Түүхэһээ
Гашайда болоһон сошордомо гай тодхор
17 ноября 2021
579
1918 оной февраль һарада Буряад ороной дэбисхэр дээрэ Зүблэлтэ засаг тогтоогдоһон юм.
Тэрэ үедэ Мухар-Шэбэр аймаг Хориин ведомствын бүридэлдэ ородог байгаа, 1918 оной зунай үедэ Буряад Гашай һууринда сошордомо гай тодхор болоһон юм.
Үни холо үнгэрһэн хүлгөөтэ сагые, нютаг нугынгаа зоной алдарта намтар, түүхые залуу үетэн шудалха, мэдэхэ ёһотой.
Мухар-Шэбэр аймагай Гашайда болоһон гай тодхор тухай тон һайнаар мэдэхэеэ, һонирхожо үзэхэеэ, Буряад Уласай үндэһэтэнэй архивта саарһа дансануудые шэнжэлбэб. Тиихэдээл арсажа болошогүй, тон үнэн баримтанууд олдогдоо.
«Гашайн волостьдо боложо байгаа газарай тоосоото байдалые шалгажа, хэмжээ абаха, хүлгэжэ байһан ород, буряад зониие эблэрүүлхэ комисситай түргэн Гашай ошогты», — гэжэ Хориин аймагай дүүмын гэшүүн Дондог Найданович Дугаровай нэрэ дээрэ эльгээгдэһэн телеграмма үндэһэтэнэй архивта байна. Тэрэл телеграммын ёһоор, Хориин аймагай дүүмэһээ Дондог Дугаров, Дулзен Цыдыпов гэгшэд Гашай ошоһон байна. Батнай-Харганын хошуунһаа Дашацырен Шойнзонов комиссиин гэшүүн боложо, Гашай ошоһон байна.
Гашайда болоһон аюулай һүүлдэ амиды үлэһэн Дашацырен Шойнзонов иигэжэ бэшэһэн байна: «Суулга нютагта суглаан болоо. Тэндэ Дулма Дугарова, Хошуунай бэшээшэ Доржо Эрдынеев байгаа. Зонтой хөөрэлдэһөөр тухайлхада, бүхы Түгнэ, Суулга, Гашай тосхонуудаар зониие олоор алаа, гэр барааень галдаа, зөөрииень тоноо. 1918 оной июлиин 5-да аргагүй олон бандит Батнай-Харганын хошуунай управын мүнгэн сангай кассые тоноо. Тиихэдэнь Хошуунай управа, тэндэхи милицишье энээниие элирүүлээгүй, хэмжээ абаагүй. 1918 оной августын 8-9-дэ Суулгын дасанай үнэтэй сэнтэй зөөриие тэдэ хулгайлаа. Ламанарай 150 гэр галдаа». Шойнзоновой гэршэлһэн саарһан архивта байна.
Суулга нютагһаа Импилов, Даша-Доржо Рабданов, Намонь Батомункуев, Түгнэһөө Очир Мункуев, Нембо Базаров, Түгнын Адагһаа Василий Юмсурунов, Ноёхоной сомонһоо Бадма Ринчинов, Суулгын дасанһаа Даша Дабаев гэгшэд алуулаа гэжэ Бурнацкомой гэшүүн Ирдынеевэй гэршэлгэ архив соо байна.
Тэрэ шэрүүн сагта манай тала дайдаар Колчак, атаман Семенов, барон Унгерн, сагаан чехүүд, сагаантан, улаантан, элдэб эсын этэгээдүүд гал түймэр, алуур дээрмэ хэжэ, ород буряад хоёрой хоорондо яһа хаяжа, гам хайрагүйгөөр һүйдхэжэ, алалсуулжа байгаа ха юм даа.
Хориин аймагай дүүмын гэшүүн Дугаров Дондог
«Дасан тоногдожо, аргагүй үнэтэй сэнтэй 16 гара мянган ном хулгайлагдаа. Нэгэ номынь 850 түхэриг сэнтэй һэн», — гэһэн Санжажаб Доржиевай дээрмэшэд тухай хэһэн мэдүүлгэ архивай л/д 292-дохи номерой хэрэг соо байна.
«Суулгын сомоной аха дүү Ванжиловтанай, Батуевтанай гэрнүүд галдагдаһан байна. 50 гаран хазаар моритой танигдаагүй хари зон бии боложо, һүрөөтэй гал түймэр соробхилжо, хүл хөөрсэг болгоо. Энэл үедэ Хуушан-Гашайн Носковой гурбан хүбүүд баригдаад, тэдэнэр Суулгын дасанай дэргэдэхи сэргэнүүдтэ хүлигдөө. Иимэ юумэнэй болоходо, комитедэй түрүүлэгшэ Филипп Евтеевич, секретарь Горбатых гэгшэд баригдагша гурбан хүбүүдэй эсэгэ Носков Прокопий Степановичые мүшхөө», — гэжэ 1918 оной июлиин 13-да бэшэгдэһэн мэдүүлгэ архив сооһоо олдобо.
Иимэ гай тодхор болоод лэ, үймөөтэ сагта Зүблэлтэ засагай түлөөлэгшэдһөө бүридэһэн комисси Суулга худар ошоо ха.
Буряадуудай талаһаа Хориин аймагай дүүмын гэшүүн Дугаров Дондог, Суулгын зайһан Соднампилов гэгшэд ба бусад, ородуудай талаһаа Гашайн комитедһээ Горбатых, республикын түлөөлэгшэ, областиин гүйсэдкомой таһагые даагша Смолин Капитон Данилович ошоо.
Эгээл энэ үдэр Суулгын дасанда зунай Майдариин хурал боложо, энэ һайндэртэ ерэһэн зон аргагүй олон байгаа. Хуралай дүүрэхын урдахана Хориин аймагһаа ерэһэн түлөөлэгшэ Дондог Дугаров хуралда ерэһэн зондо хандажа, нютаг нугануудаар боложо байһан аюул тодхор, хулгай дээрмэ, гэмтэ ябадалнуудые элирүүлхэ, хэмжээн абтаха ёһотой гэжэ хэлэһэн байна. Сугларһан бүхы зониие областиин гүйсэдхэхэ комитедэй резолюцитай һүүлээрнь танилсуулаа. Энэ резолюци хадаа буряад зоной Түгнэһөө зөөжэ ошохо тухай, буряадуудай автономито эрхэ тухай байба. Һүүлээрнь Д.Н. Дугаров Гашай нютагта һуудаг буряадуудые Шэнэ-Харлуун (Гашайһаа холо бэшэ) газарта суглаанда ошохыень уриба. Гүрэнэй түлөөлэгшэ Дугаров "сэргэдэ хүлеэтэй Носковой 12-той бага хүбүүе — Пронькыень табюулба. Батуевтанай гэрнүүдые галдаһан аха дүү хоёр Носковуудые Шэнэ-Харлуун туужа абаашахые захираа«,- Долгоржапов Джагмат Догдонович гэгшын 1918 оной августын 15-да мэдүүлһэн мэдүүлгэ архивай л/д 19-дэхи номерой хэрэг соо уншагдаба.
Архивай л/д 19-21-дэхи хэрэгүүд соо республикын түлөөлэгшэ Смолиной айлнуудаар ябажа, зонтой хөөрэлдэһэн, шалгаһан тухай бэшээтэй.
«1918 оной июлиин 24-дэ комиссиин гэшүүд ерээ. Найман буряадуудтай Дондог Дугаров ерээ. Теэд ородуудайнь талаһаа хэншье ерээгүй. Бүхы тэндэ ерэһэн зон ородуудай комиссиие 15 саг болотор хүлеэбэбди. Үглөөдэрнь, июлиин 25-да одоол хоёр талаһаа комисси сугларба. Дугаров бидэ хоёр Зүблэлтэ засагай түлөөлэгшэд хадаа, алишье тала баряагүйбди. Ородуудай тала Гашайһаа мандадтай 2 хүн, Шаралдайһаа — 2, Мухар-Шэбэрһээ — 2, Шэнэ-Заганһаа — 2, Наквасинһаа Олейников, Шаралдайһаа Ребятин гэгшэд ерээ.
Июлиин 25-да үдэрэй 2 сагта съездын суглаан 2 асуудалтайгаар эхилээ. 1. Газарай суудал. 2. Газарай хубаари тухай.
Эдэ хоёр асуудалаар хөөрэлдэһэнэй һүүлээр, нютаг нютагаар боложо байһан гай тодхор тухай асуудал табигдаа. Бүхы аюул тонуулһаа 41 мянган түхэригэй гарзада улад зон ороо, тэрэнииемнай, шэнэ засаг, бусаагты, түлэгты гэжэ Гашайн ородууд мэдүүлбэ. Буряадуудай тала баһал тэды ехэ гай тодхорто орообди, манда баһал туһалагты гээ.
Суглаанда ерэһэн ородууд Дондог Дугаровта хандажа: „Юундэ эндэ иимэ олоороо буряадууд ерээб!“ гэһэн асуудал табиба. Тиихэдэнь тэдэ улад дасанда хуралда ерээд, бусажа ябаа бэшэ юм гү гэжэ Дугаров харюусаа.
Тиигээд лэ съездын үшөө дүүрээгүй байтар, гэнтэ буу зэбсэгтэй моритой аргагүй олон сэрэг Гашай тээһээ ухаа тооһо урьюулан орожо ерээд, сугларагшадые буудажа, добтолжо ороо», — гэжэ 1918 оной августын 16-да засагай газарта гэршэлһэн Д.К. Смолиной үгэнүүд архивта байна.
«Съезддэ сугларһан суглаашадта добтолһон һүрэг олон моритой уладынь „Роза“ гэжэ Благовещенскһээ ерэһэн контрреволюционно тагнуулай отрядай тонуулша бандидууд байгаа. Эдэ бандидуудай добтолгоһоо боложо, съезд тогтоолшье гаргаагүй, суглаашад бүгэдэ бэеэ аршалан тарашоо һэн», — гэжэ Ребятин гэршэлһэн байна.
Энэ хүлгөөнэй болоһоной удаа зарим улад эндэ тэндэһээ сугларжа, юунэй боложо байһаниие гайхалсан, саашань хөөрэлдэхэ, сугларха гэхэдэ, олонхидынь үгы байһан байгаа ха. Тэндэхи нэгэ гэр соо тушаагдаад байһан Варфоломей ба Иван гэжэ Носковой хоёр хүбүүд, мүн үшөөшье ондоо бэшэ гэршэнэрые Дондог Дугаров мүшхэбэрилжэ, ямар ушарһаа, юунэй түлөө гэрнүүд галдагдааб, хулгай дээрмэ болооб гэжэ элирүүлбэ.
«Архип Овчинников, Ермолай Молчанов, Роман Шадрин, Егор Кравцов гэдэгүүд гэрнүүдые галдагты гэжэ захираа», — гэжэ Носковой хүбүүдшье, ондоо гэршэнэршье Дугаровта мэдүүлээ. Тиихэдэнь Дондог Дугаров газаашаа гараад, газаа суглараад байһан зондо хандажа: «Ябая, тэрэ Гашай ошоё», — гээ һэн гээд, мүшхэбэри дээрэ Филипп Козлов хэлэһэн байна. «Талые Ключи хүрөөд байхадаа: „Ши, Козлов, түрүүн Гашай ошоод, бүхы зониие суглуул, нэгэ тээһээ стол оложо, газаа табяарай, түргэн яба“, — гээ һэн гээд Козловой мэдүүлһэн үгэнүүд архивта бии.
Носковой хүбүүд ба бэшэ гэршэнүүдэй гэршэлһэн, гэр бараа галдагты гэжэ захирагшад Архип Овчинников, Ермолай Молчанов, Роман Шадрин, Егор Кравцов гэгшэдтэй тэдэниие нюурдалдуулха, тэдэ гэмтэдые арад зоной урда элирүүлхэ гэһэн зорилго комиссиин гэшүүн Д.Н. Дугаров табиһан байгаа ха. „Июлиин 24-дэ Гашай ерэжэ, газарай асуудалаар съезддэ хабаадалса“, — гэһэн тэмдэг-бэшэг Хориин дүүмын түлөөлэгшэ Дондог Дугаров намда эльгээгээ һэн», — гэжэ Дашацырен Шойнзоновой гэршэлһэн мэдүүлгэ, үшөө хуушан монголоор Дондог Дугаровай бэшэһэн бэшэг архивта байна.
Тэрэ үни холын 1918 оной июлиин 25-да, ааяма зунай халуун үдэр Гашайда газарай хубаари тухай болоһон аргагүй ехэ тоосоон, гэр бараа галдаһан гэмтэд тухай хэлсээн дээрэһээ ород буряад хоёрой хоорондо тулалдаан боложо, Зүблэлтэ засагайнгаа түлөөлэгшэдые зэрлигээр зобоожо эхилһэн буһалгаашад хүл, гарнуудыень сабшажа, бүгэдыень гүнзэгы худаг руу хаяад, зоной хүдөөлүүлхэ гэхэдэшье, харуулшадые табинхай, хэдэн хоног соо хүниие дүтэ табяагүй аад, худаг соохи уладынь олохон хоногто һүрөөтэй муухайгаар һүхирэлдэһөөр, зобоһоор ами наһаяа алдаһан гэхэ.
«Хошуунай гэшүүд Тушемилов, Шойнзонов ба Лодонов гэгшэд мүшхэбэридэ ерэхэеэ арсаа. Юушье хэлэжэ үгөөгүй. Тиихэдэнь Дээдэ-Түгнэ Сондуевта ошооб. Тэрэм түрүүлэгшэ байхаяа арсаад, бүхы хэрэгээ Цыреновтэ тушаагаа. Энэ Цыреновынь „Дугаров Дондогтой 7-8 хүн алуулаа“ гэһэн саарһа харуулаа», — гээд Батнай-Харганын хошуунай милиционер Даванамдаковой гэршэлһэн юумэниинь1918 оной ноябриин 29-нэй тогтоол соо байна.
Архивай л/д 119-дэхи хэрэг соохи саарһануудай ёһоор, миин 8-9 хүн алуулаагүй байна. «Хэдэн хоноһон хойно алуулһан зониие худаг сооһоо гаргажа харахадань, бүгэдэ үжэжэ низаршаһан, танихыншье аргагүй, гансал тархинуудынь, гар хүлнүүдыень тоолоходо, 16 хүн болоо һэн», — гэжэ Терентьев гэгшын гэршэлгэдэ Хориин аймагай милициин начальник Чайкинай гараа табиһан саарһан архивта байна.
Хориин аймагай дүүмын гэшүүн Дондог Найданович Дугаров тухай хэдэн үгөөр тэмдэглэхэдэ, иимэ байна. 1884 ондо мүнөөнэй Хэжэнгэ аймагай Мүнгэд гэжэ нютагта арбаад үхибүүтэй Найданай Дугарайда Дондог түрэһэн юм. Үхибүүд соонь тон һүбэлгэн, хурса, өөрэ янзын хадань, урагшаа һанаатай Дугар эсэгэнь Дондогоо ном бэшэгтэ һургахаяа Хүлэй приходско 2 класстай һургуулида оруулаа юм. Тэрэ һонор хүбүүниинь түргэн уншажа, бэшэжэ, ородоор хөөрэлдэжэ һураа ха.
Энэ һургуулияа дүүргэмсээрнь, ганса мориндоо хоюулаа һундалдажа, хүбүүнтэеэ Карбаиновка гэжэ газарта һуудаг танил Карбаинов Иван Ивановичта хүрэжэ, хүбүүгээ һургуулида һургахам, мүнгэн хэрэгтэй болоо гэбэ ха. «Таламни, энэ мориием 25 түхэригөөр абыш даа», — гээ. Тэрэ Иван талань оройдоол 15 түхэригтэй байнам, бэшэ мүнгэгүйлби гээ ха.
Найданай Дугар зориһондоо хүрэхэл гэһэн хүн хадаа гансахан мориёо 15 түхэригөөр худалдажа, Үдын-Байшан ерээд, багшанарай семинарида Дондогоо оруулаад, өөрөө эмээлээ үргэлөөд, ябагаар гэртээ бусаһан юм гэхэ. Оруулһанайнь урманда Дондогынь тэрэ семинарида саг үргэлжэ һайнаар һураад, мүнгэн медальтайгаар дүүргээ. Хожомынь, Дондог Эрхүү хотодо һуралсалаа үргэлжэлүүлһэн.
Дайнай, ажалай ветеран Раднаев Шираб Раднаевичай хэлэһээр, Дондог Найданович Дугаров 1915 ондо Бадын Хүсөөтэ нютагта эхин шатын һургуули нээһэн хүн байна. Тэндэ хоёр багшанар хүдэлһэн юм ха. Дондог Найданович буряад-монгол хэлэ бэшэг, хоёрдохи багшань — ород эхэнэр, хүүгэдтэ ород хэлэ заагаа.
Тэдэ багшанар хоёр жэл соо Хүсөөтэ нютагта һургуулиин шабинарые ном бэшэгтэ һургахадаа, шанар һайнтайгаар, мартагдашагүй бүхөөр һургаһанайнь ашаар тэрэ сагай байдал сооһоо гурбан хүбүүдынь соёл, эрдэм шудалжа, элдэб суута эрдэмтэд боложо тодороо.
Гармын Цэдэн-Доржо геолого-минерологическа эрдэмэй доктор, олохон жэлдэ Сахалинай «Дальуголь» нэгэдэлдэ ахалагша инженерээр хүдэлдэг байгаа. Рыгдылон Эрдэмтэ Зүүн Сибириин мэдээжэ археолог, ехэ эрдэм һургуулитай хүн байһан юм. Ринчинэй Барадий гэгшэ КУТВ-да (Зүүн зүгэй ажалшадай коммунис университет) гэжэ дээдэ һургуулиин багша болоһон байгаа. Эдэ эрдэмтэдһээ эхилээд, тэрэ нютагай олохон хүбүүд, басагад эрдэм һургуулиин эхи абаһан байха юм.
Манай мэдээжэ, бэлигтэй уран зохеолшо Барадий Мунгоновой эсэгэ Мунгэн Мункуевич Дондог Найдановичта наһаар дүтэрхы, тэрэ үедэ залуухан хүбүүн ябаһан байна. «Дугарай Дондог тэрэ урданай сагта ехэ эрдэмтэй, һонор хурса, буряад-монгол, ород һургуулитай залуу хүн ябаа. Тиимэһээ арад зоной дунда ойлгууламжын хүдэлмэри ябуулхадаа: „Ород хэлэ бэшэг шудалангүй, буряад зон соёл болбосорол, хүгжэлтэ, эрхэ сүлөөгөө, эрдэм бэлигээ олохогүй“ гэжэл хододоо хэлэгшэ», — бэлэй гэжэ Барадиин баабай ходол дурдагша бэлэй гэжэ Шираб Раднаевич хөөрөө һэн.
Дондог Найданович һүүлдэнь Харганын волостиин правлениин бэшээшээр томилогдоо. Октябриин хубисхалай үедэ Зүблэлтэ засагай түлөө тэмсэгшэ большевигүүдтэй үзэлөө тааран, арад зоной эрхэ сүлөөгэй, энхэ амгалан байдалай түлөө хэрэгтэ тэрэ эрмэлзэжэ ороо. Эрдэм номтой, урагшаа һанаатай, багша ябаһан Дугаров Дондог Найданович Хориин аймагай комитедэй гэшүүн болоо.
1918 оной июлиин 25-да Дугаров Дондог Найданович, Дабаев Даша, Цыдыпов, Галсанов, Цыдыпов Доржо — хамта дээрээ арбан зургаан хүн ами наһанһаа хахасаһан байна.
«1919 оной март һарын 21-дэ Шэтын сэрэгэй полевой сүүдээр Благушин Яков гэгшэ Гашай дээрэ алуур хэлсэһэнэйнгээ түлөө Үдын-Байшанда сүүдлүүлжэ, толгойн сааза хүүлэбэ», — гэһэн тогтоол архивай материалнууд соо уншаа һэм.
«1919 оной апрелиин 4-дэ Пашенский гэгшэтэй хамта 15 хүн алуур, тонул эрхилһэн алуурша бүлэг гэмтэд Үдын-Байшангай түрмэдэ тушаагдаба», — гэжэ милициин начальник Чайкин тэмдэглэһэн байна.
Архив соохи л/д 357-дохи хэрэг соо Үдын-Байшангай милициин начальнигай 1919 оной апрелиин 6-най тогтоол байна: «1918 оной августын 7-до Гашайн хэрэг харагдаба. Шэтын сэрэгэй сүүд тогтообо: «Зэбүүн муухай алуур Гашайда хэһэнэйнь түлөө Назаров Севостьян, Борисов, Антонов Абрам Иванович, Павлицкий Филипп Прокопьевич, Матвеев Тимофей Филиппович, Овчинников Федор Артемьевич, Калашников Кирилл Евсеевич, Калашников Дмитрий Евсеевич, Фомин Тимофей Федосеевич гэгшэдые ами наһанһаань хахасаан, толгойн саазалалга гүйсэдхэхэ...».
Галзууд угай Дондог Найданович Дугаровай наһанайнь нүхэр Дугарова Жана Цыденовна нүхэртэеэ залуугаар хахасаа. Тэрэ холо сагта, Хүсөөтэ нютагта Дондогтоёо эхи табиһан багшынгаа ажалые хүгшэн наһан болотороо хэжэ ябаа юм. Олон жэлдэ Хэжэнгынгээ һургуулида багшалжа, аргагүй олон үхибүүдые үнэн зүрхэнһөө оролдон, эрхим һайнаар һургаа. Энэ хүндэтэ ажалаараа алдаршажа, РСФСР-эй һургуулиин габьяата багшын нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн. Жана Цыденовна Дугарова «Хүндэлэлэй Тэмдэг», Ленинэй орденуудаар шагнагдаа һэн.
