Буряадай элитэ ехэ ламанарай нэгэн - кенсур римбүүчи һаарамба Агваан Нима дабтагдашагүй һайхан, гайхамшаг хуби заяатай юм. Цанид хамба Агваан Доржиев агууехэ нэрэтэнь 1923 ондо нютагайнгаа эрхим шэлдэг 10 хүбүүдые будын шажанай эрдэм гүнзэгы шудалхынь тулада Саһата орон-Түбэд руу ябуулаа һэн. Тэдэнэй дунда Агваан-Нима хүбүүн байжа, арюун сэбэр утынгаа замай эхи табиһан түүхэтэй. Агваан Нима һаарамба өөрынгөө бэшэһэн намтар соо тэрэ саг тухай домоглоходоо: “Тэрэ сэмүүн сагта нютагаймни олонхи зон улаантанай үгэдэ орожо, дасангуудаа, Суртаалаа хаяжа, Түбэд руу ламын һургуулида ошохо хүн олдохоёо болёод байгаа. Тиихэдэл би Түбэд руу ябахаяа шиидээд, багшанарһаа, гэртэхинһээ зүбшөөл абабашье, гэнтын һаад ушаржа магад гэжэ, тэрээн тушаа нюугааб. Намтай 9 хүбүүд ошохо байгаа, зүгөөр бинь гансаараа нюусаар ошохо хүниинь байжа, намда бүришье хүндэ һэн. Халха Монгол, Даа хүрээ хүрэжэ ерэхэдээ, паспортгүй байһыемнай, Монголой түрмэдэ хааба. Ценшаб римбүүчи Агваан Доржиев ерэжэ, бидэниие сүлөөдэ гаргаа һэн. Эндэһээ 21 хүн боложо, саашаа дабшаабди. Даа хүрээһээ гарахадамнай саһа шуургатай тон хүйтэн үдэр һэн. Гараһан үдэрһөө хойшо Хамагые мэдэгшэ Жамьян Шадбын ном харгыдаа сээжэлдэжэ ябаад, Һаса хүрэтэрөө дууһыень сээжэ мэдэхэ болоо һэм. Ехэ хүндэ, элдэб ушаралтай харгы гаталжа, хүүргэгүй ехэ мүрэнэй эрьедэ тулгабабди. Мүльһэн хайлажа байһан аад, тон аюултай бэлэй. Зүгөөр бурханай хайраар гаталжа, саашалхадаа, Донгпури гэжэ айхабтар томо элһэн губида тудажа, 40 хоногой туршада тэрэниие гаталаабди. Нагчу хотын Шабтен Гомба дасанда дагсалда тудажа, ехэтэ баярлаад, тэдэнэй хэлыень ойлгохын аргагүй байба. Багшанарнай хэлэхэдээ, гэрнүүдэй хушалта дээгүүр олон үхибүүд һуунхай, “Ом ара паза нади” гэжэ уншажа һуугаал һаань, Түбэд ерээбди гэжэ ойлгохот гээ һэн. Пеньюл дабаанай оройдо гараад байтарнай, үдэ багай наранай туяа соо гэнтэ Джоканг, Һасын дасангуудай алтан оройнуудай яларжа, толоржо харагдашахадань, нюдэнһөөмнай эжэлүүдгүй нулимса өөрөө урдажа байгаа һэн. Тиигээд багшанарайнгаа зааһаар, бидэ тогтон торонгүй, маани мэгзэмээ уншаһаар, Рамочиин Джоканг хиидэй үүдэндэ тулгаа бэлэйбди,” - гэжэ дурсанхай. Тэдэнэр тэбхэр жэлэй туршада нэгэниинь нүгөөдэһээ орёо хүндэ шатануудтай харгы зам гаталжа, “дурлаһан мэлхэй далайда хүрөө” бэлэй.
