Хори угсаатан анхан ажаһуудаг Байгал шадархи уг нютагаараа таран нүүжэ, урдань хаанай түшэмэл Барга Баатар эсэгынгээ захиһан ёһоор, үдэ нара шэглэн нүүжэ яба ябаһаар, саашаа байгаалиин баялигые дахажа, домогто Заян Наваа, Байдан Ёгоо гэдэг Ара Түбэдэй нютагуудта хүрэжэ, тэндэ олон жэлдэ ажаһууха зуураа, үнэржэн үдэжэ байһан гэхэ.
Энэ Заян Наваа, Байдан Ёгоо нютагууд тухай Яруунын Догно нютагта түрэһэн Эгэтын дасанай хамжаанай Дашын Бальжинима гэдэг үбгэнэй болон бусад зоной хэлэһэн угай бэшэгһээ дуулаһанаа Эрдэниин Рыгзен гэжэ хүн иигэжэ хөөрэһэн байна:
— Наян Наваа гэдэг нютаг Түбэд Монгол хоёрой наян дабаатай аад, тэндэ дабаануудһаа наян горхон урдажа, наян жалгаар дамжан, Бада гэдэг голдо ородог байһан гэхэ. Хойто ара таладань үргэлжэ үндэр ууланууд байдаг аад, тэрэ уулын эгээ оройнь Ёгын үндэр гэдэг, юрэ хүнэй оройдонь гаража болохогүй байбашье, зарим бэрхэ ангуушад гараһан байдаг гэжэ хэлсэдэг юм. Заян гэдэгынь ута аад, үргэн гол байха зуураа, олон горходые нэгэдүүлэн, Бадын голдо шудхадаг гэхэ. Энэ нютаг ороной уларил ехэ урин дулаахан, үбэлынь хүйтэн бэшэ, ургаса ногоониинь хүнэй бүһэдэ хүрэмэ, элдэб зүйлэй үзэм, алим, жэмэс болон бусад ургадаг байһан гэхэ. Энэ нютагта хүн зон, айл аймаг гэжэ үгы, зэрлиг ямаад һүрэгөөрөө бэлшэжэ ябадаг, ан гүрөөл олон, аглаг гоё байгаалитай гэхэ.
Тэндэ суг эм түүжэ, Ёгын үндэрэй арын зүүн гарай турагуудай нэгэ лама иимэ түүхэ хөөрэһэн байна.
Эдэ нютагуудаар эртэ сагта, олон зуугаад жэлэй саана хори угсаатан ажаһуужа байтараа, ямар нэгэн шалтагаанаар зүүн зүг барин нүүһэн юм. Эдэ нютагуудаар ондоо улад зон һуухаяа ерэбэшье, эндээ һуужа огто шададаггүй, гэдэргээ бусадаг байһан гэхэ. Энэ орон нютагай сабдаг ехэ хатуу гэжэ гэлсэдэг байһан ха.
Энэ Байдан Ёгоо, Наян Наваада ажаһууха сагтаа хори угсаатан Түбэд ороной түб газар оронтой ойро зэргэ байһан тула хоорондоо ошолсохо, ерэлсэхэ, ябалсаха, Түбэд ороной шажан болон һургаалые даган абаһан, энэ хори угсаатанда тэдэнь ехэ нүлөө үзүүлһэн, түбэд хэлээр үзэг номой бэшэг үзэжэ эхилһэншье заримашуул байһан, мүн хориинхид өөһэдөөшье Түбэдэй бурхан шажанда һуража ерээд, отог аймагайнгаа дунда номой һургаал дэлгэрүүлжэ, бурхан шүтөөн байгуулһан, хурал мүргэл эрхилһэн ушар байһан бололтой. Баһа бага зэргээр Энэдхэгэй, Балбын, Хитад гү, али Чин уласай үзэг, бэшэг, номдонь һуралсадаг хүнүүд бии болоһон гэжэ байна. Иигэжэ байха үедөө һайн бэлигтэй хүнүүдынь өөрынь жэнхэни хори хэлэн дээрэ бэшэг зохёожо, эрдэмэй дээжэ олоһоншье тухай домог бии юм. Мүн хойшодоо Монгол орондо зохёогдоһон хуушан монгол гэдэг дээрэһээ доошонь бэшэгдэдэгтэй тон дүтэрхы байһан мэтээр найруулан зохёоһон