Хандаков багша


 Тэрэ Сэлэнгэ, Хяагтын буряадуудай дунда «Хандаков багша» гэжэ алдаршаһан XX зуунай урда хахадай мэдээжэ гэгээрэл түхөөгшэ мүн. 

Багшын намтарһаа

Иаким Яковлевич Кондаковай үбгэ эсэгэнь Григорий Семенович Кондаков Доной хасаг, XIX зуунжэлдэ ород-хитадай хилын харуулда ерэһэн аад, албанһаа табигдажа, бусаха замай холодо Үбэр-Зөөхэйдэ үлэжэ, мүн хасаг угсаата Прасковья Еремеевнатай айл болон ниилээд, мал адууһатай, хахалха газар, сабшалантай дунда шадалтан гэгдэн, түншэтэй түбхинэһэн.



Тэрэ айлай Иаким хүбүүн анханһаа һүбэлгэн һонор байжа, 9-тэйдээ Сэлэнгын 2-жэлэй һургуулида һуралсаад, 1897 ондо түгэсхээ. 15-тайдаа хүбүүн һургуулияа дүүргэбэшье, 4 жэлэй туршада абадаа гэр тойрон хамһалсаа. Тиин багша болохо гэһэн һанаан бодолоо орхёогүй, Сэлэнгын тусхайта дунда һургуулида 4 һарын туршада һуралсаһанай удаа шалгалта барижа, багшын үнэмшэлгэ абаа. 1898 ондо Харьяастын хасаг һууринай 3 классай ород-буряад һургуули (Ехэ-Нюгын) нээгдэжэ, 1902 онһоо 1917 он хүрэтэр Иаким Яковлевич тэндэ багшаар, һургуули даагшаар, удаань Харьяастын ажалшан-хүдэлмэришэдэй һургуулида 1923 он хүрэтэр, Субагта-Харьяастын һургуулида 1938-1939 онууд хүрэтэр хүдэлжэ гараа. 

Иаким Кондаков ородһоо гадна буряад, монгол хэлэн дээрэ хүсэд һайн харилсажа шадаха байһан. Буряад зоной һуудал байдал, аман зохёол шэнжэлдэг, холо ойрын нютаг нугаар, айлнуудаар ябажа, буряадай аман зохёол, түүхэ домогуудые буряадаар, Хяагта, Сэлэнгэ, Зэдын аймагуудай нютаг хэлэн дээрэ буулгажа абадаг байһан. Бэшэжэ абаһан үльгэр онтохон, домог түүхэ болон бусад хэлэ бэшэгтэ хабаатай суглуулбаринуудынь мүнөөшье хүрэтэр Хяагтын хизаар ороноо шэнжэлгын музейдэ хадагалагдана. Ородой географическа обществын бодото гэшүүн гэжэ дэмы нэрлэгдээгүй: үльгэр түүхэ бэшэжэ абаха, домог түүхэтэ газарнууд тухай мэдээлэл суглуулха, сэсэг набша хатаажа, гербари хэхэ, нютаг үгэнүүдые бэшэжэ абаха гэхэ мэтэ ёһотой шэнжэлэгшын ажал ябуулдаг байһан. 

Иаким Кондаков Зүблэлтэ засагай тогтохо сагаар партизанай хүдэлөөндэ хабаадалсаа, мүн Монгол гүрэнэй урдашье габьяатай, 1923-1936 онуудаар СССР-эй Арадай комиссириадай оршуулагшаар хүдэлөө. 1941 онһоо эрдэм-шэнжэлгын институдай ажалтанаар хүдэлжэ байтараа, дайнай эхилхэдэ, штадһаа гадуур эрдэмэй бага шатын ажалтанаар 1949 он хүрэтэр хүдэлһэн. 1945 ондо Сэлэнгын аймагай Үбэр-Зөөхэйн һомон зүблэлэй Улаан гэртэ избачай уялга дүүргээ. 1956 онһоо В.А. Обручевай нэрэмжэтэ Хяагтын хизаар ороноо шэнжэлгын музейн член-корреспондент байһан. Энэ ажалдаа абьяастай, эсэшэ сусашагүй хүдэлмэри ябуулжа, аман зохёол, арадай һуудал байдалай элдэб асуудалаар һонирхожо, урданай уһалууриин субагууд, булагуудые шэнжэлэн хаража ябаа. 



Һурган гэгээрүүлэгшэ

Кондаков багшын һурагшалан мэдэһээр, анхан 1870 ондо нээгдэһэн Сэлэндүүмын 3 жэлэй эхин һургуули гэжэ байгаа. Тэндэ ород хэлэн, арифметикэ, географяар тобшо мэдээнүүд, монгол хэлэ бэшэг, ород хүүгэдтэ «закон божий», буряад үхибүүдтэ будын шажанай эхин мэдэсэнүүд заагдадаг байгаа. Һургуулида 35-40 хүүгэд, ехэнхинь Иннокентьевское тосхоной хүбүүд басагад ябадаг һэн. Ород миссионер лама хоёр ээлжэлээд неделиин 3 час соо багшалха, Миссионерэй заахада, буряадынь гэртээ ябаха, ламын монгол хэлэнэй ба шажанай хэшээлдэ ородуудынь байхагүй гэхэ мэтээр тааруулдаг байһан. 

1904 ондо Харьяастын станицын һургуули 7 жэлэй Селендумын городской училище гэгдэжэ, ганса ород бэшэ, мүн буряад үхибүүдые һургаха, тэрэ мүртөө ород хэлэнһээ гадна буряад ба худам монгол бэшэг, будын шажанай дүримүүдые шудалха гэһэн шиидхэбэри Ород гүрэнэй хаанта засагай гэгээрэлэй яаманай зүгһөө тогтоогоо. Буряад-монгол хэлэ бэшэг ба шажанай гол дүримүүдые зааха ламые асарха гэхэдэ, түрүүн байха гэр барижа үгэхэ, жэлэй 400 түх. салин түлэхэ байба. Тиин һууринай зон суглаа татажа, энэ хэшээлнүүдые Кондаков багшада даалгаба. Иигэжэ арадай этигэл найдабарида хүртэһэн багша баярлабашье, хэшээл ябуулха эрдэм мэдэсэеэ бага гээд, һургуулиин эхилтэр монгол хэлэ бэшэгээ гүнзэгырүүлхэеэ бодобо. Зунай амаралта соо һайн монголшо Дансарун Мункуев ба Раднажаб Бимбаев хоёрһоо хэшээл абажа, нилээд урагшаа дабшаба. Тиихэдээ Иаким Кондаков мэдээжэ эрдэмтэн Бямбын Ринчинэй эсэгэ — Раднажаб Бимбаевай шабинь болоно гээшэ. Монгол, буряад хэлэ бэшэгтэ хэдэн шата дээрэ болобошье, мүнөө ойлгоһоноо багшын ажалда арай багадаха гэбэ. Тиин монгол хэлэ бэшэгэй номуудтай болохын тула Хяагтын географическа таһагай дарга Талько-Грынфичтэ хандаба. Тэрэнь зүүн зүгэй шэнжэлэгшэ А.М. Позднеевэй суглуубаринуудые үгэжэ, одоо өөрөө саашань үзэхэ аргатай болоо. 



Һургуулиин хаһын эхилхэдэ, холын тосхонуудаар байдаг буряад үхибүүд ород айлнуудаар таража, «квартира ба стол» гээд 6-8 түхэриг түлбэри түлэжэ байрладаг һэн. Эдеэ хоол, хэшээлэй хэрэгсэлнүүдтэ мүнгэн дуталдажа, хүндэхэн байгаа. Эхин һургуули дүүргэбэшье, буряад хүүгэдэй саашанхи харгынь хаалтатай һэн. Реальна училищи ба гимназинуудта хүпеэсүүдэй, дворян изагууртанай, санаартанай, мүн баян ород айлнуудай үхибүүд һураха боломжотой һаабза. 

Кондаков багша ажал хэрэгэй түлөө үнэхөөр оролдодог, ухаатай сэсэн, бэлиг түгэлдэр, хэнэйшье дура сэдьхэл татамаар зондоо зохид абаритай хүн байгаа. Тиимэһээ ород буряад илгаагүй хамаг хүнүүдтэ, илангаяа, шабинартаа хүндэтэй ябаһаниинь гайхалгүй. Тэрэ багшынгаа ажалда аргагүй ханалгатай хандажа, хэшээл бүхэнөө аша үрэтэй үнгэргэхын тулада үдэр бүриин бэлэдхэл хэжэ ябаа. Хэды залуу байбашье, түрүү үзэл суртаалһаа гээгдэнгүй, шэнэ арга дадалнуудые оложо абахаяа хэшээгээ. Л.Н. Толстой ба К.Д. Ушинский гэгшэдэй педагогикын түрүү методикануудые шэнжэлжэ, хэшээлдээ хэрэглэхэеэ оролдоо. Хүүгэдэй гэр гэрээр ябажа, түрэлхидтэйнь харилсаа холбоо байгуулдаг, хүмүүжэл тухай хөөрэлдэхэһээ гадна хамаг дэлхэйн һонин һорьмой хэлэжэ һонирхуулдаг хадань, багшын ерэхэдэ булта баяртай угтадаг һэн.

Хүүгэдэй эрдэм номдо һураха газар гадаада дотоодо талаһаа тэгшэ үзэмжэ һайхан байха, харин багша ажал хэрэгээрээ, бүхы ябадалаараа шабинартаа жэшээ харуулжа ябаха зэргэтэй гэжэ Иаким Яковлевич тоолодог байһан. 

«Мүн тэрэ сагай һургуулиин тон ехэ дутуу дундань — нэн түрүүн буряад үхибүүдэй түрэлхи хэлэеэ үзэдэггүй байһан ушар», — гэжэ тон зүб хараа бодол элирхэйлһэн байна.

Иаким Яковлевич шабинарайнгаа нюдыень хараад, хэниинь мүнөөдэр эдеэлээгүй хооһон байнаб гэжэ мэдэжэрхихэ. Тиин гэртээ абаашажа эдеэлүүлхэ, даажа ябаһан зондоо ехэл ханамжатай хандадаг байһаниинь элитэ. 30-аад үлэн онуудаар Субугта-Харьястын һургуулида хүдэлжэ ябахадаа, тэрэ суг хүдэлдэг Лумбунов Г.Б., Банзаракцаев Ц.С. гэгшэдээр хамһабариин ажахы байгуулжа, һурагшадаа хооллуулха арга боломжо бэдэржэ байгаа. 

И.Я. Кондаковой тон һайн багша, хүмүүжүүлэгшэ байһан тухайнь олон хүнүүд хэлэһэн, дурсаһан байдаг:

БурЦИК-эй секретарь В.М. Бартанов: «Кондаков дээдын хэмжээнэй багша, хэшээлээ үгэхэдөө тон бэрхэ, үхибүүдэй толгойдо бүхөөр хадуухаар ойлгуулдаг. Институт, университет дүүргээгүйшье һаа, теоретическэ ба методическэ бэлэдхэлээрээ дээдэ һургуулитай багшанарһаа юугээршье дутанагүй».



Г.Б. Лумбунов шабинь: «Хандаков багшамнай шабинартаа нютаг орон, байгаалидаа гамтай хандажа ябахымнай һургадаг һэн. Багшамнай аман зохёол суглуулхаһаа гадна ургамал ногоо, эрбээхэй шумуул хатаажа, гербари хэхэ. Тиин ургамал ногоо шэнжэлхэ зорилготойгоор 2-3 үдэрэй походто багшатаяа хээгүүр гарахадаа, үхибүүд бидэн тон жаргалтай ябадаг һэмди».

Б.Ц. Цоктоев, шабинь: «Бидэндэ, малшадай үхибүүдтэ, багшамнай онсо анхарал табижа, ямар унтари хэбтэритэй, эдеэ хоолтой байһыемнай шалгажа байдаг һэн. Хэшээлнүүдэй һүүлээр орожо, бидэндэ элдэб үльгэр түүхэ хөөрэжэ үгэхэ, юун тухай мэдэхэ байһыемнай асууха, мэдэһыемнай бэшэжэ абаха гэхэ мэтээр оторо харилсажа ябадаг байгаа».

Х.Д. Ниндыпова, тогоошон: «Кондаков багша хүүгэдэй эдеэ хоол, байра байдалда һанаагаа табидаг һэн. Тэрэнэй эдэбхеэр Царамай һургуулида баня баригдажа, үхибүүд, заримандаа баалалтааршье, угаалдадаг болоо. Бэеын ариг сэбэр тухай һурагшадаар хөөрэлдөө хэхэ, саг соогоо унтаха, бодохыень ходо шалгажа байха. „Эмхи гуримтай нойр — элүүр мэндын эхин“ гэжэ ойлгуулдаг байгаа».

Н.Г. Токтохоев, шабинь: «Иаким Яковлевич минии һанаха һайхан багша юм. Царамай һургуулиин 4 класс дүүргээб. Багшамнай тон даруу түбшэн зантай, нэгэшье дахин хоолойгоо шангадхаа, зангаагүй, хододоо шабинартаашье, гэртэхиндэмнайшье хүндэтэй хандажа ябаа. Тиимэһээ бултадаа багшадаа дуратай һэмди. Сэхээтэнэй сэмсэгэр нарин ябалгые, таряашанай ажалша бүхэригые бэедээ шэнгээжэ шадаһан хүн гэхээр лэ даа».

Ц.Д. Ганжуров, шабинь: «1938 ондо Субугта-Харьястска һургуулида ород хэлэнэй хэшээлдэ түрүүшынхиеэ хараа һэм. Ородоор тулюур бидэндэ түрүүн өөрөө буряадаар хөөрэжэ үгөөд, удхыень ородоор хөөрэжэ үгэхыемнай дурадхаха. Өөрөө ород яһанай хүн аад, ямар сэбэрээр буряадаар дуугардаг байгаа гээшэб даа. Бидэндэ үнэн зүрхэнһөө һанаагаа зободог, намайе үншэн гэжэ мэдэхэдээ, гэртээ абаашажа эдеэлүүлхэшье. Зүгөөр би аягүйрхэжэ, ходо ошохогүйгөө оролодохош. Юрэдөөл, манай багшада хамаг зоной дуратай байнгүй яаха һэм даа».

Хизаар ороноо шэнжэлэгшэ



Иаким Яковлевич нютаг ороноо шэнжэлхэ хэрэгтэ сагаа гамнаагүй. Сэлэнгын ба Троицкосавска уезднүүдэй һуралсалай байгуулалтанууд тухай мүнөө сагта хоморой болоһон мэдээлэлнүүдые суглуулһан байна. Хэрээһэ зүүжэ, үнэн алдартанай шажанда ороһон буряадууд һуумга байдалтай (оседлый быт) болоһонойхи, һургуули һудараар ядалсаагүй. Ехэ бага һуурин тосхонуудта һургуулинууд нээгдэжэ, хүбүүд басагад илгаагүй һураха аргатай һэн. Бүри бага тосхонойхид ойрын нютагуудаар байраар байлгажа һургаха. Харин нүүдэлээр ябаһан бага яһатанай хүүгэдтэ тэрэ талаар бэрхэтэй байгаа. Сэлэнгын Армагай, Стрелочнын нэгэ классай һургуули, Повородой (1911) болон таряашадай ба волостьнуудай түбүүдтэ нээгдэһэн Посольскын (1807), Батуринай, Турунтаевын, Кабанскын, Ториин һургуулинууд; таряашадай тосхонуудай: Клоесовскын, Татауровай, Итанциин, Дээдэ ба Доодо Убукунай һургуулинууд; Забайкалиин хасаг сэрэгэй морито бригадын зөөреэр хангагдадаг хасагуудай хүүгэдэй һураха Ород-монгол һургуулинууд: Кибалинай (1912), Арсентьевэй, Зуевын, Монохоновско (1888), Калининай (1912), Билютайн, Ёнхорой гээд он жэлынь мэдэгдэһэн, мэдэгдээгүй һургуулинуудые тэмдэглэн абанхай. Саашань Сэлэнгын уездын станицануудта нээгдэһэн һургуулинуудай списог үгтэнхэй байна: Аракиретскэ (1885), Харьястска (1898), Гэгээтын (1898), Янгаажинай (1898), Эдуй тосхоной (1898) гээд лэ мүнөө гүрэнэй архивуудаар бэдэрхэ баримтануудые нээжэ үгэһэниинь туһатай.

Нютаг хэлэнэй үгэнүүдые, дуунуудые, таабари, оньһон үгэ, онтохо, домогуудые бэшэжэ абаһаниинь мүнөө сагта һонирхон үзэмөөр юм. Жэшээнь:

Буряад хуучины дуу

Сэбшээтэй сайха Сэлэнгэмнай
Сэлюурым эрьюулмээр долгитой доо,
Сэдхэлтэй сайхан амарагамнай
Сээджым эрьюулээд гунигтай доо.
Урасхал сайхан Сэлэнгэмнай
Онгоцым эрьюулээд дольгитой доо,
Учирсан сайхан амарагамнай
Ухааным эрьюулмээр гунигтай доо.
Хабтагай сайхан Сэлэнгэмнай
Хаарбузым эрьюулмээр дольгитой доо,
Ханилсан сайхан амарагамнай
Саналым эрьюулээд гунигтай доо.

Василий аханиинь, Монголдо элшэ

Оньһон үгэнүүд: «Нэрээ хугаранхаар, ясоо хугар», «Эхын санаа үридээ, үриин санаа — үүлэндэ»; таабаринууд: «Номохон түлигэн эджытэй (дзон), Нойтогүй хармууча хүүхэнтэй (хавар), Ухаан сайтай хүвүүнты (намар),Уур муутай эцэгэтэй(үбэл)», «Джин торго дзаха үгы, джиджэхэн сувад нүхэ үгы (огторогой, одо мичи)».

Дабхар үгэнүүд: 
- Та хайша очхо?
- Кяахта-Кираанд очихом.
- Ямар хэрэгээр?
- Цай, тамхины хэрэгээр.
- Та хэдзээ өбсө-хулосондо орохатнай?
- Та хэдзэнээс талха-таряагаа сүрлэхэ-обоолхо гэджэ байна?
- Хони-ямаа хурьгалджа-ишэгэлджэ байнуу? гэхэ мэтэ.

Уран гуурһанай дурасхаал

И.Я. Кондаков аман зохёол суглуулхаһаа гадна өөрөөшье зохёогоод туршадаг һэн. Тэрэнэй гуурһан дороһоо уншагшадай һонирхол татамаар хизаар ороноо шэнжэлгын тэмдэглэлнүүд ба түүхын талаар һонирхолтой домог онтохонууд, үгүүлэлнүүд, статьянууд гэхэ мэтэ гарадаг байһан. Тэдэнэй тоодо ажабайдалда үнэн болоһон ушарнуудһаа һабагша абаһан, бодото хүнүүдэй дүрэнүүдые харуулһан"Батрак Жамбал«, «Как Буданцу стал даа ламой», «Сильный и сметливый» гэхэ мэтэ зохёолнууд ороно.

1948 ондо «Улаан Субагтуй» колхозой ажалшан Дамдин Гомбоевич Мункуевай дурсаһан нютагай Будамшуу — Буданцу Дугаровай уршагта ябадалнуудһаа хэсэгүүд абтажа, хэдэн үгүүлэлнүүд зохёогдоо. «Как Буданцу стал даа-ламой» гэһэн үгүүлэлынь оршуулжа табихада иимэ:

Буданцуугай даа-лама болоһон тухай ябаган хөөрөөн

Урда зуунжэлэй 60-аад онууд байгаа. Эрхүүгэй генерал-губернаторай тусхай эрхэтэ бүлэг зон Бултумур дасан руу (Сэлэнгын аймагай Үбэр-Дзөөхэйн һомон зүблэлэй) ерэжэ, 1750-1752 онуудай тогтоолые ламын шажантанай хэр бэелүүлжэ байһаниие шалгаха гээ. Уулзалга дээрэ лама хубарагууд бултааран байжа, ород хэлэ һайн мэдэхэ Буданцуе хэлмэршэн (оршуулагша) болгобо. Шалгагшад олон асуудал табижа, дасанай байдалай буруу зүб талые тодорхойгоор мэдэхэеэ оролдоо. Комиссиин гэшүүд ямар нэгэн асуудалтай зүбшөөрхэдөө, ходо «да» гэжэ үгэ дабтан хэлэдэг байба. Ород хэлэгүй шэрээтэ ба бусад ламанар Буданцуһаа асууба: «Эдэ ноёд байд гээд лэ юундэ „да“ гэжэ дабтанаб?». — гэжэ. Мэхэтэй Буданцу иигэжэ харюусаба: «Эдэшни намайе даа-лама болгохо гэжэ зүбшэлдэнэ, юуб гэбэл, урдахи даа-лама ородоор юушье мэдэхэгүй ха юм».

Ламанарые иигэжэ шадаһан бэеэрээ Эрхүүгэйшье этигэмжэтэ нюурнуудые мэхэлхэ зорилгоор тэдээндэ хандаба: «Дасанай санаартан һайн оршуулагша байһанайм түлөө намда даа-ламын зиндаа олгохо гэлсэбэ», — гэхэдэнь, тэдэнь — «Да, это будет хорошо, ехэ һайн гээшэ», — гэжэ дэмжэбэ. Тиигэжэ арга мэхынгээ ашаар Буданцу үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэжэ, дасанай ехэ зиндаатанай дабшалдаг хэдэн дабхар бандабта һууха эрхэтэй болоһон үнэн ушар«.

«Батрааг Жамбал»

«Батрааг Жамбал» (барлаг, хүлһэншэн) гэһэн туужа-үгүүлэлынь юрын буряад хасаг хүбүүнэй гашуудалта хуби заяан тухай зүрхэндэ хүрэмөөр зураглажа шадаа. Энэ мүн бодото хүнэй намтарые өөрынгөө аба эжын хөөрөөнһөө үндэһэлэн бэшээ. И.Я. Кондаков «Жамбалай ажаябадал 1888 он тойрон болоһон үйлэ ушарнууд» гэжэ бэшэнэ. 6 наһатай Иаким хүбүүн буряад-монгол хэлэ һайн мэдэхэ, Жамбалыешье дүтэ таниха байгаа. Ноён Балданда яагаад сохюулһан тухайгаа Жамбал дуун болгоод дууладаг, жаахан хасагхануудые тэрээндээ һургадаг байһыень, сээжээр мэдэхэ болоһоноо мартаагүй, тус дууниинь номдо оруулагдаа. Нэгэтэ Иакимай энээнииень дуулажа ябатарнь, ноён Балдан шэхэнһээнь шэрээд эхэдэнь асаржа, гомдол бариһаншье. Жамбал тэрэ үеын буряад хасагуудай ядарал зоболонгые арһа мяхаараа мэдэрһэн хүн. 11-тэй байхадань, Жамбалые эжынь Зөөхэйн нэгэ баянда мал адуулхынь үгэбэ. Һарын 1 түхэригөөр малынь хаража, гэмгүй аад, гэмтэн боложо, салин хүлһөө даруулһаар 3 жэлэй туршада байшоо. 14 наһандань Хяагтын гостино дворой староста шорой хамагшаар ажалда абаба. Ажалша бэрхэ хүбүүн тэндэ бэеэ һайнаар харуулаа. Старостын хоёр үхибүүд Жамбалые үзэг бэшэгтэ һургаха гэбэ. Тэдэнэйдэ байраар байһан нэгэ багша үзэглэл, дэбтэр ба карандашуудые абажа үгөө. 6 жэл тэрэ айлайда байжа, ном уншажа һураад, бүри номһоо һалахаяа болибо. 16-тай Жамбал гостино дворой ажалшадай штадта оруулагдажа, 10-20 түх. салин абажа эхилээ. Тиигэжэ өөртөө хасаг сэрэгшын хубсаһа (формо) абажа, албанда унаха моритой болобо. Тииһээр 40-60 эдир залуу хасаг хүбүүд һорилго хэжэ захалба. Июнь һара бүри сэрэгэй ноёд ерэжэ, залуу хасагуудай хэр бэлдэжэ байһые шалгадаг болоо. Ноён Балдан ехэ хатуугаар шалгалта үнгэргэдэг, бишыхан дутагдал обёорбол сохижо, наншажа эхилхэ. Жамбалайшье хамар руунь шуһа гаратар үдьхэлөө. Жамбалай мориной хээрэ ябахада, азарга добтолжо, нюргынь шархатуулаад, тэрэнэй түлөө хэһээлтэдэ хүртэбэ ха юм. Хамараа үдьхэлүүлээд, газарта унаад хэбтэхэдэнь, ноён дээрэһээнь улаан бургааһаар сохибо. Энэ ушарые Иаким хүбүүн хоёр нюдөөрөө хараһан байжа, Жамбалай зохёоһон дуу һайн хадуугаа.



