Буряадай газар дайдаар будын шажанай үргэнөөр хүгжэжэ эхилһэн ушарынь эрдэм бэлиг түгэлдэр ехэ-ехэ ламанарай арад олонойнгоо дунда тон хүндэтэй, хэлэһэн үгэ, зааһан заабари бүхэниинь сэнтэйдэ тоологдожо, отог зониинь өөһэдынгөө ламанарай хойноһоо хайшаашье ошохоор, үүсхэһэн хэрэгынь хододоо дэмжэхээр бэлэн байһанһаань нилээдгүй дулдыдаа гэхээр. Тиимэ ламанарай тоодо Хяагтын Сонгоол дасанай шэрээтэ, Ямандагын хубилгаан, ёгоозори, гэлэн лама Содбо Нимайлан багша орохоороо ороно. Тэрэ 1772 ондо, монгол литээр морин жэлдэ мүндэлжэ, түрэһэн гарбалаараа хасаг сэрэгшэдэй тоодо ородог байһаниинь һэжэггүй. Дасанай шэрээтэ байһан хадаа, сохом габжа гаранхай, санваараа шанга сахиһан, бэлигүүн убдистай гэлэн лама байһаниинь, тэрэ сагай түүхээр гэршэлэгдэнэ. Шэрээтын һуурида гарахын тула ламанар урдандаа тон иимэ эрилтэдэ харюусаха ёһотой байгаа ха юм.
Нимайлан багшын өөрынгөө Сонгоол дасанда хэһэн ажалынь ехэл байһан бэзэ. Сонгоол дасан бүхы буряадай дасангууд сооһоо тон түрүүлэн, 1741 ондо Елизавета Петровна хатан хаанай зүгһөө мэдэрэгдэжэ, ламанарайнь штат баталагдаһан байна. Тэрэ үедөө Сонгоол дасан бүхы буряадай дасангуудые эблүүлжэ байһан түб газарынь, цанид чойрын, эмэй, зурхайн, тарниин мүн бэшэ эрдэмүүдэй һургуулинуудтай, хаа-хаанахи ламанарай дадхал абадаг жэшээтэ хуралнуудтай, эрдэм мэдэсээр дээшэлхэ Номойнь гуламта байгаа гээшэл. Аха заха энэ дасанай ламанар буряадай хамаг заха холын аймагуудаар ябажа, бурхан багшын суртаал үшөө саашань нэбтэрүүлжэ ябахые өөрынгөө нангин уялгада тооложо ябаа.
Жэшээнь, Баргажан голоор будын шажанай анхан дэлгэрхэ хэрэгтэ Сонгоол дасанай шэрээтэ, холо ойгуур сууда гараһан сангасбаа лама Содбо Нимайлан айхабтар ехэ үүргэ дүүргэһэн байгаа гэбэл алдуугүй. Тэрэ 1811 онһоо 1842 он хүрэтэр зургаа дахин Баргажан руу удаанаар ерэжэ, хурал номуудые хуража, будын шажанай арюун замда һаад татагшадтай эбсэшэгүй тэмсэл ябуулһан байна. 1812 ондо баргажан буряадай тайшаа Санхир Андреевэй ударидалга доро Жаргаланта нютагта мүргэлэй гэр бодхоогдожо, үнөөхи сонгоол лама Содбо Нимайлан дахин залагдажа, рамнай үргэһэн байна.
1825 оной модон хулгана жэлдэ Санхир ноён ба 5 отогуудай шүүлингэнэр, 2 мянган баргажан буряадай бүһэтэйшүүл хамтаран, V Бандида Хамба Данзан-Гываан Ешижамсын гэгшэдэ дасан бариха тухай гуйлта ябуулжа, зүбшөөлэй тамга-бэшэг абаһан. 1828 ондо Бургали голдо шэнээр баригдаһан гурбан дабхар дасанай рамнай Сонгоол дасанай шэрээтэ Содбо Нимайлан лама үргэжэ, Жамсаран сахюусатай “Гандан Шаддублин” дасан гэһэн нэрэ соло олгобо. Санхир тайшаагай гуйлтаар Сонгоол дасанай Сультим ламые шэрээтээр һуулгаба. Түрүүшын энэ дасан будын шажанай үлгы болон, хожомоо Баргажан дасан гэгдэн, Баргажан, Хурамхаан аймагуудаар Шэгэмүни бурханай арюун суртаал хүргэжэ, арад түмэндэ гэгээрэлэй толо түхөөһэн. Алдар суута Нимайлан багшын Баргажан голоор будын шажан дэлгэрүүлхэ талаар хэһэн ажалынь туйлай ехэ, мүнөөшье болотор арад зоной дунда тэрэ гэгээн багша тухай домог түүхэ хэлсэгдэһэн зандаа.
1811 ондо, бишэн жэлдэ номол һэнгэлдэр отогой Аралхиин Суваан гэгшэ хорин зоноор Читканай хушуунай Гусихиин аршаанда амаржа байһан Сонгоол дасанай ласаб шэрээтэ морин жэлтэй, 39 наһатай Содбо Нимайланиие Элһэн нютаг урижа, ехэ гурим бүтээхыень гуйба. Тэрэ Нимайлан багша гуйлтыень бүтээжэ, ябаха болоходонь, тэрээнтэй ехүй яһанай Дансаран Шитнайн ошолдожо, Эгэтын дасанда хубарагаар 4 жэлдэ байжа бусаһан. Баргажан голдо будын шажанай нэбтэрэлгэн тон хүндөөр, тэмсэлтэйгээр үнгэрһэн. Юуб гэхэдэ, эндэ анхан сагһаа хойшо хара сагаан бөө мүргэл дэлгэрээд, гүнзэгыгөөр үндэһэ табинхай байгаа. Бөө шажантан будын шажаниие дүтэ үзэнгүй, шадаха зэргээрээ һаад ушаруулдаг һэн. Баргажанай зоной угай бэшэг соо Содбо Нимайлан Тэтэгэр Урбаан бөө хоёрой дундахи шанга тэмсээн тухай хэлэгдэнэ.
Нимайлан багшын ерэжэ ябаһан тухай бөө дуулаад, урдаһаань ошожо, эди шэдеэрээ туршалдаха гэбэ. Тиин Урбаан бөө Нимайлан ламын мориной дугааг тэгэндүүрнь хаха татажархиба. Тиихэдэнь, Нимайлан багша дугаагаа тарниин хүсөөр бүтэн болгоод, дары урдаһаань тарнидаһан орооһо шэдэжэ, унажа ябаһан морииень хоёр болгожорхибо. Урбаан бөө тэрэ дороо өөрынгөө шэдеэр мориёо бүтэн болгоод, саашаа гүйлгэшэбэ. Нимайлан багша Элһэн хүрэжэ ерээд, Аралхиин Суваанайда байдаг болобо. Суваанай газаа нэгэ томохон амбаар байжа, гэрэй эзэн тэрээн соогоо айлшадаа түбхинүүлээ. Эндэ үшөө нэгэ шанга бөө байһанаа, Нимайланда эди шэдиеэ мүн харуулхаяа шиидэбэ. Ерэжэ, амбаар соохи зониие ханын хажуугаар зогсоод байгты гээд, нүгшэһэн зоной һүнэһэнүүдые дуудажа, онгондоо ороходонь, хаанаһаашьеб гэр соонь уһан дүүрэжэ, ехэ болоһоор болоод, үбдэгтэ хүрэжэ эхилэмсээрнь, элдэб загаһад тойроод тамаржа захалаа. Бөө нэгэ-нэгэ загаһа баригты гэхэдэнь, зон загаһануудые гартаа абаба. Бөөгэй онгонһоо гарахадань, “Та энэ юу харуулбат?”- гэжэ асуухадань, “Таанар шэдиеэ харуула гэхэдэтнай, харуулба гээшэлби,”- гэбэ. Тиихэдэнь Нимайлан багша: "Би танай хүсые булимтархагүйб, бөө шэдиеэ саашадаашье харуулжа байхадатнай болохо,” – гээд, һиихэ бэлэглээ гэхэ. Тэрэ бөөнь Урбаанай ехэ хүбүүн Нэйдэмсүнэй гэгдэдэг Буурал гэжэ нэрэтэй хүн байгаа. Тэрэ гэһэнһээ хойшо шэхэндээ һиихэтэй “табилгын бөө” гэжэ нэршэгдээ һэн.
Ямандагын хубилгаан гэгдэһэн Содбо Нимайлан ехэ хурал ёһололнуудые үнгэргэхэһөө гадна, элдэб хорото хии амитадаар тэмсэжэ, ада шүдхэрнүүдые дарадаг байһан. Ямаан туламуудые оюулжа, тарниин хүсөөр тэрээ руу үхэдэлнүүдые оруулаад галдадаг һэн. Тэрэнэй байһан амбаар сооһоо һүниндөө һарабшаарнь гал гаража байхань харагдагша һэн ха. Нютаг бүхэнһөө суглуулһан эгээл зүрхэтэй залуу хүбүүд туһалагшадынь айлаар ябажа: “Альбангуудаа наашань үгэгты!” гэжэ оогложо ябахадань, зон “абагты!” гэлдэхэ, зүгөөр хии амитадаа үгэхэ дурагүй айлнуудшье дайралдадаг байгаа. Тииһээр ямаан туламуудынь дүүрэжэ, Нимайлан багша тарнидажа байжа, тэдэниие хаха-зада татаад, түүдэг руу хаядаг һэн. Харин гэрэйнгээ эзэдэй һайгаар абарагдаһан шүдхэрнүүдынь наранда игаан: “Нимын Нимайлан ерэхэ гээ, Нилхан Нимайланай туламда орохо гээ. Ямандага ерэхэ гээ, ямаан туламда орохо гээ,” – гэжэ дуулалдадаг байгаа гэхэ.
Тиигэжэ ада шүдхэр, боохолдойнуудые даража, сабдагуудай байдаг: Хүнтэй, Жабхаланта, Аразгуун, Добуун мэтэ газарнуудаар бунханууд баригдажа захалһан. Нимайлан лама Лугшахаан, Топиихо гэдэг нютагуудаар субаргануудые бодхоолгоод, нютагаа бусаһан. Нимайлан багшатай дахасалдан, Сонгоол дасанда һуралсахаяа, эндэхи нютагай түрүүшын хубараг Дансаран Жимбиев ябалсаһан байна. 1859 оной Баргажанай талын Дүүмын тоосоогоор: Баргажанай буряадууд хамта – 9096 хүн, ламын шажантан – 8364, ламанар – 8, мүргэлэй газарнуууд – 14, модон сүмэ – 1, модон дасан – 2 гээд. Бөө мүргэлтэн – 683 хүн, бөөнэр – 6, мүргэлэй газар – үгы. Греэг-ород мүргэлтэн – 49 хүн байһан гэгдээ. Баргажанай дасанай 5-дугаар шэрээтэ, 1-дэхи һэнгэлдэр отогой, 1823 ондо түрэһэн Санжи Шинтадай (Чинтадай) лама агууехэ ёгоозори Соодойн Сэдэнэй гол багшань байһан, мүн Нимайлан багшын хойто түрэл, Ямандагын хубилгаан гэгдэжэ ябаа. Соодойн Сэдэн Чинтадай багшаяа тон ехээр хүндэлжэ ябаһан. Тиимэһээ Нимайлан багша Баргажан голоор бурхан багшын суртаал дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ өөрынгөө наһан соо шармайн ябаад, үшөө хойто түрэлдөө тиишэ ошожо, мүн лэ Ямандагын хубилгаан, шабран хүсэтэ Чинтадай багшын дүрөөр буужа, гэгээн Нагаджунын дүрэ – Соодойн Сэдэнэй багшань боложо ябаһаниинь, гүнзэгы удхатай байна. Тиимэһээ Сонгоол дасан, сонгоол отогууд Баргажан дасан, баргажан буряадуудай холбоо барисаань хэтын хэтэдэ үргэлжэлхэ байха.
Нимайлан багшын өөрынгөө Сонгоол дасанда хэһэн ажалынь ехэл байһан бэзэ. Сонгоол дасан бүхы буряадай дасангууд сооһоо тон түрүүлэн, 1741 ондо Елизавета Петровна хатан хаанай зүгһөө мэдэрэгдэжэ, ламанарайнь штат баталагдаһан байна. Тэрэ үедөө Сонгоол дасан бүхы буряадай дасангуудые эблүүлжэ байһан түб газарынь, цанид чойрын, эмэй, зурхайн, тарниин мүн бэшэ эрдэмүүдэй һургуулинуудтай, хаа-хаанахи ламанарай дадхал абадаг жэшээтэ хуралнуудтай, эрдэм мэдэсээр дээшэлхэ Номойнь гуламта байгаа гээшэл. Аха заха энэ дасанай ламанар буряадай хамаг заха холын аймагуудаар ябажа, бурхан багшын суртаал үшөө саашань нэбтэрүүлжэ ябахые өөрынгөө нангин уялгада тооложо ябаа.
Жэшээнь, Баргажан голоор будын шажанай анхан дэлгэрхэ хэрэгтэ Сонгоол дасанай шэрээтэ, холо ойгуур сууда гараһан сангасбаа лама Содбо Нимайлан айхабтар ехэ үүргэ дүүргэһэн байгаа гэбэл алдуугүй. Тэрэ 1811 онһоо 1842 он хүрэтэр зургаа дахин Баргажан руу удаанаар ерэжэ, хурал номуудые хуража, будын шажанай арюун замда һаад татагшадтай эбсэшэгүй тэмсэл ябуулһан байна. 1812 ондо баргажан буряадай тайшаа Санхир Андреевэй ударидалга доро Жаргаланта нютагта мүргэлэй гэр бодхоогдожо, үнөөхи сонгоол лама Содбо Нимайлан дахин залагдажа, рамнай үргэһэн байна.
