Байгалай баруун-урда эрьеын Түнхэнэй аймагай гол дасан болохо Хэрэнэй “Дэчен Рабжалин” дасан 1806 онһоо эшэгы дуган соо хуралаа хуража эхилһэн түүхэтэй. Уулата Түнхэнэй олонхи зониинь тэрэ сагта бөө шажан баримталжа байһан, тиимэһээ түрүүшын лама хубарагуудта эндэхи нютагуудаар будын шажан нэбтэрүүлхэнь хүндэшэг байһаниинь һэжэггүй. Хэрэнэй дасан 1817-1818 онуудта засагай талаһаа баталгатай болоһон. Дасанай сахюусадынь Балдан Һама ба Чойжол сахюусад юм. Тон һайн хүгжэлтэтэй сагта энэ дасанда 500 гаран лама хубарагууд тоологдоһон. Эмшэ, шойрошо, жоодшо, зурааша гээд лэ, шажанай һалбари бүхэнэй түлөөлэгшэд байһан лэ бэзэ. Тэдэ хэд байгаа гээшэб? 1840 ондо хоёр жэлэй урда Бандида Хамба Ламын шэрээдэ һууһан Данзан Чойваан Ешижамсын зарлигаар дасангуудай лама хубарагуудай тоо бүридхэгдэжэ байгаа. Тус дансын мэдээгээр иимэ байна:
1. "Хэрэнэй дасанай шэрээтэ Доржо Таршаяагуур, 32 наһатай, отогой старшинагай хүбүүн, 1829 ондо Зэдын дасанай Жодбо лама Вампилунһаа гэлэнэй сахил хүртэһэн.
2. Соржо Лопсон Илюушхын, 36 наһатай, юрэ албатан угай, гэсэл сахил Вампилуун ламаһа хүртөө.
3. Шинзаб гэбгы Шагдаржаб Андрейн, 18 наһатай, шүүлингын хүбүүн, шэрээтэ Вампилуунһаа гэсэлэй сахил абаа.
4. Засаг лама Чойдаб Халзан, 45 наһатай, юрэ албатан угай, гэсэл.
5. Даа гэбгы Галсан Ошорой, 18 наһатай, юрэ албатан угтай, гэсэл.
6. Нанса Дамчиг Зодбын, 33 наһатай, юрэ албатан угтай, гэсэл.
7. Гүрэмбэ Дамсир Таршагуруун, 41 наһатай, старшинагай хүбүүн, гэсэл, зурхайша.
8. Унзад Чой Доржын, 29 наһатай, юрэ албатан угтай, гэсэл сахил шэрээтэ Таршаяагуурһаа хүртэһэн.
9. Унзад Гарма Үнэгэтэйн, 20 наһатай, юрэ албатан угтай, гэсэл.
10. Тахилша Лайдаб Доржын, 45 наһатай, гэсэл.
11. Дуранша Түдэб Хабшагуунуу, 44 наһатай, юрэ албатанай, гэсэл.
Эдэ арбан нэгэн ламанар бултадаа шэрээтэ Вампилуун, шэрээтэ Таршаяагуурһаа сахилда хүртэһэн байна. Хоёрдохи список соонь зандя ба убсанар тоологдоно: Чойбон Манзану, 34 наһатай, Няндаг Эмэгэнүү, 38 наһатай – хоюулан түбэд, монгол хэлэ бэшэгтэй, Тооро отогой, Зэдын дасанһаа сахилтай. Тэбгэ Шохогуун, 39 наһатай, 1832 ондо Вампилуун ламаһаа сахил абаһан. Хубараг Доржо Ваблуун, 35 наһатай, Хэрэнэй, томо хуралнуудта хуралсадаг. Хамта дээрээ Хэрэнэй дасанда 35 хубараг – убсанар байһан. “1853 оной ламын шажантанай Дүримөөр” Хэрэнэй дасанда 6 штат лама үгтэжэ, “Хэрэнэй дасан” гэжэ нэрээр баталагдаа.
1863 оной дасанай тоосооной баримтаар Хэрэнэй дасанай үнэ сэн 2173 түх.сэндэ хүрэжэ, дасан соохи зөөринь 2591 түхэриг 40 мүнгэтэ һэн. Эндэ Согчин дуганһаа гадна үшөө хоёр дуган байһан. Жиндагуудайнь тоо – 2865, тэдэнэй ехэнхинь эхэнэрнүүд – 3170 тоо хүрэжэ байгаа. Салин хүлһэ абадаггүй ламанар – 27, хубарагууд – 16. Тэдэнэй 49-ниинь түбэд, монгол, буряад хэлэтэй. Ород хэлэ һайнаар мэдэдэг, уншадаг, бэшэдэг байһан.
Тэрэ үедэ арад жиндагууд дасандаа саг үргэлжэ арга шадалаараа үргэл хандиб оруулжал байһан. Жэшээнь, һойһо отогой үгэльгын эзэн Замбуу Доржын гэгшэ 5 шугам үндэртэй Минтугба бурханай сэргэ дүрэ бодхоожо, дасандаа бариба, бурханай сэн – 15 түх.сэнтэй, мүн үшөө гурбан шугам Бизья бурханай баримал дүрэ үргэбэ, сэнгынь – 10 түхэригэй. Хонгоодор отогой Сырен Гомбын Аюша гэгшэ Дулгар бурханай 3х3 шугам утатай, 8х12 бар үргэнтэй, 2 дэлиг (дэлгээмэл) зуруулжа залаһан. Шуранхан отогой Намсарай Зандануу гэгшэ Нам-Сум бурханай дүрсэ 5 шугам утатай, 10 бар үргэнтэй зуруулжа үргөө, 10 түх. Сэнтэй. Шуранхан отогой Зандан Лүдүбүүн утань – аршам хахад, үргэниинь 1 аршам дэлигтэй Дулгар бурха бариба, 15 түх.сэнтэй. 1-дугаар хонгоодор отогой Даша Намсарайн 5 шугам утатай, үргэниинь12 барцуг дэлигтэй Гомбо сахюуса бариба, 10 түх.сэнтэй. 1-дүгээр һойһо отогой Цимбу Доржын гэгшэ Чойжин Жамсаран бурханай баримал дүрсэ 3х3 шугамтайе 10+10 түхэригөөр бариһан. 1-дүгээр һойһо отогой Бальжан Потиин 2 бэшхүүр Заса сүмын дотор 4 түх. сэнтэй залаһан. 2-дугаар һойһо отогой Самахан Шигануу дасан дотор 2 бүйлүүр 10 түхэригөөр сэгнээ. 1875 оной тоололгын дансаар Согчин дуган – 20666 түх., Догшодой сүмэ – 993 түх., тэдэнэй газаахи, досоохи эд хогшол, шэмэглэл – 2844 түх.сэнтэй гэгдээ.
1889 оной тоосоон соо Хэрэнэй ехэ дасанай барилгада 2660 түх.25 мүнгэн, нэгэ бага сүмэдэ 955 түх.23 мүн гаргашалагдаа. Дасан соохи эд зөөри 5688 түх.37 мүнгэ хүрэнэ гэгдээ. Энэ жэлдэ дасанда 138 түхэриг олзо ороо, тэрээнһээ дасанай жасада 13 түхэриг 35 мүнгэн гаргагдаа. Эдэ сэнгүүд сагаан мүнгөөр тоологдоно”. Мүн 1889 оной туршада Саг зуурын заабариин дүнгөөр Алайрай ба Хэрэнэй дасангууд ламанартаяа Хамба ламын мэдэлһээ гаргагдажа, Эрхүүгэй губерниин харууһан доро оруулагдаа.
