Солото маршалай дурасхаал мүнхэ

Зэдын аймагай Зэлтэр нютагта тэрээндэ зорюулагдаhан музей 1965 онhоо хүдэлдэг. Тэрэ сагта Зэлтэрэй hургуулиин багшанар Владимир Сергеевич, Мария Федоровна Клочихинтан Дайшалхы Алдар Солын булан байгуулха үүсхэл гаргаа hэн. Урид hургуулида музей байрладаг аад, 1989 ондо партиин Зэдын райкомой секретарь С.Б.Жаргаловай, «Мир» колхозой түрүүлэгшэ Д.Ж.Аюшеевэй, музейн ажалшад Т.С.Токтохоева, Д.Б.Жапова, Н.И.Селецкая гэгшэдэй оролдолгоор мүнѳѳ байhан байрадаа зѳѳгѳѳ бэлэй.



Дэлхэйн нэгэдэхи дайнай hүүлээр К.К.Рокоссовскиин алба хэжэ байhан Каргопольско полкын сэрэгшэд Соведүүдэй тала барижа, 1920 ондо тэрэ полкын командир болоhон юм. Монголhоо сагаантанай хүсэнүүдые толгойлhон барон Унгернын хасагуудай добтолгые гэдэргэнь сохихын тула К.К.Рокоссовскиин ударидаhан 35-дахи морин сэрэгэй полк Зэлтэртэ эльгээгдэhэн байгаа.



Зэдын хизаар ороноо шэнжэлэлгын музейе даагша, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ И.Д.Мельниковэй «Гражданская война в Джиде» (2011) гэhэн номой баримтануудта үндэhэлэн, аяар 102 жэлэй саана болоhон үйлэ хэрэгүүдтэ бусажа туршая.



К.К.Рокоссовскиин сэрэгшэд нэн түрүүн Зэлтэр hууринай урда тээ оршодог арhанай завод эзэлээд байhан сагаантаниие бута сохибо. Тиигээд сагаантанай тала руу тагнуулшадые эльгээгээ. Монголой зүгhѳѳ сагаантанда туhалхаяа генерал Резухинай бригада ерээ гээд тагнуул дуулгаба. К.Рокоссовский полкын сэрэгшэдые бодхоогоод, сагаантантай дайлалдажа байhан тоогоор үсѳѳн улаантанда туhалхаяа зорибо. Энэ тулалдаанда Рокоссовскиин морин алуулжа, ѳѳрѳѳ шархатаа hэн. Дайлдаhан газараа орхингүй, сэрэгшэдээ ударидаhаар байгаа. Энэ хатуу тулалдаанда илалта туйлаhанай түлѳѳ полкын командир К.Рокоссовский РСФСР-эй Реввоенсоведэй шиидхэбэреэр хоёрдохи Улаан Тугай орденоор шагнагдаа hэн.



Зэдын үндэр наhатайшуулай дурсалгануудые бэшэжэ абажа үрдиhэн И.Мельников иигэжэ дамжуулна: «Рокоссовский түмэр харгышанай үгытэй бүлэдэ түрэhэн аад, үндэр зэргын хүмүүжэлтэй хүн байгаа. Хэдэн хүниие дахуулаад, Тамчын дасан ошоhон юм. Сэрэгшэдээ хооллуулхын тула загаhа, шубуу агнахыень зүбшѳѳл эрижэ, дасанай шэрээтэдэ хандаhан тухай нютагай үбгэд дурсаhан байгаа. 



Хүшэр байдалда оробошье, нютагай зониие гомдохоохогүй, улаан армеецүүдэй нэрые бузарлуулхагүйн тула Рокоссовский шанга журам баридаг, хинан шалгадаг hэн. Тэрэ Марфа Степановна Усовагай гэртэ байрлаа. Энэ хүгшэнэй хѳѳрѳѳнhѳѳ: «Сэбэрхэн, залуухан хүбүүн аад, үбсүүндээ ордентой томоотой командир, hүниин тэнгээр гэрhээ гараад, сэрэгшэдээ, моридоо шалгаха. Сэрэгшэдэйнгээ амаржа унтаагүйдэ орондоо ородоггүй бэлэй. Ходо сэрэгшэдэй эдеэ уhан, гутал, хубсаhа хунар тухай hанаагаа зободог, hэлмээр тулалдажа hургадаг байгаа».