1825 оной модон хулгана жэлдэ Санхир ноён ба 5 отогуудай шүүлингэнэр, 2 мянган баргажан буряадай бүһэтэйшүүл хамтаран, V Бандида Хамба Данзан-Гываан Ешижамсын гэгшэдэ дасан бариха тухай гуйлта ябуулжа, зүбшөөлэй тамга-бэшэг абаһан. 1828 ондо Бургали голдо шэнээр баригдаһан гурбан дабхар дасанай рамнай Сонгоол дасанай шэрээтэ Содбо Нимайлан лама үргэжэ, Жамсаран сахюусатай “Гандан Шаддублин” дасан гэһэн нэрэ соло олгобо. Санхир тайшаагай гуйлтаар Сонгоол дасанай Сультим ламые шэрээтээр һуулгаба. Түрүүшын энэ дасан будын шажанай үлгы болон, хожомоо Баргажан дасан гэгдэн, Баргажан, Хурамхаан аймагуудаар Шэгэмүни бурханай арюун суртаал хүргэжэ, арад түмэндэ гэгээрэлэй толо түхөөһэн. Алдар суута Нимайлан багшын Баргажан голоор будын шажан дэлгэрүүлхэ талаар хэһэн ажалынь туйлай ехэ, мүнөөшье болотор арад зоной дунда тэрэ гэгээн багша тухай домог түүхэ хэлсэгдэһэн зандаа.
1811 ондо, бишэн жэлдэ номол һэнгэлдэр отогой Аралхиин Суваан гэгшэ хорин зоноор Читканай хушуунай Гусихиин аршаанда амаржа байһан Сонгоол дасанай ласаб шэрээтэ морин жэлтэй, 39 наһатай Содбо Нимайланиие Элһэн нютаг урижа, ехэ гурим бүтээхыень гуйба. Тэрэ Нимайлан багша гуйлтыень бүтээжэ, ябаха болоходонь, тэрээнтэй ехүй яһанай Дансаран Шитнайн ошолдожо, Эгэтын дасанда хубарагаар 4 жэлдэ байжа бусаһан. Баргажан голдо будын шажанай нэбтэрэлгэн тон хүндөөр, тэмсэлтэйгээр үнгэрһэн. Юуб гэхэдэ, эндэ анхан сагһаа хойшо хара сагаан бөө мүргэл дэлгэрээд, гүнзэгыгөөр үндэһэ табинхай байгаа. Бөө шажантан будын шажаниие дүтэ үзэнгүй, шадаха зэргээрээ һаад ушаруулдаг һэн. Баргажанай зоной угай бэшэг соо Содбо Нимайлан Тэтэгэр Урбаан бөө хоёрой дундахи шанга тэмсээн тухай хэлэгдэнэ.
Нимайлан багшын ерэжэ ябаһан тухай бөө дуулаад, урдаһаань ошожо, эди шэдеэрээ туршалдаха гэбэ. Тиин Урбаан бөө Нимайлан ламын мориной дугааг тэгэндүүрнь хаха татажархиба. Тиихэдэнь, Нимайлан багша дугаагаа тарниин хүсөөр бүтэн болгоод, дары урдаһаань тарнидаһан орооһо шэдэжэ, унажа ябаһан морииень хоёр болгожорхибо. Урбаан бөө тэрэ дороо өөрынгөө шэдеэр мориёо бүтэн болгоод, саашаа гүйлгэшэбэ. Нимайлан багша Элһэн хүрэжэ ерээд, Аралхиин Суваанайда байдаг болобо. Суваанай газаа нэгэ томохон амбаар байжа, гэрэй эзэн тэрээн соогоо айлшадаа түбхинүүлээ. Эндэ үшөө нэгэ шанга бөө байһанаа, Нимайланда эди шэдиеэ мүн харуулхаяа шиидэбэ. Ерэжэ, амбаар соохи зониие ханын хажуугаар зогсоод байгты гээд, нүгшэһэн зоной һүнэһэнүүдые дуудажа, онгондоо ороходонь, хаанаһаашьеб гэр соонь уһан дүүрэжэ, ехэ болоһоор болоод, үбдэгтэ хүрэжэ эхилэмсээрнь, элдэб загаһад тойроод тамаржа захалаа. Бөө нэгэ-нэгэ загаһа баригты гэхэдэнь, зон загаһануудые гартаа абаба. Бөөгэй онгонһоо гарахадань, “Та энэ юу харуулбат?”- гэжэ асуухадань, “Таанар шэдиеэ харуула гэхэдэтнай, харуулба гээшэлби,”- гэбэ. Тиихэдэнь Нимайлан багша: "Би танай хүсые булимтархагүйб, бөө шэдиеэ саашадаашье харуулжа байхадатнай болохо,” – гээд, һиихэ бэлэглээ гэхэ. Тэрэ бөөнь Урбаанай ехэ хүбүүн Нэйдэмсүнэй гэгдэдэг Буурал гэжэ нэрэтэй хүн байгаа. Тэрэ гэһэнһээ хойшо шэхэндээ һиихэтэй “табилгын бөө” гэжэ нэршэгдээ һэн.
