Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Үльгэршэн Рэгзэн Эрдынеев
29 ноября 2021
639
Буряад орондоо мэдээжэ үльгэршэн Рэгзэн Эрдынеев Ярууна аймагай Эгэтын-Адаг һууринда 1909 ондо түрэһэн юм
Тэрэ Сэсэгтын (Баансаа) Эрдэниин, Бадмын Сырмагай гурбадахи хүбүүниинь боложо түрөө, эсэгынгээ талаар хори-буряадай хүбдүүд гэжэ омог отогой хүн байһан юм. Юһэ наһатай Рэгзэн Эгэтын дасанай хубараг болобо, 14 наһатайдаа харааниинь муудажа эхилээ һэн. Рэгзэнэй нюдэндэ гурба дахин операцишье хээд үзөө һэн, теэд хараанииншье һайжараагүй һэн даа.
1926 ондо, Рэгзэн 17-тай байхадаа, хараагаа алдаа, юушье харахаяа болео, энэ хорбоо юртэмсын үнгэтэ һолонгые, хабарай, намарай, зунай, үбэлэй үнгэнүүдые огто харахаяа болео һэн даа. Рэгзэн хүбүүнэй хараагаа алдаад байхадань, дуулахань һонор болошоо һэн, тэрэ хараагаа алдаадшье байхадаа, Ярууна аймагта колхозуудые байгуулха хэрэгтэ шударгы, эдэбхитэйгээр хабаадаһан, колхоздо элдэб тушаалнуудта хүдэлһэн юм.
Нютагтань суглаан болоно гү, уншалга, хурал, мүргэл, нюусаар тайлган болоно гү, түрэ, буян болоно гү, һургуулиин болоно гү, Рэгзэн Эрдынеев хододоо арад зонойнгоо дунда, элдэб тээ ябадаг һэн, юумэ хараагүйшье һаа, хуу дуулжа, бултыень хуу ойлгожо, мэдэжэ, тухайлжа, һанажа, өөртөө тэмдэглэжэ абадаг һэн. Рэгзэн Эрдынеев уг гарбалайнгаа, түрэл хизаарайнгаа, арадайнгаа түүхые сэдьхэлдээ һэргээн һанадаг, һэргээн тогдоодог байгаа. Тэрэ үетэн үүринүүдһээ үлүү наһа наһалаа. Рэгзэн Эрдынеев ута наһандаа олон юумэ мэдэһэн, үзэһэн хүн юм: Октябриин хубисхал, граждан дайн, колхозуудые байгуулалга, Эхэ ороноо хамгаалгын дайн, целина, развитой социализм, перестройка, рынок. Тэрэ XX-дохи зуунжэлэй үйлэ хэрэгүүдые бултыень үзэһэн юм, XXI-дэхи зуунжэлдэшье ажаһуугаа.
Шэнжэлэгшэ-фольклористнууд Е.В. Баранникова, С.С. Бардаханова, В.Ш. Гунгаров гэгшэд Рэгзэн Эрдынеевэй хөөрэжэ үгэһэн үльгэрнүүдые бэшэжэ абаһан юм, тэдэ үльгэрнүүдынь суглуулагдамал согсолборинууд соо, сэтгүүлнүүдтэ, сонинуудта хэблэгдэжэ гараһан юм. Жэшээлбэл, Рэгзэн Эрдынеевэй хөөрэһэн «Хүбшын Хүхэльбиин Хүхэлдүүр хүбүүн» гэжэ үльгэр «Буряад арадай онтохонууд» гэжэ суглуулагдамал согсолбори соо хэблэгдэнхэй юм, ондоо хоер үлигэрнүүдынь «Буряад арадай домог үльгэрнүүд, домог түүхэнүүд» гэһэн согсолбори соо хэблэгдэнхэй юм. Рэгзэн Эрдынеевэй үльгэрнүүд, онтохонууд грампластинкануудта болон дискануудта буулгагдажа абтанхай юм, тэдэ үльгэрнүүдынь книгохранилищиин ба архивуудай фондда хадагалаатай байдаг юм.
