Зэдын аймагай сартуул угтанай дунда түрэлхиин бэлигтэй, бүри Чингисхаанай эртын түүхэтэ сагһаа эхилээд, уран, нарин дархашуул, ухаатай сэсэн, бэлиг талаантай хүнүүд, эрдэм ехэтэй лама хубарагууд үе бүхэндэ олоор түрэжэ байһан.
Алдар суута тантрын багша Мархаа дооромбо – Цэвэгийн Гэлэг Жамца гэгшэ Зэдын Дээдэ Тори нютагта хачинууд обогой Раднын Мархаа гэгшын гэр бүлэдэ 1869 ондо түрэһэн. Тэрэ долоон хүбүүдэйнь 4-хи хүбүүн гүлмэрхэн долоон наһандаа Сартуул-Булагай дасанда хубарагаар үгтэбэ. Мархаа абань бэшэ хүбүүдтээ бултандань үзэг бэшэг, мэргэжэл олгожо, тэрэ сагаар жэшэхэдэ, нилээд ургашаа хараатай, холын бодолтой хүн байгаа гэхээр. Гэлэг-Жамцань багаһаа һүбэлгэн һонор, тиимэһээ эсэгэнь эгээл хурса бэрхэ хүбүүгээ дасанда үгэһэн байна гээшэл. Хүбүүн ном бэшэгтэ түргөөр орожо, саашадаа чойрын һургуулида абьяастай һуралсаад, хорёод наһандаа гэбшын дамжаа амжалта түгэс гаталһан.
Тиин будын шажантай бүхы наһаяа холбохо хүсэлдэ бүримүһэн абтажа, гэлэн ламын сэбэр арюун сахилда хүртэбэ. Саашадаа Богдын хүрээн хүрэжэ мүргэһөөр, улам урагшаа дабхижа, Түбэд ороной суута Гоман хүрээнэй Брэйбун дасанай цанид шойрын һургуулида орожо һуралсаа. Нютагһаа холо ябахадаа, эдеэ хоол, мүнгэ танганай талаар дуталдабашье, бэеэ шангаар абажа, шажанай эрдэмдэ шуналгатай орон ябаа. Номой һайн багшанартай болохо золдо хүртэжэ, 25 жэлэй туршада чойро, тантра, зурхай тоо бодолго, уран зураг, будын шажанай барилга, хэдэн хэлэнүүдые, мүн бүмбэрсэг түбиин байгуулга г.м. эрдэмүүдые шудалаа. Түбэдэй ехэ-ехэ дасангуудай хэдэн мянган ламанарай дундахи дамжаанда ялас гэмээр эрдэм мэдэсэеэ харуулжа, шалгалта гараһанай удаа дооромбын зиндаада хүртэһэн. Эжы абынь үршөөһэн түрэлхиинь хурса бэлиг ба өөрынь тунхаришагүй ажалша абари зангынь эрдэм мэдэсэеэ, ухаан бодолоо баяжуулжа, арад түмэндөө аша туһатай ябахын эшэ шалтагаан болоһон. Тэрэ хэдэн хари гүрэнэй хэлэ бэшэгые абьяастай шудалһанайхи, номой оршуулгануудые хэхэ аргатай болоһон.
Мархаа дооромбо арбаад гаран ехэ хүлгэн судар номуудые түгэд, ланза хэлэн дээрэһээ хуушан монгол хэлэн дээрэ оршуулжа гаргаа юм. Будын шажанда хабаатай хамаг үйлэ ябадалнуудые шэнжэлжэ, һургаал, намтар, түүхээр олон зохёолнуудые бэшэһэн. Хуушан монгол хэлэн дээрэ Молон тойной туужа бэшээд, тамын амитанай оршон байдал зураглан домоглоходоо, яагаад тэдэниие халуун хүйтэн тамануудта зобоожо, туляажа байһан тухайнь уран нарин зурагуудаар харуулха зорилго урдаа табиһан байгаа. Тэрэ номой зурагуудынь Санкт-Петербургын буддын шажанай түүхын музейдэ хадагалаатай байдаг гэхэ. Тиимэ нарин уран зураг бэшэ хаанашье үгы юм гэдэг.