Ямандагын хубилгаан гэгдэһэн Содбо Нимайлан ехэ хурал ёһололнуудые үнгэргэхэһөө гадна, элдэб хорото хии амитадаар тэмсэжэ, ада шүдхэрнүүдые дарадаг байһан. Ямаан туламуудые оюулжа, тарниин хүсөөр тэрээ руу үхэдэлнүүдые оруулаад галдадаг һэн. Тэрэнэй байһан амбаар сооһоо һүниндөө һарабшаарнь гал гаража байхань харагдагша һэн ха. Нютаг бүхэнһөө суглуулһан эгээл зүрхэтэй залуу хүбүүд туһалагшадынь айлаар ябажа: “Альбангуудаа наашань үгэгты!” гэжэ оогложо ябахадань, зон “абагты!” гэлдэхэ, зүгөөр хии амитадаа үгэхэ дурагүй айлнуудшье дайралдадаг байгаа. Тииһээр ямаан туламуудынь дүүрэжэ, Нимайлан багша тарнидажа байжа, тэдэниие хаха-зада татаад, түүдэг руу хаядаг һэн. Харин гэрэйнгээ эзэдэй һайгаар абарагдаһан шүдхэрнүүдынь наранда игаан: “Нимын Нимайлан ерэхэ гээ, Нилхан Нимайланай туламда орохо гээ. Ямандага ерэхэ гээ, ямаан туламда орохо гээ,” – гэжэ дуулалдадаг байгаа гэхэ.
Тиигэжэ ада шүдхэр, боохолдойнуудые даража, сабдагуудай байдаг: Хүнтэй, Жабхаланта, Аразгуун, Добуун мэтэ газарнуудаар бунханууд баригдажа захалһан. Нимайлан лама Лугшахаан, Топиихо гэдэг нютагуудаар субаргануудые бодхоолгоод, нютагаа бусаһан. Нимайлан багшатай дахасалдан, Сонгоол дасанда һуралсахаяа, эндэхи нютагай түрүүшын хубараг Дансаран Жимбиев ябалсаһан байна. 1859 оной Баргажанай талын Дүүмын тоосоогоор: Баргажанай буряадууд хамта – 9096 хүн, ламын шажантан – 8364, ламанар – 8, мүргэлэй газарнуууд – 14, модон сүмэ – 1, модон дасан – 2 гээд. Бөө мүргэлтэн – 683 хүн, бөөнэр – 6, мүргэлэй газар – үгы. Греэг-ород мүргэлтэн – 49 хүн байһан гэгдээ. Баргажанай дасанай 5-дугаар шэрээтэ, 1-дэхи һэнгэлдэр отогой, 1823 ондо түрэһэн Санжи Шинтадай (Чинтадай) лама агууехэ ёгоозори Соодойн Сэдэнэй гол багшань байһан, мүн Нимайлан багшын хойто түрэл, Ямандагын хубилгаан гэгдэжэ ябаа. Соодойн Сэдэн Чинтадай багшаяа тон ехээр хүндэлжэ ябаһан. Тиимэһээ Нимайлан багша Баргажан голоор бурхан багшын суртаал дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ өөрынгөө наһан соо шармайн ябаад, үшөө хойто түрэлдөө тиишэ ошожо, мүн лэ Ямандагын хубилгаан, шабран хүсэтэ Чинтадай багшын дүрөөр буужа, гэгээн Нагаджунын дүрэ – Соодойн Сэдэнэй багшань боложо ябаһаниинь, гүнзэгы удхатай байна. Тиимэһээ Сонгоол дасан, сонгоол отогууд Баргажан дасан, баргажан буряадуудай холбоо барисаань хэтын хэтэдэ үргэлжэлхэ байха.