Рэгзэн Эрдынеев ута наһандаа ехэ материал суглуулһан юм. Тэрэнэй суглуулһан материалнууд эртэ урдын сагһаа эхилжэ буряад-монгол арадай түүхэ тухай юм. Тэрэ суглуулбари соонь Түбэдэй, Монголой хаанууд, Чингис хаанай үйлэ хэрэгүүд тухай хэлэгдэнэ. Монгол угсаата арадууд нэгэ түүхэтэй, соелтой гэжэ Рэгзэн Эрдынеев онсо тэмдэглэнэ. Тэрэнэй суглуулбари соо арадай түүхэ домогто ороһон дундада эртын үеын буряадуудай удамаршад Бабжа Барас-баатар, Бальжан-хатан, Шилдэй занги тухай хэлэгдэдэг юм. Эрдынеевэй суглуулбаринууд соо, буддын шажанай Буряад-Монголдо, хори-буряадуудай, сонгол-сартуулнуудай дунда ямар үедэ, хэзээ дэлгэрһэн, XVII-XVIII зуунжэлнүүдтэ сонгол-сартуулнуудай урда зүгһөө ерэжэ, буряад-монголшуудай бүридэлдэ ороһон тухай хэлэгдэнэ.
Рэгзэн Эрдынеевэй материалнууд соо буряад-монголшуудай Россин империин бүридэлдэ ороһон тухай, ородой түшэмэлнүүдэй дура зоргоороо хүсэ хэрэглэн буряад-монголшуудые доромжолһон тухай, буряад-монголшуудай эрхэ сүлөөгөө хамгаалжа колонизаторнуудай урдаһаа бодоһон тухай баһал хэлэгдэнэ. Рэгзэн Эрдынеев эдэ бүгэдэ баримтанууд тухай хөөрэхэдөө, Степнай дүүмэнүүдэй материалнуудые хэрэглэһэн юм. Баһал тиихэдэ, Рэгзэн Эрдынеевэй суглуулбари соо 1702-1703 онуудта буряад-монголшуудай делегациин Сагаан хаан — Петр I-дэ Москва ошоһон, буряадуудай Сагаан хаанда ородой түшэмэлнүүдэй харата муухай, эдэрхэг ябадал тухай зарга мэдүүлгэ барюулһан тухай, Сагаан хаанай буряадуудые хамгаалһан зарлиг тухай хэлэгдэнэ.
Рэгзэн Эрдынеевэй суглуулбари соо XX-дохи зуунжэлэй эхеэр болоһон хубисхал, зүблэлтэ сагай үе, граждан дайн, индустриализаци болон коллективизаци, 30-40-д онуудай репресси, Эхэ ороноо хамгаалгын дайн, энэ байлдаанда хабаадаһан баатар буряад арадай хүбүүд тухай материалнууд бии юм. Баһал тиихэдэ, 20-д онуудта байгуулагдаһан Бурнацком, буряадуудай ДВР-эй, РСФСР-эй буридэлдэ автономи байгуулалга, 1923 ондо Буряад-Монголой АССР байгуулагдаһан тухай хэлэгдэдэг юм.
Рэгзэн Эрдынеевич арадай дуунуудые дууладаг байгаа, лимбэ, морин хуур, аккардеон гэһэн хүгжэмэй зэмсэгүүдээр наададаг һэн. Р.Э. Эрдынеев долоон медальнуудаар, олон тоото хүндэлэлэй грамотануудаар шагнагдаһан юм. Рэгзэн Эрдынеевичтэ «Заслуженный работник культуры Бурятской АССР» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэ олгогдоһон юм.
Буряад орондоо мэдээжэ Рэгзэн Эрдынеев, түүхэ домогто ороһон Парамон Дмитриев, Папа Тушемилов, Апполон Тороев гэгшэдэй үе сагай һүүлшын үлигэршэн юм. Рэгзэн Эрдынеевич Эрдынеев 2006 ондо, 97-той болоод наһа бараа.
Р.Э. Эрдынеев тухай:
П.Цыбикова. Үльгэршэн, түүхэшэн суутай юм // Буряад үнэн, 1997, декабриин 18;
Б.Баяртуев. Уникальная память сказителя // Буряад үнэн, 2004, ноябриин 22;
В.Гунгаров. Сээжэдээ хадуун асарһан сэнтэй баялигынь // Буряад үнэн, 2004, ноябриин 18;
Хорло Лубсанова. Манай омогорхомо эсэгэ // Буряад үнэн, 2004, ноябриин 25.
1926 ондо, Рэгзэн 17-тай байхадаа, хараагаа алдаа, юушье харахаяа болео, энэ хорбоо юртэмсын үнгэтэ һолонгые, хабарай, намарай, зунай, үбэлэй үнгэнүүдые огто харахаяа болео һэн даа. Рэгзэн хүбүүнэй хараагаа алдаад байхадань, дуулахань һонор болошоо һэн, тэрэ хараагаа алдаадшье байхадаа, Ярууна аймагта колхозуудые байгуулха хэрэгтэ шударгы, эдэбхитэйгээр хабаадаһан, колхоздо элдэб тушаалнуудта хүдэлһэн юм.
Нютагтань суглаан болоно гү, уншалга, хурал, мүргэл, нюусаар тайлган болоно гү, түрэ, буян болоно гү, һургуулиин болоно гү, Рэгзэн Эрдынеев хододоо арад зонойнгоо дунда, элдэб тээ ябадаг һэн, юумэ хараагүйшье һаа, хуу дуулжа, бултыень хуу ойлгожо, мэдэжэ, тухайлжа, һанажа, өөртөө тэмдэглэжэ абадаг һэн. Рэгзэн Эрдынеев уг гарбалайнгаа, түрэл хизаарайнгаа, арадайнгаа түүхые сэдьхэлдээ һэргээн һанадаг, һэргээн тогдоодог байгаа. Тэрэ үетэн үүринүүдһээ үлүү наһа наһалаа. Рэгзэн Эрдынеев ута наһандаа олон юумэ мэдэһэн, үзэһэн хүн юм: Октябриин хубисхал, граждан дайн, колхозуудые байгуулалга, Эхэ ороноо хамгаалгын дайн, целина, развитой социализм, перестройка, рынок. Тэрэ XX-дохи зуунжэлэй үйлэ хэрэгүүдые бултыень үзэһэн юм, XXI-дэхи зуунжэлдэшье ажаһуугаа.
Шэнжэлэгшэ-фольклористнууд Е.В. Баранникова, С.С. Бардаханова, В.Ш. Гунгаров гэгшэд Рэгзэн Эрдынеевэй хөөрэжэ үгэһэн үльгэрнүүдые бэшэжэ абаһан юм, тэдэ үльгэрнүүдынь суглуулагдамал согсолборинууд соо, сэтгүүлнүүдтэ, сонинуудта хэблэгдэжэ гараһан юм. Жэшээлбэл, Рэгзэн Эрдынеевэй хөөрэһэн «Хүбшын Хүхэльбиин Хүхэлдүүр хүбүүн» гэжэ үльгэр «Буряад арадай онтохонууд» гэжэ суглуулагдамал согсолбори соо хэблэгдэнхэй юм, ондоо хоер үлигэрнүүдынь «Буряад арадай домог үльгэрнүүд, домог түүхэнүүд» гэһэн согсолбори соо хэблэгдэнхэй юм. Рэгзэн Эрдынеевэй үльгэрнүүд, онтохонууд грампластинкануудта болон дискануудта буулгагдажа абтанхай юм, тэдэ үльгэрнүүдынь книгохранилищиин ба архивуудай фондда хадагалаатай байдаг юм.
Рэгзэн Эрдынеев ута наһандаа ехэ материал суглуулһан юм. Тэрэнэй суглуулһан материалнууд эртэ урдын сагһаа эхилжэ буряад-монгол арадай түүхэ тухай юм. Тэрэ суглуулбари соонь Түбэдэй, Монголой хаанууд, Чингис хаанай үйлэ хэрэгүүд тухай хэлэгдэнэ. Монгол угсаата арадууд нэгэ түүхэтэй, соелтой гэжэ Рэгзэн Эрдынеев онсо тэмдэглэнэ. Тэрэнэй суглуулбари соо арадай түүхэ домогто ороһон дундада эртын үеын буряадуудай удамаршад Бабжа Барас-баатар, Бальжан-хатан, Шилдэй занги тухай хэлэгдэдэг юм. Эрдынеевэй суглуулбаринууд соо, буддын шажанай Буряад-Монголдо, хори-буряадуудай, сонгол-сартуулнуудай дунда ямар үедэ, хэзээ дэлгэрһэн, XVII-XVIII зуунжэлнүүдтэ сонгол-сартуулнуудай урда зүгһөө ерэжэ, буряад-монголшуудай бүридэлдэ ороһон тухай хэлэгдэнэ.
Рэгзэн Эрдынеевэй материалнууд соо буряад-монголшуудай Россин империин бүридэлдэ ороһон тухай, ородой түшэмэлнүүдэй дура зоргоороо хүсэ хэрэглэн буряад-монголшуудые доромжолһон тухай, буряад-монголшуудай эрхэ сүлөөгөө хамгаалжа колонизаторнуудай урдаһаа бодоһон тухай баһал хэлэгдэнэ. Рэгзэн Эрдынеев эдэ бүгэдэ баримтанууд тухай хөөрэхэдөө, Степнай дүүмэнүүдэй материалнуудые хэрэглэһэн юм. Баһал тиихэдэ, Рэгзэн Эрдынеевэй суглуулбари соо 1702-1703 онуудта буряад-монголшуудай делегациин Сагаан хаан — Петр I-дэ Москва ошоһон, буряадуудай Сагаан хаанда ородой түшэмэлнүүдэй харата муухай, эдэрхэг ябадал тухай зарга мэдүүлгэ барюулһан тухай, Сагаан хаанай буряадуудые хамгаалһан зарлиг тухай хэлэгдэнэ.
Рэгзэн Эрдынеевэй суглуулбари соо XX-дохи зуунжэлэй эхеэр болоһон хубисхал, зүблэлтэ сагай үе, граждан дайн, индустриализаци болон коллективизаци, 30-40-д онуудай репресси, Эхэ ороноо хамгаалгын дайн, энэ байлдаанда хабаадаһан баатар буряад арадай хүбүүд тухай материалнууд бии юм. Баһал тиихэдэ, 20-д онуудта байгуулагдаһан Бурнацком, буряадуудай ДВР-эй, РСФСР-эй буридэлдэ автономи байгуулалга, 1923 ондо Буряад-Монголой АССР байгуулагдаһан тухай хэлэгдэдэг юм.
Рэгзэн Эрдынеевич арадай дуунуудые дууладаг байгаа, лимбэ, морин хуур, аккардеон гэһэн хүгжэмэй зэмсэгүүдээр наададаг һэн. Р.Э. Эрдынеев долоон медальнуудаар, олон тоото хүндэлэлэй грамотануудаар шагнагдаһан юм. Рэгзэн Эрдынеевичтэ «Заслуженный работник культуры Бурятской АССР» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэ олгогдоһон юм.
Буряад орондоо мэдээжэ Рэгзэн Эрдынеев, түүхэ домогто ороһон Парамон Дмитриев, Папа Тушемилов, Апполон Тороев гэгшэдэй үе сагай һүүлшын үлигэршэн юм. Рэгзэн Эрдынеевич Эрдынеев 2006 ондо, 97-той болоод наһа бараа.
Р.Э. Эрдынеев тухай:
П.Цыбикова. Үльгэршэн, түүхэшэн суутай юм // Буряад үнэн, 1997, декабриин 18;
Б.Баяртуев. Уникальная память сказителя // Буряад үнэн, 2004, ноябриин 22;
В.Гунгаров. Сээжэдээ хадуун асарһан сэнтэй баялигынь // Буряад үнэн, 2004, ноябриин 18;
Хорло Лубсанова. Манай омогорхомо эсэгэ // Буряад үнэн, 2004, ноябриин 25.