Уласта эрдэмэй болон соёл гэгээрэлэй hуури табигша

Агын Могойтодо (Жэбхээhэндэ) 1878 оной июнь hарада Баради Хуяктуевай (Борончуев) дунда шадалтай, олон хүүгэдтэй айлайда тэрэ түрэhэн юм. Эсэгэнь яhала үзэг бэшэгтэй хүн байжа, хүбүүгээ багадань монгол хэлэндэ hургаа бэлэй. Агын приходской училищида 3 жэл, Шэтэ хотын hургуулида 3 жэл hураад байтарнь, суута эмшэн, олзын хэрэг эрхилэгшэ Петр Бадмаев Петербургда гимнази нээгээд, буряад хүбүүдые олоор абажа эхилээ hэн. Тиихэдэ 17-той Базар Барадин 14-тэй Цыбен Жамцаранотой хамта тэндэ ошожо, хоёр жэл hураба. Хэрээhэ зүүхэ тухай баадхахадань, hуралсалаа орхёод, Агадаа бусаа hэн. 

1902 он болотор нютагтаа байха үедөө гурбан hарын туршада буряад хүпеэсэй оршуулагша ба зарасань боложо, хилын саагуур — Германи, Швейцари, Италяар аяншалhан, европын хэлэнүүдые нарибшалан мэдэхэ аргатай болоhон тухайгаа Б.Б.Барадин автобиографи соогоо бэшэhэн байна.



Агын хүбүүд Б.Барадин Ц.Жамцарано хоёр 1902 ондо дахин Петербург ошожо, университедтэ лекци шагнаха эрхэтэй (вольнослушатель) болоо бэлэй. Дорно зүгэй танхимда томо эрдэмтэд С.Ольденбург, Ф.Щербатской гэгшэдэй шабинар болоо hэн. Оюун бэлигтэй буряад хүбүүдые үмэгшэлэн дэмжэhэн эдэ эрдэмтэд Жамцараное монгол аман зохёол шэнжэлгын hалбаряар мэргэжүүлбэ, Барадиниие буддын шажанай, лата, түбэд болон монгол хэлэнүүдэй талаар гүнзэгы бэлэдхэл хүүлэбэ.

Университедтэ гурбан жэл hураад байтарнь, багшанарынь бэеэ даагаад шэнжэлгэ хэжэ шадаха аргатай болоо гэжэ шиидэбэ. Тиигэжэ 1905 ондо Академиин дэргэдэхи Дундада ба Дорно Азиие шэнжэлгын хорооной зууршалгаар Түбэд ороной зүүн хойто зүгтэ оршодог буддын шажанай хиидүүдые шэнжэлхээр эльгээгдэбэ. Монголой нэлэнхы ехэ сүл губи талые hэтэлжэ, Алашань, Амдо хүрэhэн, эндэхи томо хиидүүд Гумбум болон Лавран ошожо шэнжэлhэн байгаа. Б.Барадин 8 hарын туршада Лавран хиидэй гурим журам, түбэд зоной байра байдал, ёhо заншал наринаар адаглаа, түбэд хэлэ, уран зохёол шэнжэлээ.

XIII дугаар Далай лама Түбдэн Жамсатай бараалхаха эрхэдэ хүртэhэн юм. Үндэр түрэлтэ Далай лама залуу буряад эрдэмтэн Базар Барадинда Самандабадра бодисадын нангин нэрэ үршөөгөө бэлэй. Саашадаа Б.Барадин хэдэн уран зохёолдоо энэ нэрэеэ табиhан байдаг. 

Самандабадра: сэбэр гүн ухаанай арюун зорилго

Самандабадра бодисада бадма ленхобын түхэл маягаар хүлөө забилаад, сагаан зааниие унаhан дүрсэтэйгээр зураглагдаhан байдаг юм. Бодисадын зааниие унаhан ушар өөрынгөө ухаае ургалха арга бэлиг тэмдэглэнэ. Сагаан үнгэ хадаа оюун ухаан бодолой гүн гүнзэгы, hанаа зорилгын арюун сэбэр байhанай бэлгэ тэмдэг гээшэ.

Базар Барадинай хуби заяан энэ үндэр нэрэдэ хүрэмэ гайхамшаг гүнзэгы удхатай, арад зоной зол жаргалай түлөө тэмсэлэй, эрдэм ухаанай орьёл өөдэ эсэшэгүй дабшалтын ялбама жэшээ боложо тодороо hэн.



1907 ондо Түбэдhөө бусахадаа, Б.Барадин модон бараар хэблэгдэhэн олон түбэд ном ба гар бэшэгүүдые Оросой академидэ асараа hэн. Амжалтатай аяншалгын түлөө алтан медальда, Пржевальскиин нэрэтэ мүнгэн шанда хүртэhэн, Географическа бүлгэмэй гэшүүн болгогдоhон юм.

Б.Барадин «Лавранда аяншалга», «Буддын хиидүүд», «Миларайбын цам», «Түбэдэй зүүн — хойто хубяар 1905-1907 ондо аяншалхадаа хэhэн тэмдэглэлнүүд» гэhэн статьянуудаа хэблүүлээ hэн. Тиигэжэ Базар Барадин түрүүшын буряад буддологуудай нэгэн гэжэ түүхэдэ ороhон байна.

Үбэр Байгалай хизаараар, Монголоор, Түбэдөөр аяншалха үедөө тэрэнэй бэшэhэн тэмдэглэлнүүдэй ехэ дэбтэрнүүд гансал 1990-ээд онуудай hүүлээр нара хараа бэлэй. Эрдэмэй-публицистическэ статьянуудынь, уран зохёолынь баhал энэ үедэ гол түлэб хэблэгдээ. Буряадай эрдэмтэд Б.Б.Бамбаев, Б.Б.Батуев, В.Ц.Найдаков, Ц.П.Ванчикова, Д.Б.Улымжиев, Р.Н.Раднаев, М.К.Миткинов, Т.М.Михайлов, Д.Д.Нимаев, Г.О.Туденов, Р.А.Шерхунаев, Ж.А.Гармаев, Л.Ц.Алексеева болон бусад Базар Барадинай эрдэм-шэнжэлгын ажалай, Буряад-Монгол гүрэн түрэ байгуулгын, ниитэ-политическэ ажал ябуулгын, үндэhэн литературын hуури табилгын талаар бэелүүлhэн аша габьяата ажал хэрэгүүдые шэнжэлhэн, үндэр сэгнэлтэ үгэhэн байна.

1908 ондо Б.Барадин Петербургын университедтэ монгол хэлэ зааха багшаар томилогдоод, 9 жэл эндэ хүдэлөө. Амжалтатай ажалайнгаа түлөө буряад зонhоо эгээн түрүүн профессорэй нэрэ солодо хүртэhэн юм. Хубисхалта 1917 ондо нютагаархидайнгаа гуйлтаар университедээ орхижо, Агадаа бусаа бэлэй. Эрдэмэй ехэ ажалаа орхижо, зонойнгоо талые хараха, аза жаргалайнь түлөө тэмсэхэ зам шэлэhэн Базар Барадин Далай лама багшын үршөөhэн Самандабадра гэгээн нэрэдэ хүрэхэ аша буянтай байгаал даа.



1917-1923 онуудта Агадаа багшалаа. Буряад-монгол хэлэндэ hургаха багшанарай тоо олошоруулхын тула 1917 ондо багшанарай курс эмхидхэгдээ hэн. Эрдэмтэд Б.Барадин, Ц.Жамцарано, Г.Цыбиков хаа-хаанаhаа сугларhан олон багшанарта хэшээл заагаа. Тэрэ үедэ hургуулинуудта заадаг багшанарай 80 хуби ород зон байгаа. Буряад хэлэн дээрэ заадаг багшанарта туhа болохо номуудые Б.Барадин бэлдэжэ хэблүүлhэн: буряад-монгол хэлэнэй үзэглэл (1918), «Улаан сэсэг» гэжэ хүүгэдэй уншаха ном (1922), Шэнэ монгол үзэглэл (1922), «Колхозник»: үзэг бэшэггүйшүүлэй hургуулида хэрэглэхэ ном (1931), Гомбожабтай хамта хэблүүлhэн «Хуушан монгол хэлэ мэдэхэ зониие буряад-монгол шэнэ литературна хэлэндэ hургаха ном» (1933).

1923 ондо Буряад-Монголой АССР байгуулагдахада, гэгээрэлэй түрүүшын наркомоор томилогдоод, 1926 он болотор энэ ехэ ажал даажа ябаа. Энэ ажалтай зэргэ Эрдэмэй хүреэлэнгэй (Буручком) түрүүлэгшээр 1929 он хүрэтэр хүдэлөө. 1923-1930 онуудта БурЦИК-эй (Засагай газарай) гэшүүн байгаа. 1929-1935 онуудта Соёлой институдай буряад хэлэ бэшэгэй кафедрые даагшаар ажаллаа.

Улас түрын, ниитын ехэ ажал ябуулхаhаа гадна зохёохы ажалаа орхёогүй. «Шойжод хатан» (1920), «Ехэ удаган Абжаа» (1921), «Жэгдэн» (1926 ондо хэблэгдээ) гэhэн буряад литературын түрүүшын томо драматическа зохёолнуудые, үгүүлэл болон шүлэгүүдые бэшээ.

Буряад театрай үндэhэ табилсаа



Базар Барадин хэлэ бэшэгэй талаар горитой ажал бэелүүлээ. 1928 ондо хэдэн эрдэмтэдтэй хамта «Орос-монгол нэрэ томьёогой толи» хэблүүлээ. 1930-аад онуудай эхеэр буряад-монгол хэлэ бэшэгые лата үзэгтэ оруулха шугамаар хоёр грамматика гаргаа. Эрдэм болбосоролой, соёлой асуудалнуудаар ехэ суглаануудта гол элидхэл хэдэг байгаа.

Буряад литературна хэлэеэ монгол хэлэндэ ойротуулха, энэ эшэ үндэhэн дээрэ буддын шажан дэлгэрүүлхэ гэжэ Б.Барадин бодомжолдог hэн. Буряад арадай түүхээр, буряад уран зохёолоор тэрэнэй хэлэhэн hанал бодолнууд зүйтэй гэжэ мүнөөнэй олон эрдэмтэд тоолодог. Мүн Базар Барадин буряад литературын үндэhэ hуури табигшадай нэгэн, бэшэhэн зохёолнуудынь буряад уран зохёолой алтан жасада ороно гэжэ тоологдодог болонхой.



Базар Барадинай 17 наhатайда эсэгэнь Шулуутайhаа гарбалтай Цыбенова Хандаматай гэрлүүлhэн юм. Дандар, Даба ( Аюр) үринэр түрөө hэн. Аюр эртээр Цыбикова Пагматай (Мадю), Гомбожаб Цыбиковэй дүү басагантай гэрлээд, Баира гэжэ үхинтэй бэлэй.
1936 ондо Б.Барадин гэр бүлэтэеэ Ленинград зөөжэ ошоо hэн. Ленинградай хэлэ бэшэгэй, түүхын болон уран зохёолой институдта монгол хэлэнэй багшаар хүдэлөө. 1937 оной февралиин 22-то Базар Барадиниие Хандама hамгантайнь барижа тушааба. Б.Барадинай аша басаган Баирые хүршэ ажаhууhан Ц.Жамцарано гэртээ абаашаhан тухай Лэгсэг Эрдынеев дурсаhан юм. Саашадаа басагые Агада түрэлнүүдтэнь ябуулаа hэн. Л.Эрдынеевэй дурсалгаар, Б.Барадинай Хандама нүхэрыень Казахстанда лагерьта ябуулаад, тэндэhээнь бусаагуй юм (Эрдэниин Л. Профессор Бараадин Базарай уг: (Родословная профессора Базара Барадина) // Барадин Б. Шэлэгдэмэл зохёолнууд. Улаан-Үдэ, 1999).



1937 оной августын 24-дэ буряад арадай элитэ хүбүүн Базар Барадин буудуулhан юм. 1958 оной мартын 27-до СССР-эй Верховно Сүүдэй шиидхэбэреэр Базар Барадинай нэрэ сагааруулагдаа бэлэй.



2023 ондо, Базар Барадинай түрэhөөр 145 жэлэй, мүн Буряад Уласай байгуулагдаhаар 100 жэлэй жабхаланта ойдо зорюулжа, Санкт-Петербургын, Улаан-Үдын архивуудта хадагаламжада байhан тэрэнэй шэнжэлэлгэнүүдые, уран бүтээлнүүдые согсолжо, нара харуулбал, түрэл арадтаа сарюун алдар солонь бусаагдахал байгаа.



Хэрэглэгдэһэн литература
1.Барадин Б. Шэлэгдэмэл зохёолнууд. — Улаан-Үдэ, 1999.
2.Найдаков В.Ц. Бурятский советский драматический театр. — Улан-Удэ, 1974.