Модон барын хэбээр монгол хэлэн дээрэ хэблэгдэһэн Молон тойной туужа бии. Тус номые мүнөөнэй буряад хэлэн дээрэ оршуулжа гаргабал, тон һонирхолтой байха һэн. Зурагыень хабсаруулбал, бүришье һайн юм аабза. Гэлэг-Жамца лама Ази түбиин оронуудаар ябажа, һуралсажа байха үедөө Энэдхэгэй, Хитадай, Монголой, Түбэдэй дасан хүрээнэй барилгын үзэмжэ маяг, шэмэглэлынь анхаралтайгаар үзэжэ, шэнжэлжэ, тэдэнэй гүнзэгы удхата түхэл шэнжын хуулбари абажа ерэһэн байгаа.
1914-1915-онуудаар уран бэлигтэй Мархаа дооромбо Санкт-Петербургын дасанай гоёолто шэмэглэлынь бүтээлсээ. Цанид хамба Агваан Доржиев Санкт-Петербург хотодо будын шажанай дасан бодхоохо болоходоо, Мархаа дооромбые урижа, түһөө зурагынь гаргуулжа барюулһан гэдэг. Мархаа Дооромбо тиишэ ошоходоо, урядник-староста Цэрэн-Даша Жамбалдоржиевые абаад ошоһон. Тэрэ хүниинь хуушан монгол номдо һайн, ород хэлэ бэшэгтэшье ядамаргүй, илангаяа нарин зураг бэшэгээр дүршэл ехэтэй, бэлигтэй хүн байгаа.
Мархаа дооромбын даабаряар Молон тойной туужые удхалан, тамын амитанай байдал харуулһан далаад зурагуудые Цэрэн-Даша бүтээһэн байгаа. Мүн тэрэ дасанай нарин зурагуудые зуража бүтээлсэһэн гэдэг. 1921 ондо Мархаа дооромбо Дээдэ-Бургалтайн Добо гэжэ нютагта түрүүшын һургуули нээжэ, тэрэ нютагай атаман Жалцан Цыбиковые багшаар томилжо, нютагай һонор ухаансар үхибүүдые суглуулаад, эрдэм номой үүдэ нээһэн гэдэг. Мархаа дооромбын үүсхэлээр Жалцан Цыбиков хэдэн жэл соо ном зааһан байгаа.
Гэлэг-Жамца дооромбо 1923 онһоо эхилжэЮ, Монголой эрдэмэй академидэ ахалагша эрдэмтэнээр ажаллажа байхадаа, астрономёор 10-аад томо хүдэлмэри бүтээһэн. Зүгөөр эрдэмтэ ламын ажалынь “баруунай хараатай дайсадтай тэмсэл” соогуур таһалдаа һэн. Тэрэ үедөө шэнэ Монгол уласай олон залуу эрдэмтэдые һургажа гаргаһан юм. “Гэлэг-Жамца Цэвэгийн гээшэ Монголой буддын шажанай эрхимын тоо бодолгын ба агаарые шэнжэлгын эрдэмтэн бүгээд, Монголой эрдэмын академиин һуури табиһан багша” гэжэ Монголой эрдэмтэн-шэнжэлэгшэ Тэрбиш бэшэһэн байдаг.
1930 гаран оноор Мархаа дооромбо Монголой Хэнтэйн аймагай Батширээт сомондо байжа, будын шажанай зурхайн һургуули нээһэн. 1937 оной хамалган хашалган соогуур Батширээт нютагһаа гаража, Улаан-Баатарта нюугдаһаар байтараа, тэрэ хатуу шуурганда дайралдажа, 1940-өөд оной һүүл багаар харгы замдаа наһа бараһан гэдэг. Мүнөө үедэ Мархаа дооромбын түрэл гаралынь Дээдэ-Тори нютагта һуудаг. Мархаагай ехэ хүбүүн Норбын хүбүүн Жамбал гэжэ байгаа. Жамбалай хүбүүн Ломбо Норбоев гэдэг Дээдэ-Ториин гол тосхон дээрэ далан долоон наһатай мандагар томо, малаан толгойтой үбгэн Мархаа дооромбынгоо бууса дээрэ һуудаг байһан.
Мархаа дооромбо гээшэ будын шажанай эрдэм гүнзэгы шудалхаһаа гадна олониитын эрдэм руу шударгы нэбтэрэн, олон залуу эрдэмтэдтэ хэшээлээ түхээжэ ябаһан ехэ багша мүн. Тэрэ урлалта соёлой нарин мэдэрэлтэй тула дасан дугануудай, шажанай номуудай нангин гоёолто шэмэглэл бүтээлсэһэн, буряад-монгол оршонгой буддын шажанай дээдын нэгэ ехэ эрдэмтэн гэжэ тоологдохо дүүрэн эрхэтэй. Мүн түрэл буряад арадайнгаа дунда эрдэм болбосоролой талаар ехэ ажал ябуулжа, бэшэг ном, шажанай удха шанар, зүб мүрэй ябадал тухай ойлгуулхаяа оролдожо, арад түмэнэй сэдьхэл бодол гэгээрүүлхэ хүдэлмэри ябуулжа байгаа. Санскрит, түбэд, ород, монгол хэлэ мэдэдэг байһан гэгээрүүлэгшэ-багша, монгол хэлэтэ туургатанай томо эрдэмтэн 1937 ондо гүрэндэ эсэргүү этэгээд гэгдэн гэмнэгдэһэниинь харамтай. XX зуунжэлэй шажанай элитэ ажаябуулагша, тантрын хүсэ олоһон ёгоозори, зурхайша, урлал соёлшо, зохёолшо Мархаа дооромбо багшада Монголой Батширээт сомондо одоо сагта хүшөө табигданхай байһаниинь баясамаар.
Алдар суута тантрын багша Мархаа дооромбо – Цэвэгийн Гэлэг Жамца гэгшэ Зэдын Дээдэ Тори нютагта хачинууд обогой Раднын Мархаа гэгшын гэр бүлэдэ 1869 ондо түрэһэн. Тэрэ долоон хүбүүдэйнь 4-хи хүбүүн гүлмэрхэн долоон наһандаа Сартуул-Булагай дасанда хубарагаар үгтэбэ. Мархаа абань бэшэ хүбүүдтээ бултандань үзэг бэшэг, мэргэжэл олгожо, тэрэ сагаар жэшэхэдэ, нилээд ургашаа хараатай, холын бодолтой хүн байгаа гэхээр. Гэлэг-Жамцань багаһаа һүбэлгэн һонор, тиимэһээ эсэгэнь эгээл хурса бэрхэ хүбүүгээ дасанда үгэһэн байна гээшэл. Хүбүүн ном бэшэгтэ түргөөр орожо, саашадаа чойрын һургуулида абьяастай һуралсаад, хорёод наһандаа гэбшын дамжаа амжалта түгэс гаталһан.
