Түүхэһээ
«Минии город, минии Ленинград»
8 февраля 2024
1258
2024 оной январиин 27-до Ленинградай бүhэлэн хүреэлгые таhалhаар 80 жэлэй ой гүйсэбэ
Немец фашистнуудай сэрэгүүдтэ хүреэлэгдээд, үдэр һүнигүй бомбодолгодо орожо, ажаһуугшадынь үлэн хооһоор туража байһан Ленинград хотые сүлөөлхын тула хэдэн дахин Улаан Арми добтолоо һэн. Түрүүшын хоёр добтолго 1941 оной намар болоходоо, арайл урагшагүйдөө. 1942 оной үбэл дахинаа добтолһон манай сэрэгүүд зарим тэды амжалта туйлаһан юм. Москва хотые абахаяа үсэд нэтэрүүгээр добтолhон тоогоор олон дайсадhаа хамгаалхын тула ехэ хүсэн тиишэ ябуулагдаһан дээрэһээ эдэ добтолгонууд зорилгоёо хүсэд бэелүүлээгүй үлэһэн байна.
Эдэ үдэрнүүдтэ Ленинград хотые хамгаалhан эрэлхэг совет сэрэгшэдые, шэн зоригтой хотын ажаhуугшадые бүхы оромнай шаналан дурсажа, дархан солыень дуудана. Буряад-монгол хэлэ шэнжэлгэ болон хүгжөөлгэдэ горитой хубитаяа оруулһан ехэ эрдэмтэн Д.Д.Амоголоновой хуби заяан Нева мүрэн дээрэхи хотын түүхэтэй нягта холбоотой байгаа. Буряадай Уран зохёолшодой холбооной правлениин харюусалгата секретарь Ю.И.Будаевай, БГУ-гай багша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Д.Д.Доржиевай дурсалгануудта үндэһэлэн, Даши Доржиевичай намтарай үйлэ хэрэгүүд тухай эндэ бэшэгдэбэ гээшэ.
Сэлэнгын аймагай Жаргаланта нютаг тоонтотой Даши Амоголонов 1931 ондо Ленинградай гүрэнэй университедэй зүүн зүгэй таһагта һурахаяа ороо һэн. 1937 ондо нютагаа бусажа, Буряад-Монголой хэлэ, уран зохёол болон түүхэ шэнжэлэлгын эрдэмэй институдта хүдэлөө. Ленинградта оршодог СССР-эй Эрдэмэй академиин Зүүн зүгэй институдай аспирантурада һуража байтарнь, дайн эхилшоо бэлэй. Анна Григорьевна Костариковатай гал гуламтаяа ниилүүлжэ, заахан басагатай болоод байгаа. Аспирант Даши Амоголонов 1941 оной июлиин эхеэр Ленинград хотын арадай ополчениин зэргэдэ жагсажа, Пулково шадар эльгээгдээ һэн. Тэрэнэй хадам эсэгэ Григорий Николаевич мүн лэ ополченидэ ороһон юм.
Даши Амоголонов
Буряадай багшанарай дээдэ һургуулиин хүндэтэ профессор Д.Д.Амоголоновой шабинарай нэгэн, сэтгүүлшэ, Буряадай арадай поэт Б.Н.Жанчипов багшынгаа наһанай нүхэр Анна Григорьевнагай дурсалга бэшэжэ абаһан юм. Хүреэлэгдэһэн Ленинградта байһан аймшагтай саг тухай тэрэ иигэжэ хөөрэһэн байна:
... Үлэн хооһон үдэр, һүнинүүдэймнай тама гээшэ эхилээ һэн даа. Хүн бүхэндэ хоногой хубяар 200 грамм хилээмэн үгтэдэг байгаа. Малая Невка голые нэгэтэ онгосоор гаталжа, саада бэеынь огородой обин дээрэһээ эртүүр хуряагдаһан капустын хаягдаһан хальһа суглуулжа, дабһалаадшье үзөөбди. Би тиихэдэ Смольнодо дүтэхэнэ байһан һургуулида багшалаа болохоб. Ямар хэшээл болохоб даа, мэдээжэ ха юм. Снаряд, бомбын тэһэрээнһээ шахагдаһан агаарай долгёор сонхын шэлнүүд дэлбэ һүрэжэ, зайн галгүй, дулаагүй гэрнүүд хооһон хохимойн шэнжэтэй лүнхылдэн харлажа байгша һэн. Фугасна бомбын дүлэнһөө хаа-хаанагүй түймэрэй утаан уняар бааягша бэлэй. Транспорт үгы болоһон хотынхидой Нева мүрэнэй соолгоһоо эдихэ уһаяа асарха гээшэ хэсүү һэн.
