Үзэсхэлэн һайхан байгаалитай Буряад оронойнгоо газар дайдада аяншалгын һалбари хүгжөөхэ талаар Уласай Засагай газар ажал ябуулна. Ондоо можо хизаарһаа, хари гүрэнүүдһээ аяншалагшадые урижа асараад, амаралгын, эмнэлгын газарнуудта абаашахадаа, газар бүхэндэ хаяатай бог нобшо харагдажа байдаг.
Арюун сэбэрээр байгаалияа абажа, ухаатайгаар хэрэглэжэ байха гээшэ гүрэн түрын хүн зоной һайн ажаһуудалай гэршэ ха юм даа. Гадна тэрэ зоной ухаан бодолой, болбосоролой, үндэр соёлой гэршэ гээд нэмэе. Харин манай улас түрэдэ иимэ соёл үшөөл үгы байна гэхээр. Улаан-Үдые тойроод, бусадшье аймагуудта харахада, хэды олон бог хаядаг газар байнаб, тэдэ жэл бүри олошорно.
Мүнөө байһан бүхы бог хаядаг газарнуудые үгы хэхэ талаар ажал хэгдэжэ эхилээшье һаа, ехэ хүшэрөөр ябуулагдана. Гадна хайра гамгүй модо отололгоһоо, ойн түмэрһөө газар дайдаяа хүсэд аршалжа шаданагүйлди даа. Ой модоной үсөөрхэдэ, горход, нуур сөөрэмүүд хатана, олон аршаан булагууд үгы болоо.
Жэшээлхэдэ, Түнхэндэ Хойморой нуур намаг хатаахамнай гээд, мелиораторнууд Таблангуудта, Хойморой нуурнуудта газар дэлбэлээ һэн. Тиихэдэнь намаг хатаагүй, харин зоной гэрнүүд уһанда абтаа. Таһархайда, жэшээнь, бүхы худагуудынь хаташоо. Хэр угһаа булагуудай һайхан уһа уужа байһан Таһархайн зон иигэжэ гэнтэ ууха уһа үгы болохобди гэжэ нэгэтэшье һанаагүй байха.
25 сая жэл түүхэтэй Байгал далаймнай уһан шэргэжэ байна. Байгалай омоли загаһан ехэ үсөөрөө гээд эрдэмтэдэй шанга дохёо табихадал, зуг татаба хэбэртэй. 2018 оной эхинһээ омоли барихань хорюултай болоо һэн. Энэ хорюул гурбан жэл хүсэндөө байха юм.
Буряад зоной ажабайдалда урдандаа ушардаг байһан хорюулнуудай олониинь байгаали гамнаха, зэрлиг амитаниие үлэмжэ олоор агнахагүй, эм домто ногоо, алим жэмэс гамтайгаар түүхэ гэһэн удхатай. Энэ хадаа ехэ сэсэн экологическа һургаал, хүмүүжэл байгаа. Байгаали хүн хоёрой харилсаан тэнсүүритэй, хүн эзэн бэшэ, харин байгаалиин нэгэ хуби гээшэб гэжэ ойлгуулһан һургаал юм. Энэ гүн удхатай һургаал заабариие сэгнэжэ, баримталжа ябаха ёһотой гэһэн гол бодол арадаймнай экологическа соёлой үндэһэн болоно.
Хүн бүхэн бүхы Юртэмсын (макрокосм) мэдээсэл бэедээ, ухаандаа шэнгээһэн захагүй оршомойнь багахан хуби (микрокосм) болодог гэжэ мүнөө үеын эрдэм ухаан гэршэлнэ. Юртэмсэтэй хүн үнэхөөрөө гүн сэдьхэлэй холбоотой, гайхалтай энэ холбооень эрдэмтэд анхаралтайгаар шэнжэлнэ. 13 зуун жэлдэ бэшэгдэһэн «Монголой нюуса тобшо» иигэжэ хэлэгдэнэ:
Эрэ бэрхээрээ
Эзэн болоо бэшэлби.
Эрхэтэ тэнгэри
Эсэгын хайраар
Эзэн болоолби.
Эдэ үгэнүүдээр Чингисхан Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэ хандана. Үндэр Тэнгэри эсэгэһээ, Үлгэн Дэлхэй эхэһээ гарбалтай монголшууд хододоо өөрыгөө орон дэлхэйһээ таһалангүй, тэдэнэй үри мэтээр бэеэ абажа ябахые оролдодог байгаа.
Түймэр болон үер хадаа байгаалида тэнсүүриин алдагдаһанһаа болодог гэжэ буряадууд тоолодог байгаа. Буряад заншалта соёлой һургаалаар, хүнэй хомхой муу һанаан, муухай бодолнууд, харата үйлэ хэрэгүүд ехээр олошорходоо, байгаалиин элшэ хүсэндэ муугаар нүлөөлхэ аргатай. Иимэ байдалай хошолон гэбэл, байгаали һүрөөтэй дошхон болоно: газар хүдэлнэ, ехэ үер болоно, хуй һалхин (ураган, смерч) хүдэлнэ, гал түймэр һүжэрнэ.