Тиин будын шажантай бүхы наһаяа холбохо хүсэлдэ бүримүһэн абтажа, гэлэн ламын сэбэр арюун сахилда хүртэбэ. Саашадаа Богдын хүрээн хүрэжэ мүргэһөөр, улам урагшаа дабхижа, Түбэд ороной суута Гоман хүрээнэй Брэйбун дасанай цанид шойрын һургуулида орожо һуралсаа. Нютагһаа холо ябахадаа, эдеэ хоол, мүнгэ танганай талаар дуталдабашье, бэеэ шангаар абажа, шажанай эрдэмдэ шуналгатай орон ябаа. Номой һайн багшанартай болохо золдо хүртэжэ, 25 жэлэй туршада чойро, тантра, зурхай тоо бодолго, уран зураг, будын шажанай барилга, хэдэн хэлэнүүдые, мүн бүмбэрсэг түбиин байгуулга г.м. эрдэмүүдые шудалаа. Түбэдэй ехэ-ехэ дасангуудай хэдэн мянган ламанарай дундахи дамжаанда ялас гэмээр эрдэм мэдэсэеэ харуулжа, шалгалта гараһанай удаа дооромбын зиндаада хүртэһэн. Эжы абынь үршөөһэн түрэлхиинь хурса бэлиг ба өөрынь тунхаришагүй ажалша абари зангынь эрдэм мэдэсэеэ, ухаан бодолоо баяжуулжа, арад түмэндөө аша туһатай ябахын эшэ шалтагаан болоһон. Тэрэ хэдэн хари гүрэнэй хэлэ бэшэгые абьяастай шудалһанайхи, номой оршуулгануудые хэхэ аргатай болоһон.
Мархаа дооромбо арбаад гаран ехэ хүлгэн судар номуудые түгэд, ланза хэлэн дээрэһээ хуушан монгол хэлэн дээрэ оршуулжа гаргаа юм. Будын шажанда хабаатай хамаг үйлэ ябадалнуудые шэнжэлжэ, һургаал, намтар, түүхээр олон зохёолнуудые бэшэһэн. Хуушан монгол хэлэн дээрэ Молон тойной туужа бэшээд, тамын амитанай оршон байдал зураглан домоглоходоо, яагаад тэдэниие халуун хүйтэн тамануудта зобоожо, туляажа байһан тухайнь уран нарин зурагуудаар харуулха зорилго урдаа табиһан байгаа. Тэрэ номой зурагуудынь Санкт-Петербургын буддын шажанай түүхын музейдэ хадагалаатай байдаг гэхэ. Тиимэ нарин уран зураг бэшэ хаанашье үгы юм гэдэг.
Модон барын хэбээр монгол хэлэн дээрэ хэблэгдэһэн Молон тойной туужа бии. Тус номые мүнөөнэй буряад хэлэн дээрэ оршуулжа гаргабал, тон һонирхолтой байха һэн. Зурагыень хабсаруулбал, бүришье һайн юм аабза. Гэлэг-Жамца лама Ази түбиин оронуудаар ябажа, һуралсажа байха үедөө Энэдхэгэй, Хитадай, Монголой, Түбэдэй дасан хүрээнэй барилгын үзэмжэ маяг, шэмэглэлынь анхаралтайгаар үзэжэ, шэнжэлжэ, тэдэнэй гүнзэгы удхата түхэл шэнжын хуулбари абажа ерэһэн байгаа.
1914-1915-онуудаар уран бэлигтэй Мархаа дооромбо Санкт-Петербургын дасанай гоёолто шэмэглэлынь бүтээлсээ. Цанид хамба Агваан Доржиев Санкт-Петербург хотодо будын шажанай дасан бодхоохо болоходоо, Мархаа дооромбые урижа, түһөө зурагынь гаргуулжа барюулһан гэдэг. Мархаа Дооромбо тиишэ ошоходоо, урядник-староста Цэрэн-Даша Жамбалдоржиевые абаад ошоһон. Тэрэ хүниинь хуушан монгол номдо һайн, ород хэлэ бэшэгтэшье ядамаргүй, илангаяа нарин зураг бэшэгээр дүршэл ехэтэй, бэлигтэй хүн байгаа.