Агваан Нима 1907 оной июлиин 18-да Асагадай дасанай ойрохи Дабаата нютагта түрэһэн. Цыдэб аба Сэжэдмаа эжы хоёрынь хоюулан бурхан номшо, заатагүй дасандаа ошожо, мүргэжэ, үргэл хандибаа оруулжа байдаг һэн. Илангаяа эжынь һүзэгтэй, буянтай эхэнэр байгаа. Агваан Нима 7 наһаяа гүйсэжэ, Шулуутайн дасанда хубарагаар үгтэбэ. Түбэд, монгол ном бэшэгтэ түргэн орожо, нангин сударнуудһаа хэсэг-хэсэгээр сээжэ хэлэжэ, тодо аянгаар удхыень гарган, даржаганаса уншадаг болоһоор, цанид дасанай хамба Чимит-Доржо ламаһаа гэцүүлэй сахилда хүртэбэ. Түрэл тоонто нютагтаа үнгэрһэн жаргалтай бага наһан тухайгаа өөрынгөө бэшэһэн намтар соо дурсана: “Хойто үндэр хаданууднай үдхэн ой модоор хушагданхай, һамар жэмэсынь зоргоороо түүхээр элбэг. Тэндэ тоогүй олон зэрлиг ангууд – мяхаша, мяхаша бэшэшье. Зүүн тээмнай һэрюухэн сэбэр уһатай гол урдажа, дабаанай хүндын хара хүрьһэ умдалуулна. Энэ голой зон хони ямаа, адууһа малаа үдхэжэ, шэниисэ, яарса, ешмээн тарижа байһан. Газар уһанда эзэрхэхэ хүн үгы дээрэһээ “шинии”, “минии” гэһэн ойлгосо эндэ байхагүй. Тойроод хуу бэлшээри, ургаса ногоон үбдэгсөө ургажа байха. Үбэлэй эхиндэ хүдөөгэйхид хэрэгтэйһээ үлэһэн үбһэеэ Дээдэ-Үдэ хото руу абаашажа, худалдаад, олоһон мүнгөөрөө бүд, харшиин мэтэ хэрэгтэй эд бараа абажа ерэгшэ һэн. Айлнуудай модон гэрнүүд хоёр дабхар сонхонуудтай, түлеэгээ гамнангүй, томонууд пеэшэнүүдээ түлөөд байхадань, гэрнүүд соонь уни бутарма дулаахан. Энэ газарай зон гурбан эрдэнидэ ехэ һүзэглэдэг, масаглал, бисалгал бүтээжэ, бурхан болохо замаа бэдэржэ ябаа. Ехэ бага тосхонуудта тоһон зулаяа бадаргаагүй айл олдохогүй. Тиин хэнэйшье энээ руу нэгэнтэ ябабал, танил гү, танил бэшэ гү - илгаагүй гэртээ оруулжа хүндэлхэ, мориндонь үбһэ хаяжа үгэхэ, хэдышье хоноо һаань, тэрэнэй түлөө мүнгэ эрихэгүй. Энэ бол бүхы монгол туургатанай хамтын заншал гээшэл.”
Тэрэ үедэ Дабхар Сагаан уулын урда үбэрэй Шулуутайн дасан цанид чойрын, жүдэй, эмэй г.м. һургуулинуудтай ба 500 хубарагуудтай байһан. Агваан Нима монгол һарын 8 шэнэдэ “Гандандаржалин” дасанай богоһо алхан орожо, ехэ зиндаатай Шираб Жамса, Лубсан Пүнсог ламанарта хүтэлүүлжэ, шажанай үндэһэн ойлгосодо хүртэһэн. 14 наһаяа гүйсэтэрөө, цанид багша һаарамба Түбдэн Дондуб ламын хэшээл тогтооһоор, эрдэм мэдэсын бата һуури олоһон. Тиин 1923 ондо тоонто нютагаа орхижо, Богдын хүрээгээр дамжаһаар, Һаса тээшэ гэшхэлбэ. Түбэдтэ Дрепунг дасанай, 1416 ондо Зонхобын дүтын шаби Жамьян Чойжи багшын байгуулһан, Гоман хиидэй будын шажанай дээдэ һургуулида оробо. Агваан Нима Ганжуур, Данжуурай далай ехэ удха руу шунган ороһоор, 22 наһа гүйсэжэ, 15-най дүйсэн үдэр Норбулинкын сэсэрлиг соо XIII-дугаар Далай ламаһаа гэлэнэй дүүрэн һахилда хүртөө бэлэй. Тэрэ өөрынгөө “Намтар” соо бэшэнэ: “Буддын Суртаал хэдышье үзэбэл, тэрэ улам гүнзэгы, үргэн боложо, хизаартань хүрэшэгүй. Нангин номуудай удхын шудлал, ухаалдилга, бисалгал бүтээхэ гээшэ урдахи олон түрэлнүүдтээ суглуулһан буянай үрэ дүн. Бурханай ном үзэхэ гээшэ – агууехэ хэрэг, тэрэниие үзэһэн зон ондоо юушье хэнгүй, гансал шудлал үйлэдэнэ. Энэ һургуулиһаа хүндэ юумэ ямаршье гүрэндэ, ямаршье газарта байхагүй. Буддын суртаал үзэлгэ олон түрэлнүүдэй хүсэл зориг, тэрэ оройдоошье заха хилэгүй, тиимэһээ шудлал мүн лэ хизааргүй,"- гэнэ.
Агваан Нима Гоман дасанайнгаа суутай цанид һургуулида үзэдэг хэшээлнүүдые дууһан шэнгээжэ, хамаг шалгалтануудые амжалта түгэс дабажа, һүүлшын шанга дагсалда элитэ тодорон, геше гэһэн зэргэдэ хүртөө. Тиин Гоман дасандаа багшалхаяа уригдажа, дороо олон хубарагтай болобо. Агваан Нима римбүүчи намтар соогоо энээн тушаа бэшэнэ: “Багша һайн, шадабари дадалтай шабинартай байхадаа, өөртөө туйлай ехэ туһа олоно. Тиин энэ ушарта бүри абьяастайгаар номоо шудалжа, гүнзэгыгөөр удхыень бодомжолхо түлхисэ абана. Шабинартай байгаад, номой удха дээрэ хүдэлхэдэш, шабигүйгөөр үзэһэнһөө һураггүй шунгасатай үзэгдэхэ байна,” - гэжэ мүнөө үеыншье багшын хэлэхээр гээшэл. Геше римбүүчи Гоман дасандаа 1958 он болотор багшалжа ябаа. Багшалжа ябаха зуураа забһар оложо, бурхан багшын ажабайдал, нэрэтэй холбоотой бүхы нангин газарнуудаар мүргэл хэжэ, тоогүй олон маани мэгзэм, номуудай удха сээжэдээ барижа, Түбэдэй гол шүтээн Бурхан багшын үхибүүн хаһада бүтээгдэжэ, өөрынь рамнайда хүртэһэн “Джово римбүүчиин” эрдэни хүрэгэй урда 100 мянга дахин һунажа мүргэһэн байна. 1959 ондо хитадай засаг түрын нэбтэрүүлжэ байһан гуримтай түбэд арад эбсэшэгүй тэмсэлдэ бодожо, тэрэ буһалгаан соогуур олон мянган түбэд зон хосорһон байна. Энэдхэг орон руу лама харагүй зон олоороо тэрьедэжэ, эндэхи Карнатака штадта Һасын Гоман дасанай түхэлөөр дасан байгуулагдаа һэн. 1977-1980 онгуудаар геше Агваан Нима Гоман дасанай хамба-шэрээтэ ламаар һунгагдажа хүдэлөө. Эндэ Богдо Зонхобын “Ламрим” номой заабарилһан гэлүгбэ шажанай гуримаар һуралсалай түсэб баримталагдажа байгаа. Одоо сагта тус дасанда олон орон нютагуудай, буряадайшье хубарагууд һуралсажа, түбэдэй заншалта будын шажанай эрдэм оролдосотой шудалжа ябана. Геше Һаарамба лама Агваан Нима багша онсо ехэ эрдэмтэй байһандаа, будын шажантанай оршомдо тон хүндэтэй, XIV-дүгээр Далай Ламын зүгһөө хододоо дэмжэгдэжэ ябаа. 1960-1967 онуудта геше багша Агваан Нима Варанаси (Бенарис) хотын будын шажанай дээдэ һургуулида түбэд хэлэ ба махаяна шэглэлэй будын шажанай түүхэ зааһан. Мүн зэргэ эрдэмэй шэнжэлгэнүүдые хэжэ, хэблэлэй талаар ехэ ажал ябуулжа байһан.
1967 ондо һаарамба багша Голландиин мэдээжэ тибетолог, профессор Рюиггын уряалаар ошожо, зургаан жэлэй туршада Лейден хотодо ажаһуугаа. Тиин тэрэнэй Канада ябахада, орондонь орожо хүдэлхэ сагтаа 4 ботито “Эхилэн шудалагшадта эрдэмэй оролто” гэһэн ажал бүтээжэ, Винаиин дүримүүдэй хүндэ газарнуудыень тайлбарилаа. Агваан Нима багша заншалта түбэд хэлэн дээрэ шэнжэлгын олон монографинуудые бэшээ. Лейден хотодо табан боти номынь хэблэгдээ. Дхармын нарин судлалша, урданай ехэ багшанарай һургуули гараһан гайхамшаг багша геше Агваан Нима тухай һураг суу Баруун Европоор түргэн тараба. Тэрэнэй туһалагша Чойчже Рабтанай хэлэһээр: “Геше олон Европын гүрэнүүдтэ шабинартай һэн. Тэдэнь багшадаа аргагүй тэгүүлэн, Голландида байха үедэнь Дхармын гүн нарин ойлгосотой, дадалтай болохын тула, Багшынгаа хажуудань ерэжэ, хэдэн жэлээр байдаг һэн. Агууехэ багшаяа, Номой буянта нүхэрөө хүндэлхэ хэрэгтэ гол дадал оложо, ном судлалай үндэһэ һуури багшынгаа заабаряар байгуулжа ябаа гээшэл. Багшамни англи хэлэ мэдэхэгүй байһан ушарһаань, шабинарынь ба һургаал баримталагшадынь тон оролдосотойгоор монгол хэлэ үзэжэ, “аманһаа шэхэндэ” гэжэ, бурханай суртаал сэхэ өөрынгөө багшаһаа хүртэхэеэ тэгүүлээ”.
Агваан Нима 1972 оной августын 12-то, 65 наһаяа гүйсэжэ, Голландиин энэ институдһаа наһанай амаралтада гарамсаараа, Швейцари ошожо, тэндээ 1977 он хүрэтэр байба. Голландида байхадаа, түбэд зоной үгы байһанда, багша гансаардалга үзэһэн. Швейцарида Цюрих хотын ойрохи Турбенталь гэжэ газарта шабитаяа байба. 1977 ондо геше Агваан Нима Энэдхэг ороноо бусажа, Гоман дасанайнгаа хамба ламаар һууба.
1980 ондо Далай Ламын зүбшөөлөөр Агван Нима һаарамба Гоман дасанай хамба ламын тушаалһаа үндэр наһатай болоһоной шалтагаанаар, өөрын гуйлтаар бууһанай удаа дахин Швейцари бусажа, тэндэ нэгэ жэлэй туршада байба. Тэндэ тэрэнэй гэрэй үүдэн хаагдадаггүй байһан гэхээр, олон шабинарынь, һургаал дагагшадынь забһаргүй багшатаяа бараалхажа байгаа. Далай Ламын аха Норбу римбүүшэ Агваан Нима багшадаа ходо ерэжэ уулзадаг һэн. Будын шажанай эрдэмтэ багша Норбу Буряад орондо ерэхэдээ, Кенсур Агваан Нима багша тухайгаа баясхалантайгаар дурсадаг, багшынгаа түрэл буряад, монгол хэлэнүүдые тон һайнаар мэдэдэг байна. Тэрэнэй хэлэһээр багшань будын шажанай гар бэшэмэл ба барай номуудай тон баян сантай юм ха. Тон һайнаар, нарин нягтаар согсолборилонхой тэрэ түбэд ба монгол эрдэмтэдэй зохёохы энжэ номуудыень шэнжэлэгшэд баяртайгаар хэрэглэжэ байдаг. Геше һаарамба бүхы наһан соогоо гүн ухаанай ба түүхын талаар гүнзэгы шэнжэлгэнүүдые бэшэжэ, энэдхэг ба түбэд эрдэмтэдэй гол сударнуудта тайлбари тобшолжо үлөөгөө. Энэдхэгэй, Түбэдэй ба Монголой 210 мэргэдэй намтарнуудай 16 боти номуудые хэблэжэ гаргаа.