Тус тоосоон Хэрэнэй дасанай шэрээтэ лама Вампилуунһаа 1890 оной январиин 1-нэй үдэр ахалагша X Бандида Хамба Лама Дампил Гомбоевто эльгээгдэһэн түүхэтэй. XX зуунжэлэй эхеэр шэрээтэ лама Цыбденовай үүсхэлээр дасанда ехэ заһабриин ажал ябуулагдаа. 1907 ондо Догшодой сүмэ сүм һэльбэгдээ, 1909 ондо – Мааниин сүмэ, 1912 ондо – Майдариин сүмэ заһабарида орожо, Диваажин сүмэ баригдаад, Абида бурханай дагшан ороной макет Долоннуурта хэгдэжэ асарагдаа. 1913 ондо Отошиин сүмэ бодобо.
1910 ондо Хэрэнэй дасанай 100 жэлэй ойн баяртай дашарамдуулан,”Ганжуур” номой 108 боти эндэхи Барай гэр соо хэблэгдэжэ гараһан. “Эрдэни Ганжуур” гэжэ хожомынь суурхаһан гоё һайхан шэмэглэлтэй энэ ном хэблэлгын тухашаруу ажалые дасанай шэрээтэ, “Ганжуур” сээжээр мэдэхэ байһан Хабил Цыбденов бүтээһэн. Тус шэрээтэ дасандаа анха түрүүн Чойрын һургуули нээһэн габьяатай. Тэрэ үедэ дасангууд шажанай номуудтай болохын тула өөһэдөө барлаха баатай һэн, Түбэд, Монголһоо асарха хэрэг Ород гүрэнэй засагай зүгһөө хорюултай байһан. Багашаг дасанда 108 ботитой “Ганжуур” хэблэжэ гаргаха гээшэ аргагүй ехэ хүдэлмэритэй байһаниинь эли. Тиибэшье буряад ламанар ёһотой баатаршалга гарган, дасанайнгаа үгытэйхэн оршомдо иимэ ехэ номуудые гаргажа байһаниинь гайхалтайл даа. Түбэд, монгол үзэгүүдыень уран наряар һиилэжэ, хариин шэрэ будагай үнэтэй сагта арга хургаа бэдэрэн, эрдэни шулуугаар, ондоо аргааршье номуудаа зурагуудтайнь хэблэхэ арга шадабаритай, һүбэлгэн, ухамай, гартаа дүйтэй зурааша, барша ламанарай дурасхаал мүнхэ.
1916 оной хабар Хэрэнэй дасанда Шойро хурал хурагдажа, Түнхэнэй бүхы нютагуудай арад зон олоороо энэ ехэ уншалгада хабаадаа. Мүргэлшэдэй дасан соогоо багтахань бэрхэтэй байһан дээрэһээнь хойто жэлынь дасанаа үргэдхэн бариха тухай хэлсээн гараа. Тиигэжэ Аршаан нютагта Түнхэнэй хоёрдохи дасан – Хойморой (Хандагатайн) дасан баригдаһан байна. 1918 ондо Хэрэнэй дасанһаа хойшо шажанай дайсадые даража, мүргэлөө бэхилхын түлөө гэһэн удхатай, дээрээ жалсантай хоёр үндэр бахана (стоолбо) бодхоогдоо. Тиигэбэшье далайн хара шуурган мэтэ һандарал һүйдхэлтэй, дэлхэйе доһолгомо үйлэ хэрэгүүд гэнтэ буужа, уналгүй гаралсахын аргагүй байдал тогтоо. 1935 ондо Хэрэнэй дасан сагай эрхээр хаагдаба. Хэрэнэй дасанай хуушан сагай шэрээтэ ламанарые тоолобол:
1. Доржо Таржигаров – 1838-1867
2. Лубсан Дугаров – 1867-1874
3. Ринчин Раднаев – 1874-1878
4. Чагдар Вампилов – 1878-1890 (Сартуул дасанай лама)
5. Жамьян Гыпил Цыбденов – 1890
6. Данби Доржиев – 1917 - ?