Үни холо үнгэрһэн хүлгөөтэ сагые, нютаг нугынгаа зоной алдарта намтар, түүхые залуу үетэн шудалха, мэдэхэ ёһотой.
Мухар-Шэбэр аймагай Гашайда болоһон гай тодхор тухай тон һайнаар мэдэхэеэ, һонирхожо үзэхэеэ, Буряад Уласай үндэһэтэнэй архивта саарһа дансануудые шэнжэлбэб. Тиихэдээл арсажа болошогүй, тон үнэн баримтанууд олдогдоо.
«Гашайн волостьдо боложо байгаа газарай тоосоото байдалые шалгажа, хэмжээ абаха, хүлгэжэ байһан ород, буряад зониие эблэрүүлхэ комисситай түргэн Гашай ошогты», — гэжэ Хориин аймагай дүүмын гэшүүн Дондог Найданович Дугаровай нэрэ дээрэ эльгээгдэһэн телеграмма үндэһэтэнэй архивта байна. Тэрэл телеграммын ёһоор, Хориин аймагай дүүмэһээ Дондог Дугаров, Дулзен Цыдыпов гэгшэд Гашай ошоһон байна. Батнай-Харганын хошуунһаа Дашацырен Шойнзонов комиссиин гэшүүн боложо, Гашай ошоһон байна.
Гашайда болоһон аюулай һүүлдэ амиды үлэһэн Дашацырен Шойнзонов иигэжэ бэшэһэн байна: «Суулга нютагта суглаан болоо. Тэндэ Дулма Дугарова, Хошуунай бэшээшэ Доржо Эрдынеев байгаа. Зонтой хөөрэлдэһөөр тухайлхада, бүхы Түгнэ, Суулга, Гашай тосхонуудаар зониие олоор алаа, гэр барааень галдаа, зөөрииень тоноо. 1918 оной июлиин 5-да аргагүй олон бандит Батнай-Харганын хошуунай управын мүнгэн сангай кассые тоноо. Тиихэдэнь Хошуунай управа, тэндэхи милицишье энээниие элирүүлээгүй, хэмжээ абаагүй. 1918 оной августын 8-9-дэ Суулгын дасанай үнэтэй сэнтэй зөөриие тэдэ хулгайлаа. Ламанарай 150 гэр галдаа». Шойнзоновой гэршэлһэн саарһан архивта байна.
Суулга нютагһаа Импилов, Даша-Доржо Рабданов, Намонь Батомункуев, Түгнэһөө Очир Мункуев, Нембо Базаров, Түгнын Адагһаа Василий Юмсурунов, Ноёхоной сомонһоо Бадма Ринчинов, Суулгын дасанһаа Даша Дабаев гэгшэд алуулаа гэжэ Бурнацкомой гэшүүн Ирдынеевэй гэршэлгэ архив соо байна.
Тэрэ шэрүүн сагта манай тала дайдаар Колчак, атаман Семенов, барон Унгерн, сагаан чехүүд, сагаантан, улаантан, элдэб эсын этэгээдүүд гал түймэр, алуур дээрмэ хэжэ, ород буряад хоёрой хоорондо яһа хаяжа, гам хайрагүйгөөр һүйдхэжэ, алалсуулжа байгаа ха юм даа.
Хориин аймагай дүүмын гэшүүн Дугаров Дондог
«Дасан тоногдожо, аргагүй үнэтэй сэнтэй 16 гара мянган ном хулгайлагдаа. Нэгэ номынь 850 түхэриг сэнтэй һэн», — гэһэн Санжажаб Доржиевай дээрмэшэд тухай хэһэн мэдүүлгэ архивай л/д 292-дохи номерой хэрэг соо байна.
«Суулгын сомоной аха дүү Ванжиловтанай, Батуевтанай гэрнүүд галдагдаһан байна. 50 гаран хазаар моритой танигдаагүй хари зон бии боложо, һүрөөтэй гал түймэр соробхилжо, хүл хөөрсэг болгоо. Энэл үедэ Хуушан-Гашайн Носковой гурбан хүбүүд баригдаад, тэдэнэр Суулгын дасанай дэргэдэхи сэргэнүүдтэ хүлигдөө. Иимэ юумэнэй болоходо, комитедэй түрүүлэгшэ Филипп Евтеевич, секретарь Горбатых гэгшэд баригдагша гурбан хүбүүдэй эсэгэ Носков Прокопий Степановичые мүшхөө», — гэжэ 1918 оной июлиин 13-да бэшэгдэһэн мэдүүлгэ архив сооһоо олдобо.
Иимэ гай тодхор болоод лэ, үймөөтэ сагта Зүблэлтэ засагай түлөөлэгшэдһөө бүридэһэн комисси Суулга худар ошоо ха.
Буряадуудай талаһаа Хориин аймагай дүүмын гэшүүн Дугаров Дондог, Суулгын зайһан Соднампилов гэгшэд ба бусад, ородуудай талаһаа Гашайн комитедһээ Горбатых, республикын түлөөлэгшэ, областиин гүйсэдкомой таһагые даагша Смолин Капитон Данилович ошоо.