байгаа гэхэ. Энэ мэтэ ушараар хори угсаатан ном бэшэгтэ һургаха хара багшатай, зурхайшадтай, өөрын хэлэн дээрэ ябуулха үзэг бэшэгтэй болохо тумаа эгэшэг дуунай хилгааһан хуур, модон жэмбүүр, хулһан лимбэ, арһан хэсэ, хальһан хэнгэрэг гэхэ мэтэ элдэб хүгжэмэй зэмсэгүүдтэй байжа, орон нютагаа, зоноо, адуу малаа магтажа, түүрээн дуулалдадаг байһан гэхэ. Мүн баһа жэл сагай уларилай һэлгэлтын эхин болон һүүлдэ һара наран болон одо мүшэдэй эрьесэһээ байгаалиин жама ёһын байдалһаа дулдыдан, ажабайдалай болон адууһа малайнгаа арьбажахын тула амтан сагаан эдеэнэйнгээ дэлгэрхын тула, амгалан тайбан амидархын тула ногоогоор хушагдаһан гоё һайхан нютагайнгаа хада уулын эзэдые, уһа нуурайнгаа лусуудые тахижа, тогтомол ехэ найр зугаа, толотомо һайхан зүжэг наада бүгэдэ отог аймагаараа хэдэг баяр баясхаланта ёһо заншалтай байһан гэхэ. Баһа саашань хэлэхэдэ, зэргэ ажамидаран һууһан ойрын уладтаяа өөһэдтөө хэрэгтэй эд хэрэгсэлнүүдые һэльбэн абалсажа, аралжаа наймаа хэдэг байһан гэхэ. Анхан сагһаа тахин мүргэн ябаһан бөө удаганаа, онго тэнгэриие дуудан тахижа байдаг һэн гэхэ. Баһа энэ хориин угсаатаниие ниитэ дээрэнь ударидаха түрүү ноён гү, али тайшаа зэргэһээ дээшээ бага хаан гэдэг олон үе үргэмжэлэн залгалагдажа һууһан домог баһа бии юм.
Анхан ажаһууһан Наян Наваа, Байдан Ёгоо гэжэ нютагһаа хори угсаатанай наашаа нүүжэ ерэһэн шалтагааниинь гэхэдэ иимэ.
Нэгэн сагта өөлэд торгуудай хаан түрэ бариһан ноён байһан аад, тэрэ ойронь ажаһууһан хори угсаатаниие эрхэ мэдэлдээ абаһан байгаа. Тиин энэ түшэмэлэй ухаатай һайхан басагые тэрэ өөлэд турагуудай хаан ноён өөрынгөө хатан болгон абахадань, хори угсаатан тэрэ хатанай энжэ бологогдожо үгтэһэн ха. Тэрэ Хориин ноёнһоо хатан болгон абаһан һамганиинь өөлэд турагуудай хаан ноёной һамган болоод байхадаа, олон үхибүүдтэй болоһон ха. Тэдэ үхибүүдэйнь дунда нэгэ сэбэр һайхан үхин байһыень монголой хаашуулай һүүлшын хаануудай нэгэ Буянта сэсэн хаан басагые хатан болгон абаһан байгаа. Тэрэ сагай заншалай ёһоор, хаан хүнэй үхин хадамай газарта хүргэгдэхэдөө, өөрын энжэ зонтой ерэдэг байһан юм ха. Тиин мүнөөхи өөлэд турагуудай хаан ноён өөрынгөө мэдэл доро байһан хори угсаатаниие басаганайнгаа энжэ болгон үгэбэ. Тиигэжэ хори угсаатан өөлэд турагуудай хаан ноёной захиралтаар тэрэ һайхан энхэ амгалан ажаһууһан нютагһаа хүргүүлэн тэшхүүлэгдэжэ нүүлгэхэ сагта, Наян Наваа нютагһаа хүдэлжэ, Заяагын голые гаталан, наян дабаагаар дабажа, Байдан голоор уруудан, Ёгын үндэрые дабан гараха зуураа, нютаг ороноо орхин нүүжэ ябаһандаа гуниглан дуулаһаниинь гэбэл:
Наян Наяа Наяа гөө,
Наян Наваа минеэ гөө,
Байдан Байдаа Байдаа гөө,
Байдан Ёгоо минеэ гөө.
Иигэжэ аянгалуулан нютаг оронһоо холодо холодоһоор нүүжэ ерээд, Буянта сэсэн хаанай албатан боложо хамжаһан бэлэй.
Тэрэ Буянта сэсэн хаанай хатан гурбан хүбүү, нэгэ үхиниие түрэһэн аад, тэрэ үхиниинь узуур уг һайтай тула бага наһанһаа тусгаар һонор һайхан шарайтай, хурса оюун ухаатай, хубилха шэдитэй аргатай байһан гэхэ. Нэрэнь Балжан гэдэг һэн. Тиин тэрэ Буянта сэсэн хаанай хатан хориин угсаатанай зээ басаган болохо байһан аад, энэ хатанай гаргаһан Балжан гэжэ үхиниинь мүн лэ хориин угсаатанай хоёрдохи үеын зээ басаган болодог байба. Тиимэһээ хори угсаатан энэ Балжан зээдээ ехэ дуратай, тэрэнээ анхаран харагалзан ябадаг байһан байна.
Энэ Балжан үхинэй наһа хүсэжэ байхын сагта Хинганай шэлын араар һуудаг болоо угай Бүүбэй Бэйлэ ноён өөрынгөө тайжа хүбүүн Дай Хун гэдэгтэ гэргэн болгохоор ураг эльгэнэй ёһоор эрижэ ерэхэдэнь, энэ ушарые хоёр талаһаа зүбшөөлдэжэ, тэрэ Дай Хун тайжын гэргэн болгон Балжан хатаниие үгэхэ абаха гэлсэһэн байгаа. Балжан үхиниие Дай Хун тайжын хатан болгон хүргэхэ болоходоо, ехэ хурим түрын түхеэрэлгэ хэжэ байха зуураа, урданай заншалаар хадамда гараһан үхин энжэтэй байдаг тухай Буянта сэсэн хаантан өөр хоорондоо зүбшэхэдөө, ямар нэгэн монгол угсаатаниие энжэ болгон үгэхэ гэлсэбэ. Тиихэдэнь үхин Балжаниинь тэрэ дурадхалынь огто арсажа, өөрын изагуурай, минии нагасанууд болохо, минии эхын энжэ боложо ерэһэн хори угсаатаниие энжэ болгон эрхэ бэшэ абажа ошохоб гэжэ эхэ эсэгэдээ гомдол муулар табиһан бэлэй. Иимэ ушар гараһан дээрэһээ тэрэ хаантан дахинаа зүбшэн, эхын энжэ болон ерэһэн хори угсаатаниие Балжан хатанай энжэ болгон үгэхэ гэлсэбэ ха. Тиигэжэ хори угсаатаниие дахинаа хүлгүүлэн нүүлгэжэ, Балжан хатан үхинөө Бүүбэй Бэйлын ордон харшада хүргэжэ, Дай Хун тайжын хатан болгон, айхабтар ехэ түрэ, найр, наада хэһэн байна. Тэдэ энжэ боложо ерэһэн хориин арбан нэгэн отогой угсаатан улад Бүүбэй Бэйлэ ноёной албата болон хамжажа, Хинган уулын ара талаар, Хайлаар хото шадар, Хүлэн нуур оршон тойрон нютагуудаар таран ажаһууһан бэлэй.
Энээнэй урда, Наян Навааһаа анхан нүүхэ сагта хори уладһаа нэгэ хэдэн үсөөхэн тоото зониинь таһаран нүүжэ ябаһан байжа бололтой юм. Юундэб гэхэдэ, энэ хоёр Түбэдэй хоорондо Хойто болон Урда Түбэдэй хоорондо хори хэлэтэй, мал ажалаар нүүжэ ябадаг зонтой урдын сагай мүргэлшэд болон ламанар дайралдадаг байһан байна. Тэдэ Баруун Жуу аяншалан ябаһан зоноор уулзахадаа, ехэ хүндэтэйгөөр угтадаг, аяшарһаниие амаруулан, ехэ һонирхон ярилдадаг байгаа юм гэлсэдэг һэн ха. Мүн баһа Хитад газарта хори хэлэтэй, адли шэгтэй зон ажаһуудаг тухай хэлсэдэг байһан байна. Эдэ хори угсаатанай таһардаһан, үлдэһэн зон байгаа ёһотой гэлсэхэ юм.
Тиин Дай Хун тайжын Балжан хатан гэгдэжэ түбхинэн һууха сагта хори изагууртан энжэ зон боложо байдаг бэлэй. Нэгэ хэдэн сагта ажана түнжэн һууха үедэнь Бүүбэй Бэйлэ ноёной хатан наһанһаа нүгшэжэ, тэрэ ноён өөрынгөө албатан соогоо нэгэ хархи изагуурта үхиниие һунгажа гэргэн хатан болгожо абаба ха. Тэрэ хатантаяа һуужа байха үедэнь, Бүүбэй Бээлын үбгэн наһан болоһон туладань, Дай Хун тайжатай тэрэ залуу хатан инаг амараг болоходонь, Балжан хатан эрэдээ хэлэбэ:
— Ши эхэтэеэ эжэлжэ, наадажа, энхэрэг амараг болохошни юун бэ? -гэжэ хэлээд, тэрээнһээ уламжалан, эхэ бэри хоёр эбгүй болоһон дээрэһээ хоорондоо зохилдохогүй, хэрүүлтэй болоһон байна. Тиин хатан бэри хоёрой атаа жүтөөн, хэрүүл хёмороон түргэдэжэ, Балжан хатан өөрын нүхэрөө үгэдөө оруулан, анхан өөрынгөө абажа ерэһэн энжэ хори угсаата 11 отог зоной ехэнхи хубиие эрхэ дороо хуряажа, Дай Хун тайжатаяа хамта 1613 оной үедэ Бүүбэй Бээлын нютагһаа гаража, хойто зүг шэглэн нүүхэдээ, олон тэргэ тэмээндэ бараа хуряагаа, эд зөөриеэ ашаалжа, адуу малаа албатан зоноороо туулгажа, уда удаһаар Үлирэнгэ гол шадар, Хуандайн тала болон Хүхэльбиин хүбшын захаар таража һуухадаа, Дай Хун тайжа Балжан хатан хоёр ажаһууха нэгэ һайн ордон харша тодхон байгуулһан бэлэй.
Иигэжэ түбхинэн һууха сагтань мүнөөхи хойто эхэ болохо залуу харсас хатаниинь Бүүбэй Бэйлэ ноёндоо:
— Ши хаан хүн аад, албата зондоо, Дай Хун тайжа харсас хүн эмэдээ мэдэгдэхэ болобо гүш? — гэхэдэнь, тэрэ ноён залуу хатанһаа юун болоһон тухай асуухадань, тэрэнь иигэжэ хэлэбэ:
— Шинии хүбүүн Дай Хун тайжые Балжан бэришни үгэдөө оруулжа, албата зон, адуу малтайгаар абажа, хойто зүг шэглэн зугадаад, Үлирэнгэ гол шадар түбхинэн һуужа байна гэжэ һураг дуулдана. Энэ болбол шинии хаан түрые түйдхэһэн, албатан зониие бууруулһан, алдар солыеш гутамшаг болгоһон иимэ муу хэрэг үйлэдэжэ байһан тула түргэн сэрэгээ эмхидхэжэ, тэдэнэй хойноһоо эльгээжэ, тэдэниие дайлан бүһэлэн абажа, Дай Хун тайжа Балжан бэри хоёрые албатан зонтойнь наашань тэхэрюулэн асара, — гэжэ ганиран байжа хэлэхэдэнь, Бүүбэй Бэйлэ ноён һая ойлгон мэдэжэ, хүбүүн, бэридээ уурлан, зуун сэрэг элшэ заража:
— Дай Хун тайжые албата зонтойнь асарагты, Балжан хатан бэриинь баруун хүхэ отолжо алаад, хүхыень хүхэн шэнги газарта орхигты, толгой болоод гар, хүл, мүсыень тэрэшэлэн газарта орхигты, мори эмээлынь мүн мэтэ газарта орхигты, — гэһэн зарлиг буулгажа, тэрэ элшэн сэрэг эльгээбэ.
Тэрэ элшэн сэрэгэй ерэхэдэ, Балжан хатан бэринь уридшалан мэдээд, далан нэгэн хубилгаантай байһан тула, сайбар саһанда хубилжа үзэгдэбэгүй ха. Тэрэ сэрэгынь оложо барижа ядаад, Дай Хун тайжые зарим үсөөхэн албатантайнь абаашажа, Балжан хатан бэрииень оложо ядаһанаа ноёндоо айладхахадань, ноён дахин сэрэг ябуулан, урид хэлэжэ эльгээһэндэл адляар захиран ябуулба. Балжан хатан урда мэтэ уридшалан мэдэжэ, уһанда хубилаад олдонгүй байба. Тиихэдэнь нэхэжэ ерэһэн сэрэг оложо ядажа, ехэтэ зобоходонь, Балжан хатан эндэ тэндэ хоргодон ябаһанаа, бэеэ тушааһуу гэжэ сэдьхээд, нэгэ нуурай захада өөрынгөө харьяата зониие суглуулжа, гэрээд зарлигаа иигэжэ хэлэбэ:
— Эндэ гурбан дүшэ шулуу тодхон, тэрэ шулуунуудтаа тогоо оложо табяад, тэрээн соогоо энэ нуурай уһанһаа хэжэ, гал түүдэбшэ носоожо, уһанай халахада, ая ганга, арса жодоо болон олон янзын анхилга һайхан ургамалай бодосуудые шэнгээн бусалгагты, — гэбэ ха. Тиин өөрөө хэдэн нүхэдөөрөө нуурай захада ошожо, гар нюураа угаагаад, баруун хүхэнһөө һү һаажа, тэрэнэйнгээ дуһалнуудые нуурай уһанда сасан үргэжэ:
— Энэ нуурай уһан аршаан боложо, хүн амитанай, та бүгэдэнэй ундан боложо туһалаг! — гэжэ үреэһэн байгаа. Тэндэһээ гэдэргээ бусажа, тогооной дэргэдэ ерээд, бусалан шанаржаһан уһаар бэеэ арюудхан угаагаад, мүн зон нүхэдтөө угаахыень дурадхаад, өөрынгөө һайхан хубсаһа үмдэжэ, шэмэг зүүдхэлээ зүүжэ, бэеэ гоёон заһаад, мориндоо тохом дүрөөбшыень табижа, хазаарайнь хүмэлдэргэ шангадхан, эмээлынь хударгалан тохожо зэһээд, өөрөө мордожо, тэрэ шулуун дүшэтэй тогоо тойрон гүйлгэжэ ябахадань, морин гэнтэ нэгэ дүлииень дайраһан дээрэһээ баруун-хойшоо тогооной хэлтыһэндэ, Балжан хатан мориёо татаад, иигэжэ һүүлшынгээ үреэл үгэ хэлэһэн бэлэй:
— Энэ шулуун тогооной нара шэнгэхэ зүг тээшэ хэлтыһэниинь хадаа таанад минии энжэ — Хориин арбан нэгэн отогтоной ябан ошон анха сагта үбгэ эсэгэнэрэйнгээ нютагжаһан газар ороноор таран үнэржэжэ һуухынтнай бэлгэ тэмдэг болоно. Тиин хойшодоо таанад болбол уг узуураар һайн аад, үри хүүгэдээр удаан олон жэл соо арьбажажа, амгалан түгэлдэр ябахынтнай түлөө минии үреэл мүнхэ оршохо болтогой! Мүнөө би элдэб эди шэди хубилгаантай байһан тула, нэхүүл сэрэгтэ барюулангүй, огторгой өөдэ дэгдэхэ гү, али уһанда шэнгэхэ мэтэ элдэб арга шэди гаргаха аргатай байбашье, эхэнэр хүн байһан тула ноён эсэгын зарлиг дабаха ёһогүй дээрэһээ, мүн баһа тэрэ нэхүүл сэрэгшэд оложо ядан, ехэтэ зобожо байһанда, өөрөө бусадта туһалхада аша үрэнь үгүүлэшэгүй ехэ тула өөрыгөө хайрлангүй, бэеэ тушаахаар сэдьхэжэ байнаб. Таанад намайе хүлисэгты! — гэхэдэнь, тэрэнэй албатан, Хориин арбан нэгэн отогой улад ехэтэ гасаланда дарагдажа, Балжан хатан эзэнээ хайрлажа, яаха аргагүй гашуудалта байдалда ороходоо:
— Танай заабари үреэлые хүндэтэйгөөр тогтоожо абаад, энэ ехэ хатуужалта эсэслэлые аймшаг сухарилтагүй табиһандатнай ядаран, шаналжа байха зуураа, бидэ, Хориин арбан нэгэн отогой харьяатан зонтнай бүгэдөөрөө энхэрэл ехэтэ эхэ мэтэ ашыетнай мэдэрэн, арюун һайхан сэдьхэлыетнай зүрхэндөө хадагалан, алдар ехэтэ нэрыетнай ухаандаа мүнхэлэн ябаха болтогойбди! — гэжэ тангариглан хэлэхэдэнь, Балжан хатан:
— Таанадни маша һайханаар тогтообот! — гэжэ, тиин хахасахын хирэндэ нэхүүл сэрэгүүдэй ерэхэ зуура:
— Таанадни, эндэ байжа болохогүй, эсэргүүсэлтэ хэжэ байнгүй, али болохо зүг шэг барин, холодон хоргодожо тэрьелэгты! Би гансаараа бэеэ тушаахаб! — гэхынь хирэндэ, мориниинь заадан дэбхэржэ, сабшан турьян дугташаха зуурань, хазаарайнгаа жолоо бэхилэн барижа байха үедэ, нэхүүл сэрэгэй холоһоо харагдахынь бараанда, эндэ байһан харьяата уладынь урда хэлэгдэһэн ёһоор, али болохо зүг шэгтэ зугадан тэрьелбэ.
Тэдэ сэрэгшэд гансаараа байһан Балжан хатанда хүрэжэ ерэмсээрээ, шэрүүн хатуугаараа барижа абаад, хэлэшэгүй муухай бүдүүлиг абари ааша гаргахадань, Балжан хатан хэлэбэ:
— Ноён эсэгын зарлиг дабаха ёһо үгы гэлэй. Зарлигай ёһоор боложо ханагты! — гээд, бэеэ үгэхэдэнь, элшэ сэрэг Балжан хатанай баруун хүхыень отолжо алаад, толгойень толгой мэтэ газарта, бусад хүл гарыень, тэрэшэлэн мори эмээлынь хэһэг хэһэгээр орхибо. Толгой орхиһон газарынь мүнөө хүрэтэр «Балжан толгойто» нэрэтэй хада байна, бэеыень алаха зуураа, хаяһан нэгэ нуур «Балжанын нуур» гэжэ нэрэтэй байна. Хатанай шэмэгэй ёдоргынь орхиһон газар «Ёдорто» гэжэ нэрэтэй болобо, тогооень орхиһон газарынь «Тогоото» гэжэ нэрэтэй болобо, морииень нэгэ голдо орхиһыень «Хара Морито» болобо, алтан эмээлынь орхиһон газар «Алтан Эмээлтэ» гэжэ нэрэтэй болобо. Иигэжэ тэрэ элшэ сэрэг өөрынгөө ноёной захиралтаар үйлэдэжэ, сэдьхэлээ хананги гэдэргээ ехэ баяртай бусаһан гэхэ.
Иимэ гашуудалтай хэрэгэй болоходо, Бүүбэй Бэйлэ ноёной хүбүүн Дай Хун тайжа гэдэг сэдьхэлээ гутажа, Балжан хатаниие зобоожо алуулһан эсэгэдээ гомдол муулар табижа эрхэн, эсэгынгээ түрэ залгамжалан сахихаһаа огто арсаад, баруун зүг барижа ошо ошоһоор, халхын Эрдэниин Жуугай хүреэн ошожо, лама санаартаниие бараалхан, ушар шалтагаанаа айладхан, убашва боложо, бүхэли наһандаа басаг сахин, амидаржа һууһан байна.