2008 ондо Түнхэн нютагаархин Хэрэнэйнгээ дасан дахин бодхоохо буянтай хэрэг эрхилбэ. Хуушанай дасаниие уран зураашан Александр Хангалов 1926 ондо зуража, тэрэ зурагынь Ц.Сампиловай нэрэмжэтэ Урлалай музейдэ табигдаһан байжа, тэрэ зурагаарнь шэнэ дасанай барилга эхилжэ боломоор һэн. Нютагай жиндаг Владимир Доржиев һайн сэдьхэлээрээ угсаата дасанаа үндэрлүүлхэеэ бодожо, Бандида Хамба Дамба Аюшиин ламаһаа дэмжэлгэ үршөөлдэ хүртэжэ, Хэрэнэй дасанай Согчин дуганай барилга эхилһэн. Владимир Савватеев гэжэ хүн дасанай түһөө зуража бүтээбэ. Дуганай 1-дэхи дабхарынь хирпиисээр, хоёрдохи ба гурбадахи дабхарнуудынь дүрбэн самсаалтай болгоһон модоор хэгдэхэ байба. Дасанай хэмжүүрынь 16х18 шугамай, үндэрынь – 15 шугамай. Хойтоголой нютагай барилгашадай бүлэг Родион Базаров түрүүтэйгээр дасанай гадаада ба дотоодо талануудынь дууһыень тухандань хүргэһэн, мүн нарин сэбэрээр бурхадай гунгарбаа бүтээгээ. Дасанай тэг дунда гурбан шугам үндэртэй болор эрдэни Будда Шэгэмүниин шүтээн тахигдаба. Тус хүрэг ООО “Лотос” (“Бадма сэсэг”) нэгэдэлэй урашуулай гараар болор түмэрөөр шудхагдаа. Тэрэнэй сэнгынь 2,5 сая түхэригэй үнэдэ хүрөө. Мүн дасанай зөөриин тоодо Хэрэн тосхоной Долгор Малхановагай асаржа үгэһэн шажанай нэгэ эдлэл ороо. Тэрэ эдлэлэй түүхэ һонирхолтой: бүри хубисхалай урдуур, жаахан Долгор басаганда Хэрэнэй дасанай нэгэ лама тэрэ хэрэгсэл һарбайжа, хожом дасанай дахин бодохо сагта, тиишэнь бусаагаарай гэжэ захиһан юм гэхэ.
2011 оной август һарын 6-най үдэр Заншалта Сангхын ламанар, бүхы дасангуудай шэрээтэнэр, Бандида Хамба Лама Дамба Аюшын түрүүтэй уулата Түнхэнэй дагшан орон - “Гандан Даржалин” Хэрэнэй дасан рамнайлажа, арад жиндагууд үнэн зүрхэнһөө баясаа. Энэ үдэр зүблэлтэ засагай һүүлээр хоёр дахин: Сүүгэлэй ба Ивалгын дасангуудта хурагдаһан, хоморой шухаг “Дашанимын рамнай” уншагдажа, шажан мүргэлдэ хабаатай хамаг юумэн арюудхагдажа, буряад зоной заншалаар “Эрын гурбан наадан” үнгэрөө.
Энэ ехэ найр наадан Түнхэн нютагай хүсэ шадалтай, амжалтатай, урагшатай олзын хэрэг эрхилжэ ябадаг хүбүүдгүй яажа үнгэрхэб: Түнхэнэй гулваа Николай Петухов түрүүтэй аймагай захиргаан, “Бест плюс” (Вячеслав Байминов), “Стройпост” (Сергей Власов), ЗАО “Аха” (Клим Халматов), арадай Хуралай депутадууд Юрий Тармаев, Михаил Богданов, Андрей Самаринов, мүн Доржиевтанай, Турбяновтанай, Парпаевтанай, Малановтанай гэр бүлэнүүд булта энэ дэмбэрэлтэй һайхан үйлэ хэрэг дүнгэлсэжэ бүтээлсээ.