Эгээл энэ үдэр Суулгын дасанда зунай Майдариин хурал боложо, энэ һайндэртэ ерэһэн зон аргагүй олон байгаа. Хуралай дүүрэхын урдахана Хориин аймагһаа ерэһэн түлөөлэгшэ Дондог Дугаров хуралда ерэһэн зондо хандажа, нютаг нугануудаар боложо байһан аюул тодхор, хулгай дээрмэ, гэмтэ ябадалнуудые элирүүлхэ, хэмжээн абтаха ёһотой гэжэ хэлэһэн байна. Сугларһан бүхы зониие областиин гүйсэдхэхэ комитедэй резолюцитай һүүлээрнь танилсуулаа. Энэ резолюци хадаа буряад зоной Түгнэһөө зөөжэ ошохо тухай, буряадуудай автономито эрхэ тухай байба. Һүүлээрнь Д.Н. Дугаров Гашай нютагта һуудаг буряадуудые Шэнэ-Харлуун (Гашайһаа холо бэшэ) газарта суглаанда ошохыень уриба. Гүрэнэй түлөөлэгшэ Дугаров "сэргэдэ хүлеэтэй Носковой 12-той бага хүбүүе — Пронькыень табюулба. Батуевтанай гэрнүүдые галдаһан аха дүү хоёр Носковуудые Шэнэ-Харлуун туужа абаашахые захираа«,- Долгоржапов Джагмат Догдонович гэгшын 1918 оной августын 15-да мэдүүлһэн мэдүүлгэ архивай л/д 19-дэхи номерой хэрэг соо уншагдаба.
Архивай л/д 19-21-дэхи хэрэгүүд соо республикын түлөөлэгшэ Смолиной айлнуудаар ябажа, зонтой хөөрэлдэһэн, шалгаһан тухай бэшээтэй.
«1918 оной июлиин 24-дэ комиссиин гэшүүд ерээ. Найман буряадуудтай Дондог Дугаров ерээ. Теэд ородуудайнь талаһаа хэншье ерээгүй. Бүхы тэндэ ерэһэн зон ородуудай комиссиие 15 саг болотор хүлеэбэбди. Үглөөдэрнь, июлиин 25-да одоол хоёр талаһаа комисси сугларба. Дугаров бидэ хоёр Зүблэлтэ засагай түлөөлэгшэд хадаа, алишье тала баряагүйбди. Ородуудай тала Гашайһаа мандадтай 2 хүн, Шаралдайһаа — 2, Мухар-Шэбэрһээ — 2, Шэнэ-Заганһаа — 2, Наквасинһаа Олейников, Шаралдайһаа Ребятин гэгшэд ерээ.
Июлиин 25-да үдэрэй 2 сагта съездын суглаан 2 асуудалтайгаар эхилээ. 1. Газарай суудал. 2. Газарай хубаари тухай.
Эдэ хоёр асуудалаар хөөрэлдэһэнэй һүүлээр, нютаг нютагаар боложо байһан гай тодхор тухай асуудал табигдаа. Бүхы аюул тонуулһаа 41 мянган түхэригэй гарзада улад зон ороо, тэрэнииемнай, шэнэ засаг, бусаагты, түлэгты гэжэ Гашайн ородууд мэдүүлбэ. Буряадуудай тала баһал тэды ехэ гай тодхорто орообди, манда баһал туһалагты гээ.
Суглаанда ерэһэн ородууд Дондог Дугаровта хандажа: „Юундэ эндэ иимэ олоороо буряадууд ерээб!“ гэһэн асуудал табиба. Тиихэдэнь тэдэ улад дасанда хуралда ерээд, бусажа ябаа бэшэ юм гү гэжэ Дугаров харюусаа.
Тиигээд лэ съездын үшөө дүүрээгүй байтар, гэнтэ буу зэбсэгтэй моритой аргагүй олон сэрэг Гашай тээһээ ухаа тооһо урьюулан орожо ерээд, сугларагшадые буудажа, добтолжо ороо», — гэжэ 1918 оной августын 16-да засагай газарта гэршэлһэн Д.К. Смолиной үгэнүүд архивта байна.
«Съезддэ сугларһан суглаашадта добтолһон һүрэг олон моритой уладынь „Роза“ гэжэ Благовещенскһээ ерэһэн контрреволюционно тагнуулай отрядай тонуулша бандидууд байгаа. Эдэ бандидуудай добтолгоһоо боложо, съезд тогтоолшье гаргаагүй, суглаашад бүгэдэ бэеэ аршалан тарашоо һэн», — гэжэ Ребятин гэршэлһэн байна.
Энэ хүлгөөнэй болоһоной удаа зарим улад эндэ тэндэһээ сугларжа, юунэй боложо байһаниие гайхалсан, саашань хөөрэлдэхэ, сугларха гэхэдэ, олонхидынь үгы байһан байгаа ха. Тэндэхи нэгэ гэр соо тушаагдаад байһан Варфоломей ба Иван гэжэ Носковой хоёр хүбүүд, мүн үшөөшье ондоо бэшэ гэршэнэрые Дондог Дугаров мүшхэбэрилжэ, ямар ушарһаа, юунэй түлөө гэрнүүд галдагдааб, хулгай дээрмэ болооб гэжэ элирүүлбэ.
«Архип Овчинников, Ермолай Молчанов, Роман Шадрин, Егор Кравцов гэдэгүүд гэрнүүдые галдагты гэжэ захираа», — гэжэ Носковой хүбүүдшье, ондоо гэршэнэршье Дугаровта мэдүүлээ. Тиихэдэнь Дондог Дугаров газаашаа гараад, газаа суглараад байһан зондо хандажа: «Ябая, тэрэ Гашай ошоё», — гээ һэн гээд, мүшхэбэри дээрэ Филипп Козлов хэлэһэн байна. «Талые Ключи хүрөөд байхадаа: „Ши, Козлов, түрүүн Гашай ошоод, бүхы зониие суглуул, нэгэ тээһээ стол оложо, газаа табяарай, түргэн яба“, — гээ һэн гээд Козловой мэдүүлһэн үгэнүүд архивта бии.