Эндэ алба гараха үедѳѳ хара буужа хардагшадай гэмээр К.К.Рокоссовский хаалтада ороод абаhан юм. Ерээдүй солото Маршал Г.К.Жуков тэрэниие түрмэ шоронhоо абаран аршалhан түүхэтэй.
1923 ондо Константин Рокоссовский Хяагтаhаа уг гарбалтай Юлия Барминатай гэрлээ hэн. Фрунзиин нэрэмжэтэ Сэрэгэй академиин дэргэдэхи мэргэжэлээ дээшэлүүлгын hургуулида эльгээгдэхэдээ, наhанайнгаа нүхэртэй Буряад оронhоо гаража ошоо бэлэй. Шэн зоригто морин сэрэгшэдтэ Буряадай элитэ поэт Дамба Дашанимаев 1930 ондо дуунай маягаар бүтээгдэhэн шүлэгѳѳ зорюулhан юм:



Баатар улаан сэрэгүүд
Бараан, бараан моритой
Баатар улаан сэрэгүүд,
Эй, эй, хѳѳ, хѳѳ, хѳѳ,
Баатар улаан сэрэгүүд.
Эй, эй, хѳѳ, хѳѳ, хѳѳ,
Баатар улаан сэрэгүүд.
Баатар улаан сэрэгүүд
Бата hайхан журамтай,
Эй, эй, хѳѳ, хѳѳ, хѳѳ,
Бата hайхан жуоамтай,
Эй, эй, хѳѳ, хѳѳ, хѳѳ,
Бата hайхан журамтай.
Түмэр түмэр дүрѳѳгѳѳ
Түргэн хабшан дабхина.
Эй, эй, хѳѳ, хѳѳ, хѳѳ,
Түргэн хабшан дабшана.
Эй, эй, хѳѳ, хѳѳ, хѳѳ,
Түргэн хабшан дабшана.
Булад хара hэлмэдээ
Булта гарган далайна.
Эй, эй, хѳѳ, хѳѳ, хѳѳ,
Булта гарган далайна.
Эй, эй, хѳѳ, хѳѳ, хѳѳ,
Булта гарган далайна...



Зэлтэрэй музейдэ Г.К.Жуковай эльгээhэн хоёр фото болон бэшэг, К.Рокоссовскиhоо 1968 ондо, наhа барахаhаань тээ урид ерэhэн ори ганса бэшэг ехэ гамтайгаар хадагалагдажа байдаг. Эгээл үнэтэйдэ тоологдодог зүйлнүүд гэбэл, маршалай зүүhэн погонууд, 1942 ондо сэрэгшэдэй тэрээндэ бэлэглэhэн портсигар, партиин съезднүүдэй делегадай үнэмшэлгэнүүд, Юлия Петровна hамганайнь, Ада басаганайнь эльгээhэн открытка болон бэшэгүүд. Мүн Юлия Петровнагай эльгээhэн К.Рокоссовскиин «Солдатский долг» гэhэн ном музейдэ байдаг.

К.К.Рокоссовскиин хүтэлжэ ябаhан сэрэгтэ Зэлтэрэй дүрбэн хүн алба хэhэн, тэрэ тоодо М.Г.Сухарев. Эдэ зоной аша, гушанар эрэлхэг сэрэгшэ элинсэгүүдэйнгээ документнүүдые музейдэ дамжуулhан юм.

Музейн ажал ябуулга тухай Галина Ивановна Сухаревагай дурсалгаhаа: «К.Рокоссовскиин музейн дэргэдэ 1996 ондо „Казачья изба“ гэhэн гэр-музей нээгээбди. Урданай хасагуудай ажаhуудалдаа хэрэглэдэг байhан зэр зэмсэгүүдые, амhарта болон элдэб эд бараа суглуулаа hэмди. Энэ музейн дэргэдэ хасагуудай соёлой түб болохо „Поиск“ гэжэ клуб „Түрэhэн нютагаа мэдэхэгүй hаа, бүхы дэлхэйе мэдэхэнь бэрхэ“ гэhэн уряал доро ажалаа ябуулдаг.



Арадайнгаа ёhо заншалые ойлгуулха, шэнэ эрхэ байдалда тааруулан нэбтэрүүлхэ хэрэг эндэ бэелүүлэгдэнэ. Хубисхалай болон граждан дайнай хуймаа худхаляата сагай түүхые зүбѳѳр залуу үетэндэ дамжуулха шухала. Зэлтэрэй музей эдиршүүлые сэрэгэй болон патриотическа талаар хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ габьяатай байhанай түлѳѳ олон тоото Хүндэлэлэй Тэмдэгээр, дипломуудаар шагнагдаа. 1975 ондо „Арадай музей“ гэhэн нэрэ зэргэтэй болоо hэн. 1978 ондо томо гэгшын Дурасхаалай медаляар шагнагдаhан байна» (Санджэ-Сурун. Вечный круговорот времен: Т.6 — 643 н.).

Буряад Уласай ниислэл Улаан-Yдэдэ 2019 оной декабриин 21-дэ Советскэ Союзай хоёрдугаар Герой, маршал К.К.Рокоссовскиин хүшѳѳ баярай оршон байдалда нээгдээ бэлэй. Санкт-Петербургын уран бэлигтэн, архитектор Вячеслав Бухаев, скульптор Матвей Макушкин гэгшэд дайша мори унаhан гайхамшаг баатар Рокоссовскиин дүрэ хүрэг бүтээhэн байна.

К.К.Рокоссовскиин бюст бүтээгээд, нэрэ солото уран бэлигтэн Зэдын аймагай Зэлтэрэй арадай музейдэ бэлэг болгон дамжуулаа hэн.



Эрэлхэг зоригто жанжан К.К.Рокоссовскиин дурасхаал Буряад орондо мүнхэлэгдэнхэй.