Даши Доржиевич дахинаа һайн дураараа фронт ошоод, 1942 оной январь соо ехээр үбшэлэнхэй бусаа һэн. Февраль соо басагамнай наһа бараа. Минии түрэлхид, хамтадаа 11 хүн хүреэлэлгын үедэ наһа бараа. Даши Доржиевичай танил, университедэй монгол хэлэ бэшэгэй таһагай табадахи курсда эрхимээр һуража ябаһан Зэдэ нютагай оюутан Пренлай Доржиев 1942 ондо наһа бараа һэн. Тэдэ барандаа Пискаревско булашада хүдөөлүүлэгдэнхэй " (Булат Жанчипов. Тулгын галнууд.- Улаан-Үдэ. 2007, 266-267 н.).
Ленинградта эгээн олон зон 1942 оной туршада наһа бараа гээд түүхын данса мэдээсэнэ: январьта — 100 мянганһаа үлүү; февраль соо — баһа 100 мянганһаа үлүү, мартда — 95 мянга үлүүтэй хүн нүгшэһэн тухай баримта «Россия» (2007) энциклопеди соо мэдээсэгдэнэ. 1944 ондо хотын хүсэд сүлѳѳлэгдэхэдэ, дайнай урда тээ ажаhууhан зоной оройдоо табанай нэгэ хуби, 560 мянган хүн амиды үлѳѳд байгаа бэлэй.
Анна Григорьевна хэбтэриин болошоһон Даши нүхэрөө Ладогын «ами наһанай» мүльһэн харгыгаар гаргажа шадаһан юм. Краснодарай хизаар руу шэглэһэн эшелондо һуулсажа, харгыдаа нүхэрөө халбагаар эдеэлүүлжэ хүрэһэн байна. Тэндэ МТС-эй хамһабариин ажахыда үнеэ һаалсажа һураад, һаалишанай хубаариин һү гэртээ асаржа, үбгэндөө уулгаһаар, хүл дээрэнь гаргаһан тухай хөөрэһэн юм.
Бэеэр муудаһан дээрэһээ сэрэгэй албанһаа табигдажа, Д.Д.Амоголонов нүхэртэеэ Буряад ороноо ерээд, Оронгодо багшалаа, номой хэблэлдэ оршуулагшаар, редактораар ажаллаа. Дайнай дүүрээдүй байхада, Даша Доржиевич Ленинградта хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-докторой нэрэ зэргэтэй болоо бэлэй. Буряадай багшанарай дээдэ һургуулида 20 гаран жэлэй туршада буряад хэлэнэй болон литературын кафедрые даагшаар хүдэлөө. Олон үеын түрэлхи хэлэнэй багшанарые һургаһан габьяатай. «Буряадай АССР-эй һургуулиин габьяата багша», «Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн байна.
Даруу, сэхэ зантай энэ хүнэй наһанай намтар тэрэнэй үеын олон сая зоной намтартай адлишуу, бэрхэшээлһээ сухарихагүй хатуу булад зоригынь бүхы арадай баатаршалгын таһаршагүй хуби боложо түүхэдэ үлөө ха юм.
Данри Хилтухин Ленинград хамгаалаа
1942 оной үеэр сэрэгэй телефонистаар алба хэжэ байhан буряад поэт Данри Хилтухин Ленинград хотые хамгаалжа, Синявинай үндэр хабсагай шадар шанга тулалдаануудта хабаадаhан байгаа. Дайнай үедэ Данри Хилтухинай «Эсэгэ оронойнгоо түлөө» (1942), «Сэрэгшын лирикэ» (1943) гэжэ номуудынь нара хараа һэн.