Носковой хүбүүд ба бэшэ гэршэнүүдэй гэршэлһэн, гэр бараа галдагты гэжэ захирагшад Архип Овчинников, Ермолай Молчанов, Роман Шадрин, Егор Кравцов гэгшэдтэй тэдэниие нюурдалдуулха, тэдэ гэмтэдые арад зоной урда элирүүлхэ гэһэн зорилго комиссиин гэшүүн Д.Н. Дугаров табиһан байгаа ха. „Июлиин 24-дэ Гашай ерэжэ, газарай асуудалаар съезддэ хабаадалса“, — гэһэн тэмдэг-бэшэг Хориин дүүмын түлөөлэгшэ Дондог Дугаров намда эльгээгээ һэн», — гэжэ Дашацырен Шойнзоновой гэршэлһэн мэдүүлгэ, үшөө хуушан монголоор Дондог Дугаровай бэшэһэн бэшэг архивта байна.
Тэрэ үни холын 1918 оной июлиин 25-да, ааяма зунай халуун үдэр Гашайда газарай хубаари тухай болоһон аргагүй ехэ тоосоон, гэр бараа галдаһан гэмтэд тухай хэлсээн дээрэһээ ород буряад хоёрой хоорондо тулалдаан боложо, Зүблэлтэ засагайнгаа түлөөлэгшэдые зэрлигээр зобоожо эхилһэн буһалгаашад хүл, гарнуудыень сабшажа, бүгэдыень гүнзэгы худаг руу хаяад, зоной хүдөөлүүлхэ гэхэдэшье, харуулшадые табинхай, хэдэн хоног соо хүниие дүтэ табяагүй аад, худаг соохи уладынь олохон хоногто һүрөөтэй муухайгаар һүхирэлдэһөөр, зобоһоор ами наһаяа алдаһан гэхэ.
«Хошуунай гэшүүд Тушемилов, Шойнзонов ба Лодонов гэгшэд мүшхэбэридэ ерэхэеэ арсаа. Юушье хэлэжэ үгөөгүй. Тиихэдэнь Дээдэ-Түгнэ Сондуевта ошооб. Тэрэм түрүүлэгшэ байхаяа арсаад, бүхы хэрэгээ Цыреновтэ тушаагаа. Энэ Цыреновынь „Дугаров Дондогтой 7-8 хүн алуулаа“ гэһэн саарһа харуулаа», — гээд Батнай-Харганын хошуунай милиционер Даванамдаковой гэршэлһэн юумэниинь1918 оной ноябриин 29-нэй тогтоол соо байна.
Архивай л/д 119-дэхи хэрэг соохи саарһануудай ёһоор, миин 8-9 хүн алуулаагүй байна. «Хэдэн хоноһон хойно алуулһан зониие худаг сооһоо гаргажа харахадань, бүгэдэ үжэжэ низаршаһан, танихыншье аргагүй, гансал тархинуудынь, гар хүлнүүдыень тоолоходо, 16 хүн болоо һэн», — гэжэ Терентьев гэгшын гэршэлгэдэ Хориин аймагай милициин начальник Чайкинай гараа табиһан саарһан архивта байна.
Хориин аймагай дүүмын гэшүүн Дондог Найданович Дугаров тухай хэдэн үгөөр тэмдэглэхэдэ, иимэ байна. 1884 ондо мүнөөнэй Хэжэнгэ аймагай Мүнгэд гэжэ нютагта арбаад үхибүүтэй Найданай Дугарайда Дондог түрэһэн юм. Үхибүүд соонь тон һүбэлгэн, хурса, өөрэ янзын хадань, урагшаа һанаатай Дугар эсэгэнь Дондогоо ном бэшэгтэ һургахаяа Хүлэй приходско 2 класстай һургуулида оруулаа юм. Тэрэ һонор хүбүүниинь түргэн уншажа, бэшэжэ, ородоор хөөрэлдэжэ һураа ха.
Энэ һургуулияа дүүргэмсээрнь, ганса мориндоо хоюулаа һундалдажа, хүбүүнтэеэ Карбаиновка гэжэ газарта һуудаг танил Карбаинов Иван Ивановичта хүрэжэ, хүбүүгээ һургуулида һургахам, мүнгэн хэрэгтэй болоо гэбэ ха. «Таламни, энэ мориием 25 түхэригөөр абыш даа», — гээ. Тэрэ Иван талань оройдоол 15 түхэригтэй байнам, бэшэ мүнгэгүйлби гээ ха.
Найданай Дугар зориһондоо хүрэхэл гэһэн хүн хадаа гансахан мориёо 15 түхэригөөр худалдажа, Үдын-Байшан ерээд, багшанарай семинарида Дондогоо оруулаад, өөрөө эмээлээ үргэлөөд, ябагаар гэртээ бусаһан юм гэхэ. Оруулһанайнь урманда Дондогынь тэрэ семинарида саг үргэлжэ һайнаар һураад, мүнгэн медальтайгаар дүүргээ. Хожомынь, Дондог Эрхүү хотодо һуралсалаа үргэлжэлүүлһэн.