Будын шажанай элитэ эрдэмтэ багшын һүүлшынь “Сансарын мүрэниие гаталалга” гэжэ зохёолынь өөрынь намтар болоно. Тус хүдэлмэрииень ород хэлэн дээрэ Баяр Очиров лама оршуулаад, Еши Лодой Римбүүчи оролто үгыень бэшэжэ, Ород гүрэнэй будын шажантанай Түбэй эдэбхеэр 1996 ондо ном боложо гараһан. Элитэ эрдэмтэн Агваан Нима багшын 6 боти номуудынь Энэдхэг орондо хэблэгдээд, һуралсалай, шэнжэлгын ба дадал ололгын хэрэгтэ тон ехэ аша туһатай байдаг юм. Агваан Нима багшын зохёолнуудай дүүрэн суглуубариие (сүмбүм) Энэдхэгһээ Бандида Хамба Лама Дамба Аюшеев Буряад орондоо асараа һэн. Тэрэ номуудай суглуулбариин удха, тайлбаринуудынь Энэдхэгэй Гоман дасанай шажанай һургуулинуудта заатагүй шудалагдажа байдаг.
Тус суглуубари номуудые буряад хэлэн дээрэ оршуулха тухай хэлсэжэ байнхай, зүгөөр буряадһаа түрүүн ород хэлэн дээрэ оршуулагдабалынь һайн һэн. Тиин буряадай тибетологууд, эрдэмтэ ламанар энэ хэрэг яабашье шиидхэжэ шадаха байха. Геше һаарамба Агваан Нима түрэл болоһон Гоман дасандаа һүүлшынгээ жэлнүүдые үнгэргэжэ, шабинарай бүлэгүүдые ударидан, һуралсалай номуудай удха, тайлбаринууд дээрэ хүдэлжэ байгаа. Кенсур Римбүүчи Агваан Нима 83 наһаяа шахажа ябатараа, 1990 оной январиин 24-нэй үдэр тагаалал болоһон. Иимэ ехэ зиндаатай ламын манай буряад арадай гүн сооһоо мүндэлэн тодоржо, дэлхэй дүүрэн мэдээжэ, будын шажанай элитэ эрдэмтэн гэгдэжэ суурхаһан ушарынь бэшэмээр байна.
Агваан Нима 1907 оной июлиин 18-да Асагадай дасанай ойрохи Дабаата нютагта түрэһэн. Цыдэб аба Сэжэдмаа эжы хоёрынь хоюулан бурхан номшо, заатагүй дасандаа ошожо, мүргэжэ, үргэл хандибаа оруулжа байдаг һэн. Илангаяа эжынь һүзэгтэй, буянтай эхэнэр байгаа. Агваан Нима 7 наһаяа гүйсэжэ, Шулуутайн дасанда хубарагаар үгтэбэ. Түбэд, монгол ном бэшэгтэ түргэн орожо, нангин сударнуудһаа хэсэг-хэсэгээр сээжэ хэлэжэ, тодо аянгаар удхыень гарган, даржаганаса уншадаг болоһоор, цанид дасанай хамба Чимит-Доржо ламаһаа гэцүүлэй сахилда хүртэбэ. Түрэл тоонто нютагтаа үнгэрһэн жаргалтай бага наһан тухайгаа өөрынгөө бэшэһэн намтар соо дурсана: “Хойто үндэр хаданууднай үдхэн ой модоор хушагданхай, һамар жэмэсынь зоргоороо түүхээр элбэг. Тэндэ тоогүй олон зэрлиг ангууд – мяхаша, мяхаша бэшэшье. Зүүн тээмнай һэрюухэн сэбэр уһатай гол урдажа, дабаанай хүндын хара хүрьһэ умдалуулна. Энэ голой зон хони ямаа, адууһа малаа үдхэжэ, шэниисэ, яарса, ешмээн тарижа байһан. Газар уһанда эзэрхэхэ хүн үгы дээрэһээ “шинии”, “минии” гэһэн ойлгосо эндэ байхагүй. Тойроод хуу бэлшээри, ургаса ногоон үбдэгсөө ургажа байха. Үбэлэй эхиндэ хүдөөгэйхид хэрэгтэйһээ үлэһэн үбһэеэ Дээдэ-Үдэ хото руу абаашажа, худалдаад, олоһон мүнгөөрөө бүд, харшиин мэтэ хэрэгтэй эд бараа абажа ерэгшэ һэн. Айлнуудай модон гэрнүүд хоёр дабхар сонхонуудтай, түлеэгээ гамнангүй, томонууд пеэшэнүүдээ түлөөд байхадань, гэрнүүд соонь уни бутарма дулаахан. Энэ газарай зон гурбан эрдэнидэ ехэ һүзэглэдэг, масаглал, бисалгал бүтээжэ, бурхан болохо замаа бэдэржэ ябаа. Ехэ бага тосхонуудта тоһон зулаяа бадаргаагүй айл олдохогүй. Тиин хэнэйшье энээ руу нэгэнтэ ябабал, танил гү, танил бэшэ гү - илгаагүй гэртээ оруулжа хүндэлхэ, мориндонь үбһэ хаяжа үгэхэ, хэдышье хоноо һаань, тэрэнэй түлөө мүнгэ эрихэгүй. Энэ бол бүхы монгол туургатанай хамтын заншал гээшэл.”
Тэрэ үедэ Дабхар Сагаан уулын урда үбэрэй Шулуутайн дасан цанид чойрын, жүдэй, эмэй г.м. һургуулинуудтай ба 500 хубарагуудтай байһан. Агваан Нима монгол һарын 8 шэнэдэ “Гандандаржалин” дасанай богоһо алхан орожо, ехэ зиндаатай Шираб Жамса, Лубсан Пүнсог ламанарта хүтэлүүлжэ, шажанай үндэһэн ойлгосодо хүртэһэн. 14 наһаяа гүйсэтэрөө, цанид багша һаарамба Түбдэн Дондуб ламын хэшээл тогтооһоор, эрдэм мэдэсын бата һуури олоһон. Тиин 1923 ондо тоонто нютагаа орхижо, Богдын хүрээгээр дамжаһаар, Һаса тээшэ гэшхэлбэ. Түбэдтэ Дрепунг дасанай, 1416 ондо Зонхобын дүтын шаби Жамьян Чойжи багшын байгуулһан, Гоман хиидэй будын шажанай дээдэ һургуулида оробо. Агваан Нима Ганжуур, Данжуурай далай ехэ удха руу шунган ороһоор, 22 наһа гүйсэжэ, 15-най дүйсэн үдэр Норбулинкын сэсэрлиг соо XIII-дугаар Далай ламаһаа гэлэнэй дүүрэн һахилда хүртөө бэлэй. Тэрэ өөрынгөө “Намтар” соо бэшэнэ: “Буддын Суртаал хэдышье үзэбэл, тэрэ улам гүнзэгы, үргэн боложо, хизаартань хүрэшэгүй. Нангин номуудай удхын шудлал, ухаалдилга, бисалгал бүтээхэ гээшэ урдахи олон түрэлнүүдтээ суглуулһан буянай үрэ дүн. Бурханай ном үзэхэ гээшэ – агууехэ хэрэг, тэрэниие үзэһэн зон ондоо юушье хэнгүй, гансал шудлал үйлэдэнэ. Энэ һургуулиһаа хүндэ юумэ ямаршье гүрэндэ, ямаршье газарта байхагүй. Буддын суртаал үзэлгэ олон түрэлнүүдэй хүсэл зориг, тэрэ оройдоошье заха хилэгүй, тиимэһээ шудлал мүн лэ хизааргүй,"- гэнэ.
Агваан Нима Гоман дасанайнгаа суутай цанид һургуулида үзэдэг хэшээлнүүдые дууһан шэнгээжэ, хамаг шалгалтануудые амжалта түгэс дабажа, һүүлшын шанга дагсалда элитэ тодорон, геше гэһэн зэргэдэ хүртөө. Тиин Гоман дасандаа багшалхаяа уригдажа, дороо олон хубарагтай болобо. Агваан Нима римбүүчи намтар соогоо энээн тушаа бэшэнэ: “Багша һайн, шадабари дадалтай шабинартай байхадаа, өөртөө туйлай ехэ туһа олоно. Тиин энэ ушарта бүри абьяастайгаар номоо шудалжа, гүнзэгыгөөр удхыень бодомжолхо түлхисэ абана. Шабинартай байгаад, номой удха дээрэ хүдэлхэдэш, шабигүйгөөр үзэһэнһөө һураггүй шунгасатай үзэгдэхэ байна,” - гэжэ мүнөө үеыншье багшын хэлэхээр гээшэл. Геше римбүүчи Гоман дасандаа 1958 он болотор багшалжа ябаа. Багшалжа ябаха зуураа забһар оложо, бурхан багшын ажабайдал, нэрэтэй холбоотой бүхы нангин газарнуудаар мүргэл хэжэ, тоогүй олон маани мэгзэм, номуудай удха сээжэдээ барижа, Түбэдэй гол шүтээн Бурхан багшын үхибүүн хаһада бүтээгдэжэ, өөрынь рамнайда хүртэһэн “Джово римбүүчиин” эрдэни хүрэгэй урда 100 мянга дахин һунажа мүргэһэн байна. 1959 ондо хитадай засаг түрын нэбтэрүүлжэ байһан гуримтай түбэд арад эбсэшэгүй тэмсэлдэ бодожо, тэрэ буһалгаан соогуур олон мянган түбэд зон хосорһон байна. Энэдхэг орон руу лама харагүй зон олоороо тэрьедэжэ, эндэхи Карнатака штадта Һасын Гоман дасанай түхэлөөр дасан байгуулагдаа һэн. 1977-1980 онгуудаар геше Агваан Нима Гоман дасанай хамба-шэрээтэ ламаар һунгагдажа хүдэлөө. Эндэ Богдо Зонхобын “Ламрим” номой заабарилһан гэлүгбэ шажанай гуримаар һуралсалай түсэб баримталагдажа байгаа. Одоо сагта тус дасанда олон орон нютагуудай, буряадайшье хубарагууд һуралсажа, түбэдэй заншалта будын шажанай эрдэм оролдосотой шудалжа ябана. Геше Һаарамба лама Агваан Нима багша онсо ехэ эрдэмтэй байһандаа, будын шажантанай оршомдо тон хүндэтэй, XIV-дүгээр Далай Ламын зүгһөө хододоо дэмжэгдэжэ ябаа. 1960-1967 онуудта геше багша Агваан Нима Варанаси (Бенарис) хотын будын шажанай дээдэ һургуулида түбэд хэлэ ба махаяна шэглэлэй будын шажанай түүхэ зааһан. Мүн зэргэ эрдэмэй шэнжэлгэнүүдые хэжэ, хэблэлэй талаар ехэ ажал ябуулжа байһан.
1967 ондо һаарамба багша Голландиин мэдээжэ тибетолог, профессор Рюиггын уряалаар ошожо, зургаан жэлэй туршада Лейден хотодо ажаһуугаа. Тиин тэрэнэй Канада ябахада, орондонь орожо хүдэлхэ сагтаа 4 ботито “Эхилэн шудалагшадта эрдэмэй оролто” гэһэн ажал бүтээжэ, Винаиин дүримүүдэй хүндэ газарнуудыень тайлбарилаа. Агваан Нима багша заншалта түбэд хэлэн дээрэ шэнжэлгын олон монографинуудые бэшээ. Лейден хотодо табан боти номынь хэблэгдээ. Дхармын нарин судлалша, урданай ехэ багшанарай һургуули гараһан гайхамшаг багша геше Агваан Нима тухай һураг суу Баруун Европоор түргэн тараба. Тэрэнэй туһалагша Чойчже Рабтанай хэлэһээр: “Геше олон Европын гүрэнүүдтэ шабинартай һэн. Тэдэнь багшадаа аргагүй тэгүүлэн, Голландида байха үедэнь Дхармын гүн нарин ойлгосотой, дадалтай болохын тула, Багшынгаа хажуудань ерэжэ, хэдэн жэлээр байдаг һэн. Агууехэ багшаяа, Номой буянта нүхэрөө хүндэлхэ хэрэгтэ гол дадал оложо, ном судлалай үндэһэ һуури багшынгаа заабаряар байгуулжа ябаа гээшэл. Багшамни англи хэлэ мэдэхэгүй байһан ушарһаань, шабинарынь ба һургаал баримталагшадынь тон оролдосотойгоор монгол хэлэ үзэжэ, “аманһаа шэхэндэ” гэжэ, бурханай суртаал сэхэ өөрынгөө багшаһаа хүртэхэеэ тэгүүлээ”.
Агваан Нима 1972 оной августын 12-то, 65 наһаяа гүйсэжэ, Голландиин энэ институдһаа наһанай амаралтада гарамсаараа, Швейцари ошожо, тэндээ 1977 он хүрэтэр байба. Голландида байхадаа, түбэд зоной үгы байһанда, багша гансаардалга үзэһэн. Швейцарида Цюрих хотын ойрохи Турбенталь гэжэ газарта шабитаяа байба. 1977 ондо геше Агваан Нима Энэдхэг ороноо бусажа, Гоман дасанайнгаа хамба ламаар һууба.
