мүнөө дүрөө дээрээ байhан Үндэһэтэнэй номой сангай ажалшадта, сангай захирал хүндэтэ Людмила Владимировна Гармаевада зохёохы ажалдань амжалта хүсэе.