«Минии город, минии Ленинград» гэжэ поэмэ соогоо дайсанай артиллериин шанга буудалгые поэт иигэжэ зураглана:
Арюун тэнгэри
алаг эреэгээр турьяа,
Аглаг агаар
Элһэ тооһоор бурьяа.
Артиллериин добтолго
иимэ гэжэ
шүдхэрынь мэдэлэй, -
одоошье галаб гээшэнь
урбалдажа эхилээ.
Газар тэнгэри хоёр
ниилээд,
гани галзуу
нэрьеэ-түрьеэ
түрүүлээ.
Амба томо һомонууд
галта шуургаа
аймшагтайгаар тудхаажа,
дээрэмнай буулгаа.
Амхаржа траншеймнай
бутаржа нураа.
Али оломнай
хүл гараа хухараа.
Арбан табан минутын
сохилто соо
аалидахынь хүлеэхэш
хүлһэндөө норосороо.
Хүдөөлүүлхэш унаһан
нүхэдөө.
Тэлэхэш санбат руу
шархатаһан нүхэдөө.
Телефоной утаһа
зуу дахин үдэртөө
таһарһыень залгахаш,
яарахаш үхэтэрөө...
Байлдаануудай нэгэ забһарта, 1943 оной намар ород поэт, сэрэгэй корреспондент Михаил Дудинтай уулзаһан тухайгаа Данри Хилтухин иигэжэ бэшэhэн юм:
Уулзаа хүм НП-һээ
нэгэтэ ерэхэдээ,
уран зохёолшо
офицер Михаил Дудинтай.
Хани халуун
үгэнүүдээ
андалдаад,
хоёр гурбан шүлэгүүдээ
уншалсаад,
дайнай бэлшэр тээшэ,
гал тээшээ
дараа һэмди —
урагшаал гээшэ!
Байлдаанда байдаггүй
амар заяан, -
балмад дайсанаал
бажуухаяа зүдхэхэш
маряан...
— Байлдагты, хүбүүдни,
байлдагты зүрхэтэй.
Байлдаанда шадалиг
ябаха хэрэгтэй! —
Ашата дайдамнай
сэрэгшэдээ
харана хурсаар
арбан тээһээнь
юрөөлтэй һайхан
харасаар.
В.Петоновой оршуулга.
Михаил Дудин наhаар ахашаг, Финляндитай дайнда хабаадажа үрдиhэн байгаа. 1942 оной октябрьhаа Ленинградай «На страже Родины» сониндо сэрэгэй корреспондентээр алба хэдэг hэн. Дайнай hүүлээрхи бүхы наhаяа Нева дээрэхи баатар хототой холбоhон юм. Тэрэнэй ехэ шүлэгhѳѳ дүрбэн мүр дурдая:
Михаил Дудинда хүшөө
Би сэдьхэлээ гал бурма сооhоо,
Бүhэлэлэн хүреэлэлгэhээ абажа гарааб.
Наhанайм заяата дуун боложо,
Намда үлѳѳлши, Ленинград!
Эндэ ба саашадаа Т.Самбяловагай оршуулга.
Элитэ зохёолшо, зүблэлтэ ороной олон арадуудай поэзиhээ уран оршуулагша, ниитын ажал ябуулагша, СССР-эй Гүрэнэй шангай лауреат, Социалис Ажалай Герой Михаил Дудин 70 номой автор юм. Тэрэнэй ажаhууhан Малая Посадская үйлсын 8-дахи гэртэ Дурасхаалай самбар тодхогдонхой (скульптор Григорий Ястребенецкий, архитекторынь буряад бэлигтэн Вячеслав Бухаев).
Михаил Дудинай түрэhѳѳр 100 жэлэй ойдо Санкт-Петербург хотодо үндэр хүшѳѳ бодхоогдоhон юм.
Би дайлалдааб, дэмы бэшэ, мэдэнэб,
Дайн нюдэндэм орожо үлэнхэй.
Наранай жаргахые түймэр мэтээр харанаб,
Тэнгэриин аянгада — үхэр буугай наяраан дуулдана.
Гайхамшаг эдэ хүнүүдэй, хэрэм үлгы Ленинград баатар хотые хамгаалхын түлѳѳ ами наhаяа үгэhэн сая гаран зоной дурасхаал хэтэ мүнхэ оршохо.
Гэрэл-зурагууд Интернедэй нээмэл сайтнуудhаа абтаба.
Пискаревой дурасхаалай булаша
Пискаревой дурасхаалай булаша
Эдэ үдэрнүүдтэ Ленинград хотые хамгаалhан эрэлхэг совет сэрэгшэдые, шэн зоригтой хотын ажаhуугшадые бүхы оромнай шаналан дурсажа, дархан солыень дуудана. Буряад-монгол хэлэ шэнжэлгэ болон хүгжөөлгэдэ горитой хубитаяа оруулһан ехэ эрдэмтэн Д.Д.Амоголоновой хуби заяан Нева мүрэн дээрэхи хотын түүхэтэй нягта холбоотой байгаа. Буряадай Уран зохёолшодой холбооной правлениин харюусалгата секретарь Ю.И.Будаевай, БГУ-гай багша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Д.Д.Доржиевай дурсалгануудта үндэһэлэн, Даши Доржиевичай намтарай үйлэ хэрэгүүд тухай эндэ бэшэгдэбэ гээшэ.
Сэлэнгын аймагай Жаргаланта нютаг тоонтотой Даши Амоголонов 1931 ондо Ленинградай гүрэнэй университедэй зүүн зүгэй таһагта һурахаяа ороо һэн. 1937 ондо нютагаа бусажа, Буряад-Монголой хэлэ, уран зохёол болон түүхэ шэнжэлэлгын эрдэмэй институдта хүдэлөө. Ленинградта оршодог СССР-эй Эрдэмэй академиин Зүүн зүгэй институдай аспирантурада һуража байтарнь, дайн эхилшоо бэлэй. Анна Григорьевна Костариковатай гал гуламтаяа ниилүүлжэ, заахан басагатай болоод байгаа. Аспирант Даши Амоголонов 1941 оной июлиин эхеэр Ленинград хотын арадай ополчениин зэргэдэ жагсажа, Пулково шадар эльгээгдээ һэн. Тэрэнэй хадам эсэгэ Григорий Николаевич мүн лэ ополченидэ ороһон юм.
Даши Амоголонов
Буряадай багшанарай дээдэ һургуулиин хүндэтэ профессор Д.Д.Амоголоновой шабинарай нэгэн, сэтгүүлшэ, Буряадай арадай поэт Б.Н.Жанчипов багшынгаа наһанай нүхэр Анна Григорьевнагай дурсалга бэшэжэ абаһан юм. Хүреэлэгдэһэн Ленинградта байһан аймшагтай саг тухай тэрэ иигэжэ хөөрэһэн байна:
— 1941 оной намар тээшэ гэнтэ хүн үүдэ тоншоод орожо ерэхэдээ, Дашамнай байгаа һэн. Туража харлашаһан, танигдашагүй болонхой. Аспирантнуудые табиха гэһэн Ворошиловай захиралта байгаа юм.
... Үлэн хооһон үдэр, һүнинүүдэймнай тама гээшэ эхилээ һэн даа. Хүн бүхэндэ хоногой хубяар 200 грамм хилээмэн үгтэдэг байгаа. Малая Невка голые нэгэтэ онгосоор гаталжа, саада бэеынь огородой обин дээрэһээ эртүүр хуряагдаһан капустын хаягдаһан хальһа суглуулжа, дабһалаадшье үзөөбди. Би тиихэдэ Смольнодо дүтэхэнэ байһан һургуулида багшалаа болохоб. Ямар хэшээл болохоб даа, мэдээжэ ха юм. Снаряд, бомбын тэһэрээнһээ шахагдаһан агаарай долгёор сонхын шэлнүүд дэлбэ һүрэжэ, зайн галгүй, дулаагүй гэрнүүд хооһон хохимойн шэнжэтэй лүнхылдэн харлажа байгша һэн. Фугасна бомбын дүлэнһөө хаа-хаанагүй түймэрэй утаан уняар бааягша бэлэй. Транспорт үгы болоһон хотынхидой Нева мүрэнэй соолгоһоо эдихэ уһаяа асарха гээшэ хэсүү һэн.
Даши Доржиевич дахинаа һайн дураараа фронт ошоод, 1942 оной январь соо ехээр үбшэлэнхэй бусаа һэн. Февраль соо басагамнай наһа бараа. Минии түрэлхид, хамтадаа 11 хүн хүреэлэлгын үедэ наһа бараа. Даши Доржиевичай танил, университедэй монгол хэлэ бэшэгэй таһагай табадахи курсда эрхимээр һуража ябаһан Зэдэ нютагай оюутан Пренлай Доржиев 1942 ондо наһа бараа һэн. Тэдэ барандаа Пискаревско булашада хүдөөлүүлэгдэнхэй " (Булат Жанчипов. Тулгын галнууд.- Улаан-Үдэ. 2007, 266-267 н.).
Ленинградта эгээн олон зон 1942 оной туршада наһа бараа гээд түүхын данса мэдээсэнэ: январьта — 100 мянганһаа үлүү; февраль соо — баһа 100 мянганһаа үлүү, мартда — 95 мянга үлүүтэй хүн нүгшэһэн тухай баримта «Россия» (2007) энциклопеди соо мэдээсэгдэнэ. 1944 ондо хотын хүсэд сүлѳѳлэгдэхэдэ, дайнай урда тээ ажаhууhан зоной оройдоо табанай нэгэ хуби, 560 мянган хүн амиды үлѳѳд байгаа бэлэй.
Анна Григорьевна хэбтэриин болошоһон Даши нүхэрөө Ладогын «ами наһанай» мүльһэн харгыгаар гаргажа шадаһан юм. Краснодарай хизаар руу шэглэһэн эшелондо һуулсажа, харгыдаа нүхэрөө халбагаар эдеэлүүлжэ хүрэһэн байна. Тэндэ МТС-эй хамһабариин ажахыда үнеэ һаалсажа һураад, һаалишанай хубаариин һү гэртээ асаржа, үбгэндөө уулгаһаар, хүл дээрэнь гаргаһан тухай хөөрэһэн юм.
Бэеэр муудаһан дээрэһээ сэрэгэй албанһаа табигдажа, Д.Д.Амоголонов нүхэртэеэ Буряад ороноо ерээд, Оронгодо багшалаа, номой хэблэлдэ оршуулагшаар, редактораар ажаллаа. Дайнай дүүрээдүй байхада, Даша Доржиевич Ленинградта хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-докторой нэрэ зэргэтэй болоо бэлэй. Буряадай багшанарай дээдэ һургуулида 20 гаран жэлэй туршада буряад хэлэнэй болон литературын кафедрые даагшаар хүдэлөө. Олон үеын түрэлхи хэлэнэй багшанарые һургаһан габьяатай. «Буряадай АССР-эй һургуулиин габьяата багша», «Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн байна.
Даруу, сэхэ зантай энэ хүнэй наһанай намтар тэрэнэй үеын олон сая зоной намтартай адлишуу, бэрхэшээлһээ сухарихагүй хатуу булад зоригынь бүхы арадай баатаршалгын таһаршагүй хуби боложо түүхэдэ үлөө ха юм.
Данри Хилтухин Ленинград хамгаалаа
1942 оной үеэр сэрэгэй телефонистаар алба хэжэ байhан буряад поэт Данри Хилтухин Ленинград хотые хамгаалжа, Синявинай үндэр хабсагай шадар шанга тулалдаануудта хабаадаhан байгаа. Дайнай үедэ Данри Хилтухинай «Эсэгэ оронойнгоо түлөө» (1942), «Сэрэгшын лирикэ» (1943) гэжэ номуудынь нара хараа һэн.
«Минии город, минии Ленинград» гэжэ поэмэ соогоо дайсанай артиллериин шанга буудалгые поэт иигэжэ зураглана:
Арюун тэнгэри
алаг эреэгээр турьяа,
Аглаг агаар
Элһэ тооһоор бурьяа.
