Хори буряадуудай түрүүшын дасангуудай нэгэн болохо Түгнэ-Галтайн дасан 1773 ондо Эрхүүгэй губернаторай зүбшөөлөөр Түгнын сагаан талада, Зангин-Сулхара гэжэ газарта баригдаһан. Зарим угай бэшэгүүд соо Зангинай дасан гэгдэнэ. Дасанай түрүүшын шэрээтээр Лубсан-Сампил лама һууһан.
1797 ондо дасан Галтай нютаг руу зөөлгэгдэжэ, Түгнэ-Галтайн дасан гэжэ нэрлэгдээ. Домогоор болоходо, тэргын мөөрын унаһан газарта дээдын тэмдэг гэгдэжэ, шэнэ газарта баригдаа. “Утахан Түгнэһөө умдалдаг зоной бултадаа энэ дасанда мүргэдэг хадань, Түгнын дасан гэгдэһэн,”- гэжэ мүнөө Харгааһатада баригдаһан дасанай гол дархан Тэгшэ Бадмаевич Тыхеев хэлэһэн гэхэ. “Даши Чойнхорлин” гэһэн түбэд нэрынь оршуулбал, “Амар жаргаланта суртаалай орон” гэһэн удхатай. 1805 ондо дасанай үмэнэ хоёр дуган баригдаа: Аюушын ба Гүнригэй. Аюуша дуганда хүнэй зэргэ үндэр Аюуша бурханай сэргэ дүрэ тахигдажа байһан. 1831 ондо Хангал сүмэ болон Хүрдэ сүмэ бодхоогдобо. 1896-1899 онуудта гурбан дабхар Согшин дуган шэнээр баригдажа үндэрлөө. Дасанайнгаа барилгада Түгнын баян талын арад жиндагынь үргэн ехэ хандиб оруулдаг ёһоороо суурхажа байһан.
1842 ондо тус дасанда 38 лама хубарагууд хурал хуража һууһан. 1904 онһоо 1906 он болотор үмхирһэн, муудаһан хуушан дуганайнгаа орондо гурбан дабхар шэнэ дасан үндэрлүүлээ. Тэрэ үеын дансаар дасанай хэмжүүрынь 12х12 сажан хүрэжэ байгаа. Гол дасанай ойро дүрбэн хуушан дугануудынь үшөө байһан: Аюуши, Гүнриг, Хүрдэ, Хангал. Түрүүн бариһан Согшин дуганшье бии һэн. 1903 ондо дасанаа тойроод, лама харынгүй хамтадаа 80 гэр байранууд байһан. "1853 ондо лама шажантанай дүримэй” ёһоор дасанай ажахыда ламанарайнь тоодо тааруулан, хажуугаархи олониитэдэ хабаатай газарһаа таһалжа, ото үмсэдэнь байхаар бэшээр, эндэ байһан сагтаал хэрэглэхээр газарай хуби дамжуулагдаа. 1860 онһоо Галтайн дасан 770 десятина ашаглагдажа байһан, мүн 295 десятина хаягдаһан газартай болоо һэн.
1831 оной ламын дүримөөр дасанда байха ёһотой: 7 зэргэтэ ламанар - шэрээтэ, ласаб, соржо, шанзодба, засаг, даа ба нанса; 6 ямбата ламанар – 1-1 жүдбэ ба гүрэмбэ, 2 гэбгы, 2 унзад; 30 даабарита ламанар – 1-1 ноён ба захирагчи, 2 нярба, 4 бэчигэчэ, 1 чудбунба, 2 тахилчи, 1 мэдэгэчи, 2 гэюг, 2 жинчог, 2 дуганчи, 9 цойбо, 2 жима; 27 эрдэмтэ ламанар – 1-1 бэлигтэ ба үлзытэ, эрхэтэ, дархан, туйн, 8 зурхайчи, 10 эмчи, 2 зураачи. Галтайн дасанда саг сагай хурал номууд алдангүй хурагдажа байгаа: Ганжуурай, Майдариин, Хайлангай, Намсарайн далгын, Зула хурал, Сахюусанай, Доншодой, Дүгжүүбын гэхэ мэтэ хамаг хуралнууд.
XIX зуунжэлэй 40-өөд онуудаар Түгнэ-Галтайн дасанда 8 түбэд аргын эмшэ ламанар, 2 зурхайшад, 1 бурхан зурааша байһан. