Эсэгын захяа

 Хүгшэрһэн тэмдэг өөрынгөө бэе тамирта ойлгоногүйб. Тиигээд һанажа үзэхэдэм, абамни ехэл залуугаар энэ наһанһаа хахасан ошоһон байнал даа. Гушан зургаан наһандаа хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ, шүлэг зохёохын түлэг дундаа ябаһан залуу, эрмэлзэл дүүрэн поэдэй дали жэгүүр гэмэлтэй ха юм даа. Үлэһэн арбан дүрбэн жэл соогоо шүлэг бэшэхэ арга байгаагүйнь мэдээжэ ааб даа.



Халагни, халаг... 

Би мүнөө абынгаа архив уудалан үзэжэ, шэнжэлжэ байха үедөө иимэ бодолнуудта абтанаб: шүлэг наһаниинь хэдышье эртэ замхаа һаань, энээхэн бурханай заяагаар үгтэһэн хугасаа соо олохон лэ юумэ бэшэжэ үрдиһэн байна. Уран зохёолой элдэб олон шэглэл барижа, хүн зоной жаргал баяр, орёо байдал, урагшаа тэгүүлһэн эрмэлзэл, гэхэ мэтые шадамар бэрхээр уян хурса үгын болон гуурһанай хүсөөр харуулжа шадаа. Поэт хүнэй сэдьхэл һанаан, гүнзэгы бодол энэ дэлхэйе ажаглан шэртэн харахадаа, ондоохоноор лэ сэгнэн харадаг байнал даа. «Бодол» гэжэ шүлэгынь уншаад, поэдэй ухаан бодолой юртэмсые ойлгожо туршая: 



Буруу бодол, зүб бодол,
Булгаа бодол, залгаа бодол,
Һайхан бодол, зүдэрүү бодол -
Уураг тархиин уршалаагаар
Урагша хойшоо hүндэлөөд,
Аяар замбуулинай хаяагаар
Аялга татаhан бодол.
Хүн түрэлтэнэй хуяг -
Хүндэш, хүнгэнш бодол,
Эршэтэ ехэ хүсэн -
Эгээлэйл хүнэй бодол!



Энээхэн багахан шүлэг соогоо хүнэй энэ хогоосон юртэмсэдэ түрэжэ ерээд, ямар элдэб бодолнууд уураг тархи соонь гүйнэ гээшэб, ямар хэсүү шиидхэбэри абажа ядана гээшэб, буруу-зүб алхамай үнгэ зүһые илгажа ядаан, гэхэ мэтые шүлэгэй арбан нэгэн богонихон мүрнүүд соо багтаажа шадаһан байна. Энэмнай гүн ухаанай, философско удхатай асуудалнууд болоно. Бүдын һургаал заршамаар гадар юртэмсэ (хүниие тойрожо байһан тоогүй, оёоргүй юртэмсэ) болон дотор юртэмсэ (хүнэй оёоргүй сэдьхэл бодол) нэгэл эхигүй эхитэй ха юм. Шухалын шухала дэлхэйн нангин нюуса тааха уялгатай хүнэй үри бэе мүндэлэн энэ сансарын хүрдэ соо эрьедэлхэеэ ерэдэг байна. Теэд, хүн түрэлтэнэй үсөөхэн лэ түлөөлэгшэд энэ орёо шэди таадаг гээшэ. Тэрэмнай хогоосон, хооһон шанар (шуньята, нирван) гэжэ нэрэтэй. Энэ шүлэг тэрээн тээшэ тэгүүлхэ зондо түрүүшын алхам хэхэдэнь заажа үгэһэн алтан гадаһан шэнгеэр һанагдана.



Манай аба хориин арба нэгэн эсэгын хуасай угай үри һадаһан болоно гээшэ. Хори Хэжэнгын уужам дэлгэр талын зүүн заха шадарта оршодог Загаһата тосхондо Ринчинэй Дарибазар болон Ринчинэй Дашын бүлэдэ эгээ отхон табадахи хүбүүн боложо, энэ дэлхэйдэ эрьежэ ерэһэн байна. Манай агууехэ Байгал далайда шудхан ородог олон зуугаад горхонуудай нэгэ эхиндэнь: Эхин Чисаана, Худан голой номин эрьедэ тэнжэн үдэһэн түүхэтэй. Аяар хоридохи зуун жэлэй жараад оной һүүл багта «Эхин аялга» гэжэ нэрэ гаршагтай шүлэгэй гар бэшэг бэлдээд хэблэлдэ үгэхэ һанаатай байһан байна. Эхин Чисаанын аршаан тунгалаг, булангиргүй сэбэрхэн уһан дээрэ тэнжэжэ, бэе махабадаа сүршөөжэ үндыһэн хүн гээшэ. Нээрээшье, шүлэгэй һайхан аялга иимэ газарһаа эхи абажа, хүнэй зүрхэ хүдэлгэмөөр зэдэлхэнь дамжаггүй ха. Энээнтэй дашарамдуулан барлалда бэлдэһэн номдоо иимэ нэрэ үгөө хаш. Теэд, ямар шалтагаанаар юм, саашаа ябангүй тэрэнь үлэшэнхэй архив соонь үлэшөө. Нэгэшье ном хэблэжэ гаргаагүйнь нэгэл ямар бэ даа нюусатайл ха. Энээн тухай баабайн залуугай нүхэр, поэт Дансаран Доржогутабай өөрынгөө дурсалга соогоо тэмдэглэһэн байна. Бишье баһал тиигэжэ һанаха байнаб. Олон тоото шүлэгүүдынь газетэ, сэтгүүл, поэтическэ согсолборинуудта гараһан юум ааб даа. Тиигэбэ яабашье аминдаа номуудые хэблэхэ гэһэн зорилго табидаггүй хүн байһан байна. Мэдээжэ хүн болохо, нэрэ солодо хүртэхэ гэжэ ехээр эрмэлзэдэггүй хүн байгаа хаш гэжэ тухайлхаар. Мүнөө һанаад үзэхэдэм, өөрын онсо табисууртай, өөрын хараа бодолтой, бултан шэнги болодоггүй, энэ тэрэ юумэ тоодоггүй байгаал ха даа .