Монголой түүхэ домогууд соо «Балжан хатан» тухай иигэжэ хэлэгдэнэ: «Гурба нуурын аршаан гэжэ байгаа. Зай, энэ гурбан нуурын аршаан хаялда энэ Балжан хатан гэдэг байжа байсан. Тиигээд хойшо гараад ябахадаа тэрүү хойно ошоод, Бальжан хатан юрөөл хэлэжэ, „би одоо хэдэн үри хүүгэдни сайн сайхан ябажа байна, энэ одоо сүнтэй адлихан иимэ сүн сайхан ябахань болтогой!“ — гэбэ ха. Тэрэ одо буряадш үндэстэн гэхэдэ, хайшаа юм, халхаш гэхэдэ, хайшаа тиимэ хүүхэн байсан байгаа юумэ? Тэрэ хойшо нютагтаа хүн зоноо абаашажа, баруун хүхэнэйнгөө сү тэрэ Балжан хатанай нуурта дусаасан ушараас тэрэ усан сагаан байдаг гэжэ настайшуул яридаг».
Энэ түүхэ манай Буряадта хэлэгдэдэг түүхэһээ гансал Балжан нуур тухай багахан хэһэг хэлэгдэнэ. Харин дээрэ дурсагдаһан түүхэ соо Балжан хатанай арад зонойнгоо түлөө тэмсэл дурдагданагүй, харин хойшоо нютагаа ошожо ябахадаа, үхибүүдээ үреэгээд, нуурта баруун хүхэнэйнгөө һү дуһааһан болоно бшуу. Тиигэжэ тэрэ нуур сайдамтай, үхибүүдэйнь һайн һайхан, үнэр баян ябахыень гэршэлһэн Балжан хатанай нуур болоно. Монголой түүхэшэн Цэдэндоржо Балжан хатаниие буряад гү, али халха монгол угтай хүн гү гэжэ хүсэд илгаруулан хэлэжэ шадахагүй байна. Гадна хори буряадууд оройдоошье дурдагданагүй. Хэнэйшье мэдэһээр, «Балжан хатанай түүхэ» хори буряадай түүхэ болон ажабайдалтайнь нягта холбоотой ха юм. Энээн дээрэһээ хараад үзэхэдэ, эндэ дурсагдаһан түүхэ ехэ һонин, өөрын шэнжэтэй гэжэ тэмдэглэхээр.
Тиихэдэнь Сэрэнэй Цэдэндоржо гэжэ хоёрдохи түүхэшэнэй «Балжан хатан» тухай хөөрэһэн түүхыень дээрэ дурсагдаһан домогтой сасуулан үзэхэдэ иимэ. Хори буряадууд хадаа Хун Тайжа гээшын, Балжан хатан гээшын энжэ албатан байһан. Монголһоо таһаржа ошоһон, баруун монголшод гээшэ гү гэжэ һанахаар.
Галдан Бошогтын дайнай үедэ хойшоо гараһан гэхэ. Балжан хатан дайсадта баригдажа: «Минии арад зон үдэжэ ябаха һаань, нуурай уһан сайдамтай сагаан болог», — гэжэ баруун хүхэеэ отолжо хаяһан. «Үри үндэһэ таһарха һаань, хара уһаараа байг», — гэжэ хаяһаниинь сайдамтай болоһон гээд, баһа нэгэ түүхэ үреэлээр дүүргэнэ.
Тиихэдэ дээрэ дурсагдаһан Балжан хатан тухай хоёр түүхэ удха шэглэл зорилгоороо адлирхуу гэжэ тэмдэглэхээр. Эндэ хараад үзэхэдэ, Балжан хатан, нэгэдэхеэр, үхибүүдэйнгээ, хоёрдохёор, арад зонойнгоо түлөө үреэл хэлээд, баруун хүхэнэйнгөө һү нуурта түрүүн дуһаана, гурбадахяар, хаяна. Тиигэжэ нуурай уһан сайдамтай сагаан болоһон юм гэһэн түүхэтэй. Монгол түүхэшэн Сэрэнэй Цэдэндоржын хөөрэһэн түүхэ удхаараа манай буряад зоной дунда хэлсэгдэдэг түүхэдэ дүтэрхы, юундэб гэхэдэ, түүхэшэн нютагайнгаа урданай үбгэдөөр хөөрэлдэдэг байһан. Тиихэдэ Дадал сомондо түүхэшэнэй нютагта хори буряадууд ажаһуудаг гэжэ тэмдэглэхээр. Эдэ бүгэдэ С. Цэдэндоржын түүхэнүүдтэ нүлөө үзүүлээ, жэнхэни буряад түүхэнүүдэй удха найруулга ехэнхидээ хубилгагдангүй, тэрэ зандаа хөөрэгдэнэ гээд һанагдана.