Эхэ тоонто нютагайнгаа нэрэ хүндые үргэжэ, элинсэг хулинсагайнгаа анханһаа һүзэжэ, мүргэжэ ябаһан нангин шүтээнүүдые һэргээжэ, сахижа, арадайнгаа хэрэг үнэн зүрхэнһөө дэмжэлсэжэ байһан зоной хэрэг урагшатай байхань дамжаггүйл.
1. "Хэрэнэй дасанай шэрээтэ Доржо Таршаяагуур, 32 наһатай, отогой старшинагай хүбүүн, 1829 ондо Зэдын дасанай Жодбо лама Вампилунһаа гэлэнэй сахил хүртэһэн.
2. Соржо Лопсон Илюушхын, 36 наһатай, юрэ албатан угай, гэсэл сахил Вампилуун ламаһа хүртөө.
3. Шинзаб гэбгы Шагдаржаб Андрейн, 18 наһатай, шүүлингын хүбүүн, шэрээтэ Вампилуунһаа гэсэлэй сахил абаа.
4. Засаг лама Чойдаб Халзан, 45 наһатай, юрэ албатан угай, гэсэл.
5. Даа гэбгы Галсан Ошорой, 18 наһатай, юрэ албатан угтай, гэсэл.
6. Нанса Дамчиг Зодбын, 33 наһатай, юрэ албатан угтай, гэсэл.
7. Гүрэмбэ Дамсир Таршагуруун, 41 наһатай, старшинагай хүбүүн, гэсэл, зурхайша.
8. Унзад Чой Доржын, 29 наһатай, юрэ албатан угтай, гэсэл сахил шэрээтэ Таршаяагуурһаа хүртэһэн.
9. Унзад Гарма Үнэгэтэйн, 20 наһатай, юрэ албатан угтай, гэсэл.
10. Тахилша Лайдаб Доржын, 45 наһатай, гэсэл.
11. Дуранша Түдэб Хабшагуунуу, 44 наһатай, юрэ албатанай, гэсэл.
Эдэ арбан нэгэн ламанар бултадаа шэрээтэ Вампилуун, шэрээтэ Таршаяагуурһаа сахилда хүртэһэн байна. Хоёрдохи список соонь зандя ба убсанар тоологдоно: Чойбон Манзану, 34 наһатай, Няндаг Эмэгэнүү, 38 наһатай – хоюулан түбэд, монгол хэлэ бэшэгтэй, Тооро отогой, Зэдын дасанһаа сахилтай. Тэбгэ Шохогуун, 39 наһатай, 1832 ондо Вампилуун ламаһаа сахил абаһан. Хубараг Доржо Ваблуун, 35 наһатай, Хэрэнэй, томо хуралнуудта хуралсадаг. Хамта дээрээ Хэрэнэй дасанда 35 хубараг – убсанар байһан. “1853 оной ламын шажантанай Дүримөөр” Хэрэнэй дасанда 6 штат лама үгтэжэ, “Хэрэнэй дасан” гэжэ нэрээр баталагдаа.
1863 оной дасанай тоосооной баримтаар Хэрэнэй дасанай үнэ сэн 2173 түх.сэндэ хүрэжэ, дасан соохи зөөринь 2591 түхэриг 40 мүнгэтэ һэн. Эндэ Согчин дуганһаа гадна үшөө хоёр дуган байһан. Жиндагуудайнь тоо – 2865, тэдэнэй ехэнхинь эхэнэрнүүд – 3170 тоо хүрэжэ байгаа. Салин хүлһэ абадаггүй ламанар – 27, хубарагууд – 16. Тэдэнэй 49-ниинь түбэд, монгол, буряад хэлэтэй. Ород хэлэ һайнаар мэдэдэг, уншадаг, бэшэдэг байһан.