Нүүдэлшэ буряад-монгол арад газар дэлхэй уудалжа, урбуулжа, нөөсэнүүдыень малтажа абахаяа һэдэдэггүй, Үлгэн эхэ гэжэ хүндэлдэг, мүргэл хэдэг байгаа. Газарта хабаатай ехэ олон урданай хорюул бии юм. Хэдыень дурдая.
Газар ташуурдаа болбол, адуу мал үдэхэеэ болихо, ташуурдаһан хүн дэмырхэ гэжэ урдандаа һургадаг байгаа.
Наран тээшэ бог шоройгоо, муухай угаадаһа хаяхагүй. Наран тээшэ хургаараа заахагүй, сээртэй. Тэнгэри хүндэлөөгүй хүнэй хурганда шиихан гараха, ехэдээ болбол, тэрэ хүн наһа бараха.
Газар һүхөөр сабшахань хорюултай.
Үндэр болдог, дабаан, хада дээрэ ургажа һууһан ганса модо отолһон хүн бүхы наһаараа гансаардаха гү, али ута наһагүй байха гэжэ сээрлэдэг һэн.
Уһан амитай гээд хэр угһаа буряадууд тоолодог, уһанда үргэл хэдэг, «Уһа Лусан хааниие», «Лусууд» тахидаг. Һонирхолтойнь гэхэдэ, мүнөө үеын эрдэмтэд уһа шэнжэлээд, хүнэй хэлэһэн үгэдэ, хүгжэмдэ уһан харюусадаг, бүридэлынь хубилдаг гэжэ элирхэйлээ. Һайн һайхан, энхэрһэн зөөлэн үгэнүүдые хэлэхэдэ, классическа хүгжэм дамжуулхада, уһанай бүридэл зураг (кристаллическая решетка) тэгшэ һайхан, харин хараал табихада, рок мэтын хүгжэм наяргахада, бүридэлынь удархай, һарюу болоһон байна.
Урданай энэ гүн удхатай һургаал мартангүй, мүнөө сагтаа тааруулан, байгаали хамгаалгын амин шухала хэрэгтэ ухаатай зүбөөр хэрэглэел, нүхэд. Арадаймнай сэсэн һургаал, үндэр ехэ соёл удаадахи үенуудтэмнай туһатай байха аргатай бшуу.❚
Арюун сэбэрээр байгаалияа абажа, ухаатайгаар хэрэглэжэ байха гээшэ гүрэн түрын хүн зоной һайн ажаһуудалай гэршэ ха юм даа. Гадна тэрэ зоной ухаан бодолой, болбосоролой, үндэр соёлой гэршэ гээд нэмэе. Харин манай улас түрэдэ иимэ соёл үшөөл үгы байна гэхээр. Улаан-Үдые тойроод, бусадшье аймагуудта харахада, хэды олон бог хаядаг газар байнаб, тэдэ жэл бүри олошорно.
Мүнөө байһан бүхы бог хаядаг газарнуудые үгы хэхэ талаар ажал хэгдэжэ эхилээшье һаа, ехэ хүшэрөөр ябуулагдана. Гадна хайра гамгүй модо отололгоһоо, ойн түмэрһөө газар дайдаяа хүсэд аршалжа шаданагүйлди даа. Ой модоной үсөөрхэдэ, горход, нуур сөөрэмүүд хатана, олон аршаан булагууд үгы болоо.
Жэшээлхэдэ, Түнхэндэ Хойморой нуур намаг хатаахамнай гээд, мелиораторнууд Таблангуудта, Хойморой нуурнуудта газар дэлбэлээ һэн. Тиихэдэнь намаг хатаагүй, харин зоной гэрнүүд уһанда абтаа. Таһархайда, жэшээнь, бүхы худагуудынь хаташоо. Хэр угһаа булагуудай һайхан уһа уужа байһан Таһархайн зон иигэжэ гэнтэ ууха уһа үгы болохобди гэжэ нэгэтэшье һанаагүй байха.
25 сая жэл түүхэтэй Байгал далаймнай уһан шэргэжэ байна. Байгалай омоли загаһан ехэ үсөөрөө гээд эрдэмтэдэй шанга дохёо табихадал, зуг татаба хэбэртэй. 2018 оной эхинһээ омоли барихань хорюултай болоо һэн. Энэ хорюул гурбан жэл хүсэндөө байха юм.
