Номгон далайн эрэлхэг сэрэгшэ — Сталинград хотые хамгаалагша

«Хэн шинии нүхэр бэ, тиибэл хэлэхэб, ши хэмши».

Баргажан голой хойто захын Мүргэнэй һомоной Хурамхаан тосхоной юрын хүдөөгэй айлда 1915 ондо удаан хүлеэгдэһэн хүбүүн түрэбэ. Бүдэ Должиевич ба Дулсан Сангадиевна Эрдынеевтэн юһэтэй Бүүбэй, долоотой Ханда гэжэ хоёр хөөрхэн басагадтай байһанаа, эсэгын түшэг хүдэр улаан хүбүүтэй болоһондоо, бүхы сэдьхэлһээ һэгшээ. Хүбүүень найжалһан үбгэн лама «очир эрдэни — шулуудай хаан» гэһэн удхатай Доржо гэжэ түбэд нэрэ үгэжэ, «энэ хүбүүтнай хожомоо ноён болохо» гэжэ хэлэһэн ха. 


Саашадаа эбтэй эетэй энэ бүлэ зургаан хүүгэдые үдхэһэн: хоёрынь хүбүүд, дүрбэниинь басагад. Доржонь багаһаа өөрэ, ухаансар, хэнтэйшье харилсажа ядахагүй, аха захашуулаа хүндэлхэ, шадал соогоо туһалхаяа шармайха, «зондоо зохид» хүбүүн һэн. Тэрэ сагта хүүгэд һургуулида оройхон ородог байжа, Доржо 10 наһаяа гүйсөөд, 1930 ондо Хурамхаанай эхин һургуулиин богоһо алхаба. Удаань 4 анги түгэсхөөд, Баргажанай Баянгол тосхоной һургуулида орожо, 7 класс дүүргэһэн. Һүбэлгэн ухаансар, түргэн бодолтой шаби жэгдэ эрхим сэгнэлтэнүүдые абажа, багшанартаа магтуулжа ябаа. Ном уншаха дуратай, уншаһанаа гэртэхиндээ хөөрэжэ үгэхэ. Тиин хүбшэ хүдөө нютагайнгаа сэбэр агаарта багаһаа ажал хэжэ, шандааһаа шангалһан элүүр энхэ, хүдэр хүбүүн спортоор бэеэ һорихо дуратай һэн. Волейбол, сана, урилдаан, барилдаан мэтын мүрысөөнүүдтэ шалгаржа ябаа. 

Харин гэрһээ холо, хамтын байрада (интернадта) байгаад, һуралсажа ябахадаа, эдеэ хоолой талаар ядалсадаг һэн. Хубсаһа хунарыншье ээлтэй, һүлмэгэр дэнгэй гэрэл соо һүнеэр дууһан эжынгээ һуужа һэльбэһэн, хадхаһан сарпиинха, даалимба үмдэ самса үмдэдэг һаабза. Үхэрэй арһа талхидажа оёһон һарьмай гуталдаа эжынгээ тааруулһан һолоомон дүрэнхэнүүдые хээд ябаха. Хүнэһэ хүшынь дуталдахада, багшанарынь гэр гэртэнь шабинараа табиха баатай болохо. Доржо суг һурадаг Жанабазар Сажинов, Очир Шанюшкин гэжэ хүбүүдээр эблэрэн, шударгы зүрхэтэйгээр замдаа гарагша һэн. Үбэлэй сагта харгышьегүй талаар зарим сагта үбсүү тулама хүр саһан соогуур махаха ушарта хэсүүхэн бэлэй. Наранай туяада ялбайрһан сахилма саһан дайда нюдэ һаргааха. Үгы гэбэл, бүрхэг-һархагта зүүн тээһээ баргажан һалхин хүсэтэйгээр мушхаран, нюрга руу түлхин үлеэхэ. Байгал тээһээ шэмэрүүн жабар буужа, хамар хасар илгаагүй шэмхэн гасаалха.. Заримдаа һарагүй һүни гэнтэ дээрэнь ортожо, хээрэ түүдэг табижа хонохошье саг бологшо һэн. Тэрэ үеэр шононууд элбэгжээд, замдань хаа-яа дайралдажа, гал тойроод һуухадань, шэб харанхы сооһоо нюдэдынь аймшагтайгаар ялагашалдаха. Юрэдөө, багшанар яагааш зүрхэтэй эдэниие табидаг байгаа юм ааб даа, жэшээлхэдэ, мүнөөнэй үхибүүдые гэрһээш гаргахаяа айхаар лэ. Теэд тэдэмнай 15-16 наһандаа нэгэл ондоохон, эртэ эдеэшэнги, бүдүүн зонһоо дутуугүй, шэнээ шадалаар, ухаан бодолоор хүсэлдэшэнхэй байһан гэлтэй. Ёстой монгол туургатанай жама ёһоор хүдэр бороор, хатуу оршондо үндыһэн хадаал, манай эсэгэнэр аймшагтай ехэ дайн байлдаан соогуур 5 жэлэй туршада дабхин, харатан дайсадаа эшээндэнь туласа намнажа шадаа. Мүнөө үшөөл гүлмэрхэн эдэ хүбүүд ямар ехэ туршалгын урдань хүлеэжэ байһые мэдээдүй ябаа. Тэдээндэ нютагайнгаа саһа ойможо ябаһаниинь жаргалай ехэ жаргал, харин тэрэ хархис фашистнууд хээрын гарюуһадһаа үлүү муухай арьяатад байгаал. Эсэһэн нүхэдэй одоол гэртээ хүрэжэ ерэхэдэнь, туласа һанаһан аба эжынь анхарал, энхэрэл аягалһан халуун сайһааншье үнэтэй, сэнтэй байһан байха. Эдеэ хоолой зүйлшье юу элбэг байхаб даа, тиибэшье эжынэрынь монсо-сонсо юумэ суглуулжа үгөөл һэн бэзэ.


Доржын эжы Дунсан гартаа дүйтэй, хээгүй, шадаагүй ажалынь гэжэ үгы, ород һамгадһаа өөрэгүй ехэ огород тариха, тэндэнь капуста морхооб, үгэрсэ, мангир болон мохоорхо орёохо тамхиншье ургаха. Хабарай тарилгын болоходо, холо ойрын хүршэнүүд сооһоо Будаевтан, Сажиновтан, Шанюшкинтан гээд лэ тариха хартаабхатай байгша һэн ха. Эжынь гоёор дууладаг, хүнүүдээр аятайгаар харилсадаг, ямаршье ажалда шадамар, эршэтэй хүн байгаа. Тэрэ өөрынгөө элдэһэн арһа шүрбэһэ, нооһоор оёһон, нэхэһэн эдлэлнүүдые еврейнүүдтэ бариишатайгаар худалдажа, андалдахынь андалдажа, наймаа гүйлгэхэдээ бэрхэ байһан. Оложо ерэһэн керосин, дабһан, сай гээд лэ, элдэб гэр тойроной хэрэгсэлнүүдһээ урьһаар гү, юрэ гү эрижэ ерэһэн зоноороо хармалангүй хубаалдадаг уужам дэлгэр сэдьхэлтэй хүн һэн. 

Харин даамайхан зантай Бүдэ абань һүхэеэ үдэр бүри һуйбадаад, хүдэр шаргадаа бүдүүн хээрээ оруулаад, дүтын ой руу шэглэжэ, түлеэнэй модо бэлдэхэеэ ошохо. Хуурай нэгэ монсогор модо ашаад бусаха замдаа гэр бүриһөө гараһан һамгадта нэгэ-нэгэ шүүрхээр тайража хубааһаар ябатарнь, өөртэнь нэгэн-хоёр шүүрхын модон үлэшэхэ. Теэд яахабши, эрэшүүл тосхондонь үлөөгүй шахуу байһан гээшэл. Иигэжэ бэе бэеэ шадаха соогоо дүнгэлсэжэ, эбтэй эетэй ябаһанайхи, дайнай ара талын хүндэ хүшэр, үлэн хооһон, хүйтэ нойтон жэлнүүдые дабажа гараал даа.


Тэрэ хохи хэнзэ сагта хото хүдөө нютагаархин хизааргүй хүндэ ажалтай, үдэр һүнигүй ажаллажа, «хамагаа — фронтдо!» гэһэн уряа доро хара бэеэ тоохо сүлөөгүй ябаа. Доржошье байдалай дутуу дундада зоригоо мүхөөгүй, ном судараа абьяастай шудалжа, эрхим бэрхээр һуралсажа гараа. Тэрэнэй үзэл бодолоор үндэр, холын хараатай, харюусалга ехэтэй байһые нютагай дарганар анхаржа, 1934 ондо Мүргэнэй һомоной «Хубисхал» артелиингээ комсомолой үүрые ударидагшаар томилбо. 1935-1936 онуудаар эдэбхи абьяастай, эмхидхэхы бэлигтэй хүбүүн шударгы ажалайнгаа түлөө Улаан-Үдын Комвузда һурахаар эльгээгдэбэ. Удангүй 1937 ондо Улаан Армиин зэргэдэ абтажа, алдарта Номгон далайн уһан сэрэгтэ алба хэжэ захалаа. Гурбан жэлэй туршада далай дээрэхи онгосодо эрхим һайнаар сэрэгэй алба дүүргээд, гэртээ бусаа. Яла-сала уһан сэрэгшын хубсаһатай гоё моряк хүбүүн нютагаа бусажа ерээд, ородшье, буряадшье басагадай дура сэдьхэл татажа, тэдэнь унтаха нойроо алдажа, хойноһоонь һайса «гүйлдэбэ» юм ха. 1940 оной декабрь һарада Улаан-Үдын Советскэ районой гүйсэдхэхы хороондо түншэтэй, томоотой хүбүүн инструктораар абтажа хүдэлбэ. 1941 оной октябрьһаа ноябрь һара хүрэтэр Баунтын алта олзоборилгын үйлэдбэридэ ударидахы ажалда хүдэлөө. Тииһээр аймагай военкомадай таталгаар сэрэгтэ абтаба. Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн эхилһэн сагһаа хойшо улам хүндөөр һүжэржэ, хамаг бүһэтэйшүүл Баруун фронт руу хойно хойноһоо мордожо захалаа. Эхэ оронойнгоо түлөө гэһэн оншотой мэдэрэл совед зоной һанаа сэдьхэл соо лугшажа, халуун хүсэлынь түүдэгтэл соробхилоо. Доржо хүнэй араар байнгүй, нэн түрүүн коммунис намын гэшүүндэ абтаба. 


1941 оной ноябрь һарада үнөөхи «номгон бэшэ» Номгон далайнгаа уһан сэрэгтэ бусаад, далай дээрэхи онгосын политругаар алба хэжэ эхилбэ. Уданшьегүй баруун фронт ябуулагдаха болоходоо, Доржо бүлэ басаган, сэрэгэй фельдшер Сэсэгтэ «угтаарай» гэжэ дуулгаһан. Теэд харатайгаар нэгэшье юумэнһээ гээгдэжэ ябаагүй хүниинь халта хожомдошоо. «Хара торюун морягай хубсаһатай хүбүүд дуулалда дуулалдаһаар баруулаа һэн», — гэжэ Сэсэг (Роза) Эрдынеевна Мижитова мүнөөшье болотор ехэтэ халагладаг. Барһан даа, түрэл хүнтэеэ уулзангүй үнгэршэхэдөө, яатараа досоонь муудаа хаб, тэрэ вагоной сонхоор хара-хараһаар лэ үнгэрэн ошоо ёһотой. Тэрэ ябахадаа, Доржо түрэлхидтөө Номгон далайн сэрэгтэ үмдэжэ ябаһан хубсаһаяа хэнтэйшьеб дамжуулһан байна. Зүгөөр тэрэ хубсаһаарнь түрэлхидэйнь үхибүүд сэрэг боложо наадаһаар үгы болгообди гэжэ мүнөө ехээр шаналдаг. Сталинград хотые хамгаалжа байһан 62-хи Армиин зэбсэгтэ хүсэнэй нэмэри болон, Номгон далайн ба Амурска флотилиин 20 мянган уһан сэрэгшэд тиишэ ябуулагдажа, амиды бэеэрээ дайнай улаан бурма руу ороо һэн. Дэлхэйдэ анхан үзэгдөөгүй тулалдаан үдэр һүнигүй үргэлжэлжэ, 100 мянган дүрбэлжэн модо, утаашаа 400-850 модо зайтай талмай дээрэ амитан зондо амидын тама үзүүлжэ, газар тэнгэри ниилүүлжэ байгаа. 1942 оной декабриин 25-да Дон мүрэн дээрэ Хурамхаан нютагайнгаа Прохоров Ринчин (Евгений) гэжэ хүбүүнтэй золгожо, ушаргүй эльгэлэн, 15 минутын туршада Бархан уулын бүргэдүүд унаһан, түрэһэн Баргажан голойнгоо арюун дайда, суг үдэһэн нүхэдөө, нютагаархинаа домоглон, дурсан зугаалбад. Тиигээд хэн нэгэмнай амиды мэндэ үлэжэ шадабал, хэн хэнэйнгээ гэртэхиндэ энэ уулзалга тухайгаа хөөрэхэбди гэжэ хэлсээд, хоёр тээшээ хахасаа бэлэй. Прохоров Ринчиниинь хэды оло дахин шархатаһан байбашье, нютагаа бусаха аза талаантай байба. Тиин үндэр наһа наһалжа, Улаан-Үдэ хотодо үхибүүдэйнгээ үргэмжэ дээрэ нүгшөө һэн. Дайшалхы нүхэртөө үгэһэн үгэеэ дүүргэжэ, Гомбо Будаев дүүтэйнь золгоходоо иигэжэ хэлээ: «Нютагайнгаа гайхамшаг хүбүүнтэй дайнай харгынууд дээрэ танилсаһанаа наһан соогоо мартаагүйб. Доржо саб гэмэ тэгшэ бэетэй, шарайгаар сэбэр, һонор ухаатай, олон юумэ мэдэхэ, хөөрэлдэжэл байһайб гэхээр хүбүүн байгаал даа». Бурханайнгаа орондо уулзахадаа, хэлсэһэн үгэеэ дүүргээб гэжэ мэдүүлхэ эрхэтэй аялаа бшуу. 
Харин Доржо хүбүүн Сталинградай байлдаан соогуур очир эрдэни нэрэдээ хүрэмэ сухаришагүй хатуу зангаар хархис дайсадтай тулалдан ябаа. «Полундра!» — гэжэ хашхараад, бескозыркынгаа лентэ хиидхүүлэн добтолдог уһан сэрэгшэдһээ дайсад һүрдэдэг, тэдэ айхын аюулгүй баатарнуудые «Хара үхэл (Чёрная смерть)» гэжэ нэрлэдэг байһан. Далайн онгосын политрук Доржо Будаев атакын урдуур лэ ябаһан байха. Зүгөөр гэртэхиндэнь, 1943 ондо, эхэ эсэгынь мордошоһон хойно, «Доржо Будаев Сталинград шадар һураггүй үгы болоо» гэжэ дуулгаһаниинь яаһан харамтайб даа. Газар түбиин хэмхэржэ байһан мэтэ байлдаанай талмайгаар унаһан бэе олохонь бэрхэтэй байнгүй яахаб: хүсэтэ урасхалта мүрэн гол соо шэнгэжэ гү, тоогүй һүжэрһэн гал түймэр соо шатажа гү — юуншье боложо магадгүй байгаа. Жэшээнь, нэгэ штабай писарь бүхы документнүүдтэеэ бомбын тэһэрээн соогуур Волгодо шэнгэшоо һэн гэхэ. Тэндэ Хойто далайн уһан сэрэгшэдһээ бүридэһэн 92-хи бригадын разведчик, Элеватор абалган соогуур алдалан унаһан Яруунын аймагай Шагдаров Батамүнхын гэртэхиндэ 27 жэл үнгэрһэн хойно «Сталинград хамгаалгын байлдаанда баатарай үхэлөөр унаа» гэһэн мэдээн хэзээни хойно хүсэлдэн ерээ һэн. Нэгэ полкдо суг ябаһан А.Г. Зотов гэжэ хүн нэтэрүү бэдэрэлгэ хэһэнэй ашаар тус байлдаанда хабаадаһан нүхэдыень оложо, эрэлхэг габьяа харуулан унаһан үдэр гарагыень тодоруулжа шадаа, үгы гэбэл, мүн лэ «һураггүй үгы болоо» гэгдээд лэ дүүрэхэ һэн. Элеватор шадарай туйлай шанга тулалдаанда 92-хи ОСБр-н 6070 хүнһээ 214 сэрэгшэд үлэһэн юм. Харин Номгон далайн ба Амурай флотилиин 20 мянган сэрэгшэдһээ хэды хүниинь бусалтагүй унааб гэжэ асууханьшье һүрөөтэй. Волга ба Дон мүрэнүүдэй эрьеһээ эхилээд, Сталинград хотые хамгаалганда хабаадаһан совед сэрэгшэдэй 1130 мянганһаа 480 мянганиинь бусалтагүй хороо. Фашистнууд хүн ба зэбсэгэй тоогоор 4-5 дахин үлүү хүсэтэй байбашье, тэдэнэй 1,5 тухай зониинь үхөө, шархатаа, һураггүй үгы болоо. 

Үльгэрэй баатар Гэсэртэл өөрһөө хэмжүүргүй мантан аюумшаг дайсаниие һүнөөлсэһэн Номгон далайн дайшалхы онгосын политрук, морской пехотын стрелково бригадын сэрэгшэ Доржо Эрдынеевич Будаев һүүлшынгээ ажалай газар Баунтын аймагай Дурасхаалай дэбтэр соо № 1 гээд тэмдэглэгдэнхэй. Нээрээл, түрүү зэргэдэ ябамаар түрэлхиин үндэр заяатай хүбүүн байгаал даа! Доржо Будаев тухай «һураггүй үгы болоо» гэһэн мэдээень алдууда тооложо, «баатарай үхэлөөр унаа» гэбэл зүбтэй.



Доржо хорёод гаран наһан соогоо үглөөнэй нарандал игаажа, зон нүхэд, түрэл гарал, нютагай зон бүгэдэндэ халуун зүрхэнэй элшэ туяа түхөөжэ ябаа. Тэрэ ямаршье ажалда харюусалга, эрилтэ ехэтэйгээр хүдэлдэг, үнэншэ сэхэ, найдамтай хүн гэжэ сэгнэгдээ. «Хэлэ, хэн шинии нүхэд бэ, тиибэл хэлэхэб, ши өөрөө ямар хүмши» гэжэ үгэ дэмы хэлэгдээгүй. Доржо Будаевай залуу наһанайнь эрхим нүхэд гэбэл: алдар суута оперно дуушан, РСФСР-эй арадай зүжэгшэн Бадма Мелентьевич Балдаков, 1940-1950 онуудаар суурхаһан Хурамхаанай «Хубисхал» колхозой түрүүлэгшэ ябаһан Очир Григорьевич Шанюшкин, хуушанай хүндэтэй багша, Хурамхаанай интернад һургуулиин директор байһан Жанабазар Сажинович Сажинов гурбан гээд үшөө олон һаабза. Хоморой хоолойтой Бадма Балдаков нүхэрынь дайн соогуур концертнэ бригадануудай тоодо байлдаанай газараар ябажа, һүр дэгжээмэ дуугаараа сэрэгшэдэй урма зориг үргэжэ ябаа. Очир Шанюшкиниинь Халхын голой дайнда хабаадажа, сэрэгшын үндэр габьяа харуулан, орден медальда хүртэһэн. Жанабазар Сажиновынь мүн лэ сэрэгтэ абтажа, баруун фронтнуудаар эрэлхэг зориг харуулжа, «Улаан Одоной» орден болон бэшэшье олон шагнал хайрада хүртэһэн юм. Дайнһаа бусажа ерэһээр, гимнастёркоошье тайланшьегүй, самбартаа зогсожо, хэшээлээ заажа эхилһэн бэзэ. Тэрэ холын 30-аад онуудаар сэбдэг үбэлэй харгыгаар ябаһан үень эдэ хүбүүдые булад түмэртэл хатуужуулаа, юунһээшье тунхаришагүй доторой бүхэ гэгшын гол олгоо, үнэн нүхэсэл, ажабайдалые сэгнэжэ һургаа. Иимэ онсо үндэр табилантай зоноор дүтэ харилсажа, хани халуун нүхэсэжэ үндыһэн хүн, мүн лэ нүхэдтөө адли одо заяагаар үндэр, дайнда унаагүй һаа, ударидахы бэлигтэй хүбүүн сохом дээгүүр, «олон зоной орой» боложо ябахал байгаа гэжэ тухайлхаар. 