Артиллериин добтолго
иимэ гэжэ
шүдхэрынь мэдэлэй, -
одоошье галаб гээшэнь
урбалдажа эхилээ.
Газар тэнгэри хоёр
ниилээд,
гани галзуу
нэрьеэ-түрьеэ
түрүүлээ.
Амба томо һомонууд
галта шуургаа
аймшагтайгаар тудхаажа,
дээрэмнай буулгаа.
Амхаржа траншеймнай
бутаржа нураа.
Али оломнай
хүл гараа хухараа.
Арбан табан минутын
сохилто соо
аалидахынь хүлеэхэш
хүлһэндөө норосороо.
Хүдөөлүүлхэш унаһан
нүхэдөө.
Тэлэхэш санбат руу
шархатаһан нүхэдөө.
Телефоной утаһа
зуу дахин үдэртөө
таһарһыень залгахаш,
яарахаш үхэтэрөө...
Байлдаануудай нэгэ забһарта, 1943 оной намар ород поэт, сэрэгэй корреспондент Михаил Дудинтай уулзаһан тухайгаа Данри Хилтухин иигэжэ бэшэhэн юм:
Уулзаа хүм НП-һээ
нэгэтэ ерэхэдээ,
уран зохёолшо
офицер Михаил Дудинтай.
Хани халуун
үгэнүүдээ
андалдаад,
хоёр гурбан шүлэгүүдээ
уншалсаад,
дайнай бэлшэр тээшэ,
гал тээшээ
дараа һэмди —
урагшаал гээшэ!
Байлдаанда байдаггүй
амар заяан, -
балмад дайсанаал
бажуухаяа зүдхэхэш
маряан...
— Байлдагты, хүбүүдни,
байлдагты зүрхэтэй.
Байлдаанда шадалиг
ябаха хэрэгтэй! —
Ашата дайдамнай
сэрэгшэдээ
харана хурсаар
арбан тээһээнь
юрөөлтэй һайхан
харасаар.
В.Петоновой оршуулга.
Михаил Дудин наhаар ахашаг, Финляндитай дайнда хабаадажа үрдиhэн байгаа. 1942 оной октябрьhаа Ленинградай «На страже Родины» сониндо сэрэгэй корреспондентээр алба хэдэг hэн. Дайнай hүүлээрхи бүхы наhаяа Нева дээрэхи баатар хототой холбоhон юм. Тэрэнэй ехэ шүлэгhѳѳ дүрбэн мүр дурдая:
Михаил Дудинда хүшөө
Би сэдьхэлээ гал бурма сооhоо,
Бүhэлэлэн хүреэлэлгэhээ абажа гарааб.
Наhанайм заяата дуун боложо,
Намда үлѳѳлши, Ленинград!
Эндэ ба саашадаа Т.Самбяловагай оршуулга.
Элитэ зохёолшо, зүблэлтэ ороной олон арадуудай поэзиhээ уран оршуулагша, ниитын ажал ябуулагша, СССР-эй Гүрэнэй шангай лауреат, Социалис Ажалай Герой Михаил Дудин 70 номой автор юм. Тэрэнэй ажаhууhан Малая Посадская үйлсын 8-дахи гэртэ Дурасхаалай самбар тодхогдонхой (скульптор Григорий Ястребенецкий, архитекторынь буряад бэлигтэн Вячеслав Бухаев).
Михаил Дудинай түрэhѳѳр 100 жэлэй ойдо Санкт-Петербург хотодо үндэр хүшѳѳ бодхоогдоhон юм.
Би дайлалдааб, дэмы бэшэ, мэдэнэб,
Дайн нюдэндэм орожо үлэнхэй.
Наранай жаргахые түймэр мэтээр харанаб,
Тэнгэриин аянгада — үхэр буугай наяраан дуулдана.
Гайхамшаг эдэ хүнүүдэй, хэрэм үлгы Ленинград баатар хотые хамгаалхын түлѳѳ ами наhаяа үгэhэн сая гаран зоной дурасхаал хэтэ мүнхэ оршохо.
Гэрэл-зурагууд Интернедэй нээмэл сайтнуудhаа абтаба.