Тэрэ үедэ арад жиндагууд дасандаа саг үргэлжэ арга шадалаараа үргэл хандиб оруулжал байһан. Жэшээнь, һойһо отогой үгэльгын эзэн Замбуу Доржын гэгшэ 5 шугам үндэртэй Минтугба бурханай сэргэ дүрэ бодхоожо, дасандаа бариба, бурханай сэн – 15 түх.сэнтэй, мүн үшөө гурбан шугам Бизья бурханай баримал дүрэ үргэбэ, сэнгынь – 10 түхэригэй. Хонгоодор отогой Сырен Гомбын Аюша гэгшэ Дулгар бурханай 3х3 шугам утатай, 8х12 бар үргэнтэй, 2 дэлиг (дэлгээмэл) зуруулжа залаһан. Шуранхан отогой Намсарай Зандануу гэгшэ Нам-Сум бурханай дүрсэ 5 шугам утатай, 10 бар үргэнтэй зуруулжа үргөө, 10 түх. Сэнтэй. Шуранхан отогой Зандан Лүдүбүүн утань – аршам хахад, үргэниинь 1 аршам дэлигтэй Дулгар бурха бариба, 15 түх.сэнтэй. 1-дугаар хонгоодор отогой Даша Намсарайн 5 шугам утатай, үргэниинь12 барцуг дэлигтэй Гомбо сахюуса бариба, 10 түх.сэнтэй. 1-дүгээр һойһо отогой Цимбу Доржын гэгшэ Чойжин Жамсаран бурханай баримал дүрсэ 3х3 шугамтайе 10+10 түхэригөөр бариһан. 1-дүгээр һойһо отогой Бальжан Потиин 2 бэшхүүр Заса сүмын дотор 4 түх. сэнтэй залаһан. 2-дугаар һойһо отогой Самахан Шигануу дасан дотор 2 бүйлүүр 10 түхэригөөр сэгнээ. 1875 оной тоололгын дансаар Согчин дуган – 20666 түх., Догшодой сүмэ – 993 түх., тэдэнэй газаахи, досоохи эд хогшол, шэмэглэл – 2844 түх.сэнтэй гэгдээ.
1889 оной тоосоон соо Хэрэнэй ехэ дасанай барилгада 2660 түх.25 мүнгэн, нэгэ бага сүмэдэ 955 түх.23 мүн гаргашалагдаа. Дасан соохи эд зөөри 5688 түх.37 мүнгэ хүрэнэ гэгдээ. Энэ жэлдэ дасанда 138 түхэриг олзо ороо, тэрээнһээ дасанай жасада 13 түхэриг 35 мүнгэн гаргагдаа. Эдэ сэнгүүд сагаан мүнгөөр тоологдоно”. Мүн 1889 оной туршада Саг зуурын заабариин дүнгөөр Алайрай ба Хэрэнэй дасангууд ламанартаяа Хамба ламын мэдэлһээ гаргагдажа, Эрхүүгэй губерниин харууһан доро оруулагдаа.
Тус тоосоон Хэрэнэй дасанай шэрээтэ лама Вампилуунһаа 1890 оной январиин 1-нэй үдэр ахалагша X Бандида Хамба Лама Дампил Гомбоевто эльгээгдэһэн түүхэтэй. XX зуунжэлэй эхеэр шэрээтэ лама Цыбденовай үүсхэлээр дасанда ехэ заһабриин ажал ябуулагдаа. 1907 ондо Догшодой сүмэ сүм һэльбэгдээ, 1909 ондо – Мааниин сүмэ, 1912 ондо – Майдариин сүмэ заһабарида орожо, Диваажин сүмэ баригдаад, Абида бурханай дагшан ороной макет Долоннуурта хэгдэжэ асарагдаа. 1913 ондо Отошиин сүмэ бодобо.
1910 ондо Хэрэнэй дасанай 100 жэлэй ойн баяртай дашарамдуулан,”Ганжуур” номой 108 боти эндэхи Барай гэр соо хэблэгдэжэ гараһан. “Эрдэни Ганжуур” гэжэ хожомынь суурхаһан гоё һайхан шэмэглэлтэй энэ ном хэблэлгын тухашаруу ажалые дасанай шэрээтэ, “Ганжуур” сээжээр мэдэхэ байһан Хабил Цыбденов бүтээһэн. Тус шэрээтэ дасандаа анха түрүүн Чойрын һургуули нээһэн габьяатай. Тэрэ үедэ дасангууд шажанай номуудтай болохын тула өөһэдөө барлаха баатай һэн, Түбэд, Монголһоо асарха хэрэг Ород гүрэнэй засагай зүгһөө хорюултай байһан. Багашаг дасанда 108 ботитой “Ганжуур” хэблэжэ гаргаха гээшэ аргагүй ехэ хүдэлмэритэй байһаниинь эли. Тиибэшье буряад ламанар ёһотой баатаршалга гарган, дасанайнгаа үгытэйхэн оршомдо иимэ ехэ номуудые гаргажа байһаниинь гайхалтайл даа. Түбэд, монгол үзэгүүдыень уран наряар һиилэжэ, хариин шэрэ будагай үнэтэй сагта арга хургаа бэдэрэн, эрдэни шулуугаар, ондоо аргааршье номуудаа зурагуудтайнь хэблэхэ арга шадабаритай, һүбэлгэн, ухамай, гартаа дүйтэй зурааша, барша ламанарай дурасхаал мүнхэ.
1916 оной хабар Хэрэнэй дасанда Шойро хурал хурагдажа, Түнхэнэй бүхы нютагуудай арад зон олоороо энэ ехэ уншалгада хабаадаа. Мүргэлшэдэй дасан соогоо багтахань бэрхэтэй байһан дээрэһээнь хойто жэлынь дасанаа үргэдхэн бариха тухай хэлсээн гараа. Тиигэжэ Аршаан нютагта Түнхэнэй хоёрдохи дасан – Хойморой (Хандагатайн) дасан баригдаһан байна. 1918 ондо Хэрэнэй дасанһаа хойшо шажанай дайсадые даража, мүргэлөө бэхилхын түлөө гэһэн удхатай, дээрээ жалсантай хоёр үндэр бахана (стоолбо) бодхоогдоо. Тиигэбэшье далайн хара шуурган мэтэ һандарал һүйдхэлтэй, дэлхэйе доһолгомо үйлэ хэрэгүүд гэнтэ буужа, уналгүй гаралсахын аргагүй байдал тогтоо. 1935 ондо Хэрэнэй дасан сагай эрхээр хаагдаба. Хэрэнэй дасанай хуушан сагай шэрээтэ ламанарые тоолобол:
1. Доржо Таржигаров – 1838-1867
2. Лубсан Дугаров – 1867-1874
3. Ринчин Раднаев – 1874-1878
4. Чагдар Вампилов – 1878-1890 (Сартуул дасанай лама)
5. Жамьян Гыпил Цыбденов – 1890
6. Данби Доржиев – 1917 - ?
2008 ондо Түнхэн нютагаархин Хэрэнэйнгээ дасан дахин бодхоохо буянтай хэрэг эрхилбэ. Хуушанай дасаниие уран зураашан Александр Хангалов 1926 ондо зуража, тэрэ зурагынь Ц.Сампиловай нэрэмжэтэ Урлалай музейдэ табигдаһан байжа, тэрэ зурагаарнь шэнэ дасанай барилга эхилжэ боломоор һэн. Нютагай жиндаг Владимир Доржиев һайн сэдьхэлээрээ угсаата дасанаа үндэрлүүлхэеэ бодожо, Бандида Хамба Дамба Аюшиин ламаһаа дэмжэлгэ үршөөлдэ хүртэжэ, Хэрэнэй дасанай Согчин дуганай барилга эхилһэн. Владимир Савватеев гэжэ хүн дасанай түһөө зуража бүтээбэ. Дуганай 1-дэхи дабхарынь хирпиисээр, хоёрдохи ба гурбадахи дабхарнуудынь дүрбэн самсаалтай болгоһон модоор хэгдэхэ байба. Дасанай хэмжүүрынь 16х18 шугамай, үндэрынь – 15 шугамай. Хойтоголой нютагай барилгашадай бүлэг Родион Базаров түрүүтэйгээр дасанай гадаада ба дотоодо талануудынь дууһыень тухандань хүргэһэн, мүн нарин сэбэрээр бурхадай гунгарбаа бүтээгээ. Дасанай тэг дунда гурбан шугам үндэртэй болор эрдэни Будда Шэгэмүниин шүтээн тахигдаба. Тус хүрэг ООО “Лотос” (“Бадма сэсэг”) нэгэдэлэй урашуулай гараар болор түмэрөөр шудхагдаа. Тэрэнэй сэнгынь 2,5 сая түхэригэй үнэдэ хүрөө. Мүн дасанай зөөриин тоодо Хэрэн тосхоной Долгор Малхановагай асаржа үгэһэн шажанай нэгэ эдлэл ороо. Тэрэ эдлэлэй түүхэ һонирхолтой: бүри хубисхалай урдуур, жаахан Долгор басаганда Хэрэнэй дасанай нэгэ лама тэрэ хэрэгсэл һарбайжа, хожом дасанай дахин бодохо сагта, тиишэнь бусаагаарай гэжэ захиһан юм гэхэ.
2011 оной август һарын 6-най үдэр Заншалта Сангхын ламанар, бүхы дасангуудай шэрээтэнэр, Бандида Хамба Лама Дамба Аюшын түрүүтэй уулата Түнхэнэй дагшан орон - “Гандан Даржалин” Хэрэнэй дасан рамнайлажа, арад жиндагууд үнэн зүрхэнһөө баясаа. Энэ үдэр зүблэлтэ засагай һүүлээр хоёр дахин: Сүүгэлэй ба Ивалгын дасангуудта хурагдаһан, хоморой шухаг “Дашанимын рамнай” уншагдажа, шажан мүргэлдэ хабаатай хамаг юумэн арюудхагдажа, буряад зоной заншалаар “Эрын гурбан наадан” үнгэрөө.
Энэ ехэ найр наадан Түнхэн нютагай хүсэ шадалтай, амжалтатай, урагшатай олзын хэрэг эрхилжэ ябадаг хүбүүдгүй яажа үнгэрхэб: Түнхэнэй гулваа Николай Петухов түрүүтэй аймагай захиргаан, “Бест плюс” (Вячеслав Байминов), “Стройпост” (Сергей Власов), ЗАО “Аха” (Клим Халматов), арадай Хуралай депутадууд Юрий Тармаев, Михаил Богданов, Андрей Самаринов, мүн Доржиевтанай, Турбяновтанай, Парпаевтанай, Малановтанай гэр бүлэнүүд булта энэ дэмбэрэлтэй һайхан үйлэ хэрэг дүнгэлсэжэ бүтээлсээ.
Эхэ тоонто нютагайнгаа нэрэ хүндые үргэжэ, элинсэг хулинсагайнгаа анханһаа һүзэжэ, мүргэжэ ябаһан нангин шүтээнүүдые һэргээжэ, сахижа, арадайнгаа хэрэг үнэн зүрхэнһөө дэмжэлсэжэ байһан зоной хэрэг урагшатай байхань дамжаггүйл.