Эсэгын дайнда унаһан Номгон далайн сэрэгшэ, Хурамхаан нютагай баатар хүбүүн Доржо Эрдынеевич Будаев тухай нютагаархиниинь мартангүй, үнэн нүхэдэйнь гэрэлтэ дурасхаалтай сугтань аша габьяень дурдажа ябамаар. Доржо Будаев тэрэ сагай байдалаар бодоходо, ходо гарама бэрхэ, түрүү зэргэдэ (в авангарде) ябаһан, мэндэ бусаһан байгаа һаа, холо ошохо, үндэрые дабаха шадал шэнжэтэй хүбүүн байһан байн даа. Намтарынь дахин хаража үзэбэл:

1934 ондо — Мүргэнэй һомоной комсомол хорооной дарга
1935-36 онуудаар — Улаан-Үдын Комвузай оюутан
1937 ондо — Номгон далайн уһан сэрэгтэ 3 жэлэй албан
1940 он — Улаан-Үдын Советскэ районой гүйсэдхэхы хорооной инструктор
1941 он — Баунтын аймагай алта олзоборилгын үйлэдбэри (октябрь-ноябрь)
1941 он — Номгон далайн уһан сэрэгэй надводно онгосын политрук (ноябрь)
1942 оной эхин — Номгон далайн ба Амурска флотилиин зэргэдэ 62-хи Армиин тоодо Сталинград шадарай байлдаанда хабаадаа
1943 он — Сталинград шадарай байлдаанда баатарай үхэлөөр унаба.

Энэ богонихон сагай туршада ямар ехэ амжалтануудые туйлаа гээшэб? Инструктор, политрук ябахын тула хэды хурса хэлэ аман, уһан торгон ород хэлэн, гүнзэгы хараа бодол, үргэн мэдэсэ, бата шанга абари, ударидаха, харилсаха бэлиг хэрэгтэй байгааб. Далайн сэрэгтэ 3 жэлдэ алба хэлгэн миин хэрэг бэшэ, мүн лэ ехэ габьяа. Иимэ бэрхэ хүбүүн Хурамхаан нютагта түрэжэ, 28 наһа гүйсэтэрөө, ажабайдалай шатануудаар дээшээл дэбжэжэ ябаа. Эдэбхи үүсхэлээр ядаагүй нютагаархиниинь дайнда унаһан сэрэгшэ хүбүүгээрээ омогорхожо, нэрэ солыень мүнхэлхэ аргатай байха гэжэ найдахаар байна.

Энэ статья Доржо Будаевай Ичигедэй дүүгэйнь басаган, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, номой сангай ажалай ветеран Лариса Эрдынеевна Амнигановагай дурадхалаар, тэрэнэй хөөрөөн дээрэ үндэһэлэн бэшэгдэбэ.

2020 он, май һара, Улаан-Үдэ.