Мархаа дооромбын даабаряар Молон тойной туужые удхалан, тамын амитанай байдал харуулһан далаад зурагуудые Цэрэн-Даша бүтээһэн байгаа. Мүн тэрэ дасанай нарин зурагуудые зуража бүтээлсэһэн гэдэг. 1921 ондо Мархаа дооромбо Дээдэ-Бургалтайн Добо гэжэ нютагта түрүүшын һургуули нээжэ, тэрэ нютагай атаман Жалцан Цыбиковые багшаар томилжо, нютагай һонор ухаансар үхибүүдые суглуулаад, эрдэм номой үүдэ нээһэн гэдэг. Мархаа дооромбын үүсхэлээр Жалцан Цыбиков хэдэн жэл соо ном зааһан байгаа.
Гэлэг-Жамца дооромбо 1923 онһоо эхилжэЮ, Монголой эрдэмэй академидэ ахалагша эрдэмтэнээр ажаллажа байхадаа, астрономёор 10-аад томо хүдэлмэри бүтээһэн. Зүгөөр эрдэмтэ ламын ажалынь “баруунай хараатай дайсадтай тэмсэл” соогуур таһалдаа һэн. Тэрэ үедөө шэнэ Монгол уласай олон залуу эрдэмтэдые һургажа гаргаһан юм. “Гэлэг-Жамца Цэвэгийн гээшэ Монголой буддын шажанай эрхимын тоо бодолгын ба агаарые шэнжэлгын эрдэмтэн бүгээд, Монголой эрдэмын академиин һуури табиһан багша” гэжэ Монголой эрдэмтэн-шэнжэлэгшэ Тэрбиш бэшэһэн байдаг.
1930 гаран оноор Мархаа дооромбо Монголой Хэнтэйн аймагай Батширээт сомондо байжа, будын шажанай зурхайн һургуули нээһэн. 1937 оной хамалган хашалган соогуур Батширээт нютагһаа гаража, Улаан-Баатарта нюугдаһаар байтараа, тэрэ хатуу шуурганда дайралдажа, 1940-өөд оной һүүл багаар харгы замдаа наһа бараһан гэдэг. Мүнөө үедэ Мархаа дооромбын түрэл гаралынь Дээдэ-Тори нютагта һуудаг. Мархаагай ехэ хүбүүн Норбын хүбүүн Жамбал гэжэ байгаа. Жамбалай хүбүүн Ломбо Норбоев гэдэг Дээдэ-Ториин гол тосхон дээрэ далан долоон наһатай мандагар томо, малаан толгойтой үбгэн Мархаа дооромбынгоо бууса дээрэ һуудаг байһан.
Мархаа дооромбо гээшэ будын шажанай эрдэм гүнзэгы шудалхаһаа гадна олониитын эрдэм руу шударгы нэбтэрэн, олон залуу эрдэмтэдтэ хэшээлээ түхээжэ ябаһан ехэ багша мүн. Тэрэ урлалта соёлой нарин мэдэрэлтэй тула дасан дугануудай, шажанай номуудай нангин гоёолто шэмэглэл бүтээлсэһэн, буряад-монгол оршонгой буддын шажанай дээдын нэгэ ехэ эрдэмтэн гэжэ тоологдохо дүүрэн эрхэтэй. Мүн түрэл буряад арадайнгаа дунда эрдэм болбосоролой талаар ехэ ажал ябуулжа, бэшэг ном, шажанай удха шанар, зүб мүрэй ябадал тухай ойлгуулхаяа оролдожо, арад түмэнэй сэдьхэл бодол гэгээрүүлхэ хүдэлмэри ябуулжа байгаа. Санскрит, түбэд, ород, монгол хэлэ мэдэдэг байһан гэгээрүүлэгшэ-багша, монгол хэлэтэ туургатанай томо эрдэмтэн 1937 ондо гүрэндэ эсэргүү этэгээд гэгдэн гэмнэгдэһэниинь харамтай. XX зуунжэлэй шажанай элитэ ажаябуулагша, тантрын хүсэ олоһон ёгоозори, зурхайша, урлал соёлшо, зохёолшо Мархаа дооромбо багшада Монголой Батширээт сомондо одоо сагта хүшөө табигданхай байһаниинь баясамаар.