Дайнай, ажалай ветеран Раднаев Шираб Раднаевичай хэлэһээр, Дондог Найданович Дугаров 1915 ондо Бадын Хүсөөтэ нютагта эхин шатын һургуули нээһэн хүн байна. Тэндэ хоёр багшанар хүдэлһэн юм ха. Дондог Найданович буряад-монгол хэлэ бэшэг, хоёрдохи багшань — ород эхэнэр, хүүгэдтэ ород хэлэ заагаа.
Тэдэ багшанар хоёр жэл соо Хүсөөтэ нютагта һургуулиин шабинарые ном бэшэгтэ һургахадаа, шанар һайнтайгаар, мартагдашагүй бүхөөр һургаһанайнь ашаар тэрэ сагай байдал сооһоо гурбан хүбүүдынь соёл, эрдэм шудалжа, элдэб суута эрдэмтэд боложо тодороо.
Гармын Цэдэн-Доржо геолого-минерологическа эрдэмэй доктор, олохон жэлдэ Сахалинай «Дальуголь» нэгэдэлдэ ахалагша инженерээр хүдэлдэг байгаа. Рыгдылон Эрдэмтэ Зүүн Сибириин мэдээжэ археолог, ехэ эрдэм һургуулитай хүн байһан юм. Ринчинэй Барадий гэгшэ КУТВ-да (Зүүн зүгэй ажалшадай коммунис университет) гэжэ дээдэ һургуулиин багша болоһон байгаа. Эдэ эрдэмтэдһээ эхилээд, тэрэ нютагай олохон хүбүүд, басагад эрдэм һургуулиин эхи абаһан байха юм.
Манай мэдээжэ, бэлигтэй уран зохеолшо Барадий Мунгоновой эсэгэ Мунгэн Мункуевич Дондог Найдановичта наһаар дүтэрхы, тэрэ үедэ залуухан хүбүүн ябаһан байна. «Дугарай Дондог тэрэ урданай сагта ехэ эрдэмтэй, һонор хурса, буряад-монгол, ород һургуулитай залуу хүн ябаа. Тиимэһээ арад зоной дунда ойлгууламжын хүдэлмэри ябуулхадаа: „Ород хэлэ бэшэг шудалангүй, буряад зон соёл болбосорол, хүгжэлтэ, эрхэ сүлөөгөө, эрдэм бэлигээ олохогүй“ гэжэл хододоо хэлэгшэ», — бэлэй гэжэ Барадиин баабай ходол дурдагша бэлэй гэжэ Шираб Раднаевич хөөрөө һэн.
Дондог Найданович һүүлдэнь Харганын волостиин правлениин бэшээшээр томилогдоо. Октябриин хубисхалай үедэ Зүблэлтэ засагай түлөө тэмсэгшэ большевигүүдтэй үзэлөө тааран, арад зоной эрхэ сүлөөгэй, энхэ амгалан байдалай түлөө хэрэгтэ тэрэ эрмэлзэжэ ороо. Эрдэм номтой, урагшаа һанаатай, багша ябаһан Дугаров Дондог Найданович Хориин аймагай комитедэй гэшүүн болоо.
1918 оной июлиин 25-да Дугаров Дондог Найданович, Дабаев Даша, Цыдыпов, Галсанов, Цыдыпов Доржо — хамта дээрээ арбан зургаан хүн ами наһанһаа хахасаһан байна.
«1919 оной март һарын 21-дэ Шэтын сэрэгэй полевой сүүдээр Благушин Яков гэгшэ Гашай дээрэ алуур хэлсэһэнэйнгээ түлөө Үдын-Байшанда сүүдлүүлжэ, толгойн сааза хүүлэбэ», — гэһэн тогтоол архивай материалнууд соо уншаа һэм.
«1919 оной апрелиин 4-дэ Пашенский гэгшэтэй хамта 15 хүн алуур, тонул эрхилһэн алуурша бүлэг гэмтэд Үдын-Байшангай түрмэдэ тушаагдаба», — гэжэ милициин начальник Чайкин тэмдэглэһэн байна.
Архив соохи л/д 357-дохи хэрэг соо Үдын-Байшангай милициин начальнигай 1919 оной апрелиин 6-най тогтоол байна: «1918 оной августын 7-до Гашайн хэрэг харагдаба. Шэтын сэрэгэй сүүд тогтообо: «Зэбүүн муухай алуур Гашайда хэһэнэйнь түлөө Назаров Севостьян, Борисов, Антонов Абрам Иванович, Павлицкий Филипп Прокопьевич, Матвеев Тимофей Филиппович, Овчинников Федор Артемьевич, Калашников Кирилл Евсеевич, Калашников Дмитрий Евсеевич, Фомин Тимофей Федосеевич гэгшэдые ами наһанһаань хахасаан, толгойн саазалалга гүйсэдхэхэ...».
Галзууд угай Дондог Найданович Дугаровай наһанайнь нүхэр Дугарова Жана Цыденовна нүхэртэеэ залуугаар хахасаа. Тэрэ холо сагта, Хүсөөтэ нютагта Дондогтоёо эхи табиһан багшынгаа ажалые хүгшэн наһан болотороо хэжэ ябаа юм. Олон жэлдэ Хэжэнгынгээ һургуулида багшалжа, аргагүй олон үхибүүдые үнэн зүрхэнһөө оролдон, эрхим һайнаар һургаа. Энэ хүндэтэ ажалаараа алдаршажа, РСФСР-эй һургуулиин габьяата багшын нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн. Жана Цыденовна Дугарова «Хүндэлэлэй Тэмдэг», Ленинэй орденуудаар шагнагдаа һэн.