Хар санаатай ноён Балдан
Хайлаасаар намай цохиба:
Халуун цусым урасхуулсан, 
Хайртай бэеым дзовоосон.
Буруу зантай ноён Балдан
Бургаасаар намай цохиба:
Бүлээн цусымни урасхуулсан,
Булай бэеымни дзовоосон.
Хамарым бут цохиджо,
Халуун цусым урасхуулсан:
Хамтаран байгсан нөхөд думда
Хайран нэрым гутааба. — гэжэ зохёоһоной удаа ноён Балданай дүү хүбүүнэйнгээ Соли һамгые буляажа абаад һуухадань, шоо үзэжэ, иимэ бадагуудые нэмэбэ:
Улаан ягаанай хаджуугаар
Үхэр чемодан набталдзаад:
Улаан Солиин хаджуугаар
Ууртай Балдан дзанталдзаад.
Ягаан улаанай хаджуугаар
Ямаан чемодан набталдзаад:
Якшин Солиин хаджуугаар
Яаруу Балдан дзанталдзаад, -гэжэ.

1888 ондо Жамбал сэрэгтэ татагдажа, Уссурийска хизаар руу 4 жэлээр ябуулагдаа, энэ саг дээрэнь ошохо, ерэхэ замайнь 2 жэл нэмэхэдэ, аяар 6 жэлэй албанда ошоо гээшэ. 6 һарын бэлэдхэлэй һургуули эрхимээр гаража, «младший урядник» гэһэн нэрэ зэргэтэй болобо. Эжыдээ ба Иакимай гэртэхиндэ ходо бэшэг бэшэдэг һэн. Хабаровск хотодо һүүлшынгээ жэлдэ алба хэжэ байтараа, дизентери үбшөөр үбшэлжэ, зүрхэниинь тогтон наһа барашоо. Эжыдэнь мори хубсаһынь худалдаһан мүнгэнэй үгтэбэшье, ганса хүбүүгээ сэрэгтэ алдаһан наһажаал эхэнь юугээршье һаатуулшагүй уй гашуудалда абтаа бэлэй.

Тус туужа-үгүүлэл И.Я. Кондаков 1957 оной майн 29-нэй үдэр Хяагта хотодо гар табин түгэсхээ юм. 100 жэлэйшье үнгэрһэн хойно хүнэй ажабайдалда нэгэтэ тохёолдоһон үйлэ хэрэгүүд дабтагдан байхань бэшэрэлтэй.



Хэрэглэгдэһэн баримтанууд, зурагууд: «Иаким Кондаков: Навсегда останется в памяти потомков», Будаев Ц.Б., Ганжуров Б.Р., Ганжурова В.Б., Кондаков Н.Я., Улан-Удэ, 1997 г.; сахим сүлжээн.