Буряад зоной ажабайдалда урдандаа ушардаг байһан хорюулнуудай олониинь байгаали гамнаха, зэрлиг амитаниие үлэмжэ олоор агнахагүй, эм домто ногоо, алим жэмэс гамтайгаар түүхэ гэһэн удхатай. Энэ хадаа ехэ сэсэн экологическа һургаал, хүмүүжэл байгаа. Байгаали хүн хоёрой харилсаан тэнсүүритэй, хүн эзэн бэшэ, харин байгаалиин нэгэ хуби гээшэб гэжэ ойлгуулһан һургаал юм. Энэ гүн удхатай һургаал заабариие сэгнэжэ, баримталжа ябаха ёһотой гэһэн гол бодол арадаймнай экологическа соёлой үндэһэн болоно.
Хүн бүхэн бүхы Юртэмсын (макрокосм) мэдээсэл бэедээ, ухаандаа шэнгээһэн захагүй оршомойнь багахан хуби (микрокосм) болодог гэжэ мүнөө үеын эрдэм ухаан гэршэлнэ. Юртэмсэтэй хүн үнэхөөрөө гүн сэдьхэлэй холбоотой, гайхалтай энэ холбооень эрдэмтэд анхаралтайгаар шэнжэлнэ. 13 зуун жэлдэ бэшэгдэһэн «Монголой нюуса тобшо» иигэжэ хэлэгдэнэ:
Эрэ бэрхээрээ
Эзэн болоо бэшэлби.
Эрхэтэ тэнгэри
Эсэгын хайраар
Эзэн болоолби.
Эдэ үгэнүүдээр Чингисхан Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэ хандана. Үндэр Тэнгэри эсэгэһээ, Үлгэн Дэлхэй эхэһээ гарбалтай монголшууд хододоо өөрыгөө орон дэлхэйһээ таһалангүй, тэдэнэй үри мэтээр бэеэ абажа ябахые оролдодог байгаа.
Түймэр болон үер хадаа байгаалида тэнсүүриин алдагдаһанһаа болодог гэжэ буряадууд тоолодог байгаа. Буряад заншалта соёлой һургаалаар, хүнэй хомхой муу һанаан, муухай бодолнууд, харата үйлэ хэрэгүүд ехээр олошорходоо, байгаалиин элшэ хүсэндэ муугаар нүлөөлхэ аргатай. Иимэ байдалай хошолон гэбэл, байгаали һүрөөтэй дошхон болоно: газар хүдэлнэ, ехэ үер болоно, хуй һалхин (ураган, смерч) хүдэлнэ, гал түймэр һүжэрнэ.
Нүүдэлшэ буряад-монгол арад газар дэлхэй уудалжа, урбуулжа, нөөсэнүүдыень малтажа абахаяа һэдэдэггүй, Үлгэн эхэ гэжэ хүндэлдэг, мүргэл хэдэг байгаа. Газарта хабаатай ехэ олон урданай хорюул бии юм. Хэдыень дурдая.
Газар ташуурдаа болбол, адуу мал үдэхэеэ болихо, ташуурдаһан хүн дэмырхэ гэжэ урдандаа һургадаг байгаа.
Наран тээшэ бог шоройгоо, муухай угаадаһа хаяхагүй. Наран тээшэ хургаараа заахагүй, сээртэй. Тэнгэри хүндэлөөгүй хүнэй хурганда шиихан гараха, ехэдээ болбол, тэрэ хүн наһа бараха.
Газар һүхөөр сабшахань хорюултай.
Үндэр болдог, дабаан, хада дээрэ ургажа һууһан ганса модо отолһон хүн бүхы наһаараа гансаардаха гү, али ута наһагүй байха гэжэ сээрлэдэг һэн.
Уһан амитай гээд хэр угһаа буряадууд тоолодог, уһанда үргэл хэдэг, «Уһа Лусан хааниие», «Лусууд» тахидаг. Һонирхолтойнь гэхэдэ, мүнөө үеын эрдэмтэд уһа шэнжэлээд, хүнэй хэлэһэн үгэдэ, хүгжэмдэ уһан харюусадаг, бүридэлынь хубилдаг гэжэ элирхэйлээ. Һайн һайхан, энхэрһэн зөөлэн үгэнүүдые хэлэхэдэ, классическа хүгжэм дамжуулхада, уһанай бүридэл зураг (кристаллическая решетка) тэгшэ һайхан, харин хараал табихада, рок мэтын хүгжэм наяргахада, бүридэлынь удархай, һарюу болоһон байна.
Урданай энэ гүн удхатай һургаал мартангүй, мүнөө сагтаа тааруулан, байгаали хамгаалгын амин шухала хэрэгтэ ухаатай зүбөөр хэрэглэел, нүхэд. Арадаймнай сэсэн һургаал, үндэр ехэ соёл удаадахи үенуудтэмнай туһатай байха аргатай бшуу.❚