1980 ондо Далай Ламын зүбшөөлөөр Агван Нима һаарамба Гоман дасанай хамба ламын тушаалһаа үндэр наһатай болоһоной шалтагаанаар, өөрын гуйлтаар бууһанай удаа дахин Швейцари бусажа, тэндэ нэгэ жэлэй туршада байба. Тэндэ тэрэнэй гэрэй үүдэн хаагдадаггүй байһан гэхээр, олон шабинарынь, һургаал дагагшадынь забһаргүй багшатаяа бараалхажа байгаа. Далай Ламын аха Норбу римбүүшэ Агваан Нима багшадаа ходо ерэжэ уулзадаг һэн. Будын шажанай эрдэмтэ багша Норбу Буряад орондо ерэхэдээ, Кенсур Агваан Нима багша тухайгаа баясхалантайгаар дурсадаг, багшынгаа түрэл буряад, монгол хэлэнүүдые тон һайнаар мэдэдэг байна. Тэрэнэй хэлэһээр багшань будын шажанай гар бэшэмэл ба барай номуудай тон баян сантай юм ха. Тон һайнаар, нарин нягтаар согсолборилонхой тэрэ түбэд ба монгол эрдэмтэдэй зохёохы энжэ номуудыень шэнжэлэгшэд баяртайгаар хэрэглэжэ байдаг. Геше һаарамба бүхы наһан соогоо гүн ухаанай ба түүхын талаар гүнзэгы шэнжэлгэнүүдые бэшэжэ, энэдхэг ба түбэд эрдэмтэдэй гол сударнуудта тайлбари тобшолжо үлөөгөө. Энэдхэгэй, Түбэдэй ба Монголой 210 мэргэдэй намтарнуудай 16 боти номуудые хэблэжэ гаргаа.
Будын шажанай элитэ эрдэмтэ багшын һүүлшынь “Сансарын мүрэниие гаталалга” гэжэ зохёолынь өөрынь намтар болоно. Тус хүдэлмэрииень ород хэлэн дээрэ Баяр Очиров лама оршуулаад, Еши Лодой Римбүүчи оролто үгыень бэшэжэ, Ород гүрэнэй будын шажантанай Түбэй эдэбхеэр 1996 ондо ном боложо гараһан. Элитэ эрдэмтэн Агваан Нима багшын 6 боти номуудынь Энэдхэг орондо хэблэгдээд, һуралсалай, шэнжэлгын ба дадал ололгын хэрэгтэ тон ехэ аша туһатай байдаг юм. Агваан Нима багшын зохёолнуудай дүүрэн суглуубариие (сүмбүм) Энэдхэгһээ Бандида Хамба Лама Дамба Аюшеев Буряад орондоо асараа һэн. Тэрэ номуудай суглуулбариин удха, тайлбаринуудынь Энэдхэгэй Гоман дасанай шажанай һургуулинуудта заатагүй шудалагдажа байдаг.
Тус суглуубари номуудые буряад хэлэн дээрэ оршуулха тухай хэлсэжэ байнхай, зүгөөр буряадһаа түрүүн ород хэлэн дээрэ оршуулагдабалынь һайн һэн. Тиин буряадай тибетологууд, эрдэмтэ ламанар энэ хэрэг яабашье шиидхэжэ шадаха байха. Геше һаарамба Агваан Нима түрэл болоһон Гоман дасандаа һүүлшынгээ жэлнүүдые үнгэргэжэ, шабинарай бүлэгүүдые ударидан, һуралсалай номуудай удха, тайлбаринууд дээрэ хүдэлжэ байгаа. Кенсур Римбүүчи Агваан Нима 83 наһаяа шахажа ябатараа, 1990 оной январиин 24-нэй үдэр тагаалал болоһон. Иимэ ехэ зиндаатай ламын манай буряад арадай гүн сооһоо мүндэлэн тодоржо, дэлхэй дүүрэн мэдээжэ, будын шажанай элитэ эрдэмтэн гэгдэжэ суурхаһан ушарынь бэшэмээр байна.