Хүн талынь хараад үзэе. Маанадые: табан хүбүүд болон нэгэ басагые манай эжы, Цырен-Долгор Бодиевнатай үндылгэһэн байна. Һургаал заабари заажа, ехэ һайханаар хүүгэдээ хүмүүжүүлээ гэжэ һанадагби. Бадашажа, зандаржа маанараа байдаггүй һэн. Ехэ түни зохидоор, тэсэмгэйгээр, анхаралтайгаар хандаха. Табан хүбүүдни энэ гарайм табан хурганууд гээшэ, хамтархадаа ямар ехэ хүсэн гээшэб, — гэжэ, ехэ омогорхон байгша һэн. Гансахан басагандаа бүришье һаа мээхэй һэн. Эжымнай хэлэгшэ һэн: «Дэн үлүү гаратарань тэрэнээ бү эрхэлүүлэ». Теэд, хайшан гэхэб, гансал басагахан ха юм даа. Ойлгостой ааб даа. Эжы баабай хоёрной һургуулиһаа эхилжэ нүхэсэһэн, нээрээшье һайхан дуранай хүсөөр гэр бүлэ боложо, үнэр баян олон жэлдэ һуугаал даа. Баабаймнай дүрбэн ашанараа, нэгэ зээ басагаяа хаража, тэдээндээ баясажа, үндэжэ таалажа, гар дээрээ бөөмэйлжэ, хүгшэн баабайн, нагаса баабайн үүргые яһалашье дүүргэжэ үрдиһэн байна. Энэмнай дэлхэйн жама ёһо, хүн түрэлтэнэй эдлэдэг саглашагүй буян ха юм даа. Бидэшье, хүүгэдынь, баабай эжын буянгаар лэ ябана гээшэлди. Манай эжыдэ зорюулһан шүлэгэйнь түгэсхэл уншая: 



Хүүгэд хүгжөөд, инагаа олодог, -
Хүгшэрhэн хоёр хоймортоо налайн,
Һайхан сэдьхэлэй далайда тамаран,
Һаамайлдан hуухабди — ойлгыш даа.

Энэшнил бидэнэй инаг дуранай
Эршэтэ хүсэн лэ, ойлгоно гүш?
Бидэ хоёрhоо билтаран гараhан
Бисалгахы сэдьхэл тэрэл хаям.



Ямар һайхан шүлэгэй мүрнүүд гээшэб даа. Теэд, абамнай богонихон лэ наһатай байшаһан байбал даа. Маанадһаа аялан ошоһоорнь, аяар гушан жэл үнгэршэбэ. Мүнөө баабаймнай үри һадаһад гэхэдэ: арбан долоон аша зээнэр, арба нэгэн гушанар. Манай эжы, Цырен-Долгор Бодиевна мүнөө наян гаран наhанайнгаа үндэр дабаанда аша гушанараа тойруулжа, гурбан зөөлэниие эдлэжэ, хүл хүнгэн, ан-бунхан ажаhууна.



Баабайемнай мэдэхэ хүнүүдтэй хөөрэлдэхэдэ, ехэл зохидоор дурсан һанадаг байна. Энэ номой дурсалгануудшье энээниие баһал гэршэлнэл даа. Ехэ налгай зохидоор хүн зонтой хөөрэлдэхэ, халдасатай зохидоор хандаха, энеэхэ сагтань үнэн зүрхэнһөө ташаганаса энеэдэг һэн. Саанаһаа хүндэ мууе һанажа ябахагүй, хамаг зондо һанаагаа зобохо, сагаан сэдьхэлтэй, сэбэр һэшхэлтэй хүн байгаа. Хэжэнгын үзүүр хүбүүдэй нэгэн, физико-математическэ эрдэмэй доктор, профессор Дандар Сангадиевич Сандитов ехэ найр, түрэ хурим гү, али ойн баяр болоно гү, иимэ дуу дууладаг: «Үглөөнэй үүрээр, далайн эрье дээр, /Сэнхирхэн пулаадаар даллыш». Тиигээд заатагүй хэлэхэ: «И ранней порой, мелькнёт за кормой,/ Знакомый платок голубой» — гэжэ дуунай үгэ поэт Чимит Дарибазарон оршуулһан юм«. Ехэ һайхашаажа энэ оршуулга дуулажа байхадань, хүндэтэ профессорто ехэ баяртай байдагби. Һайн даа, Дандар Сангадиевич! Манай Нима Бодиевич Чимитдоржиев нагасамнай ходол хэлэжэ байдаг: «Одоошье һайхан хурайхайтай байһан хүм даа» гэжэ. Эльгэ зүрхөөрөө хүндэлжэ, баабайемнай һайхан хүн байһан юм гэжэ хэлэхэдэнь, хэды зохид гээшэб даа бидэндэ, үхибүүдтэнь. Өөрынгөө богонихоншье һаа, сэдьхэлээр сэбэрхэн, үйлэ хэрэгээр сарюухан, һолир мэтэ һаруул сагаан, агшан зуурын һайхан гэрэл түхээн үнгэрһэн наһаниинь бидэнэртэ, үхибүүдтэнь, дээдэ хэмжээнэй гүн ухаанай һургаал захяа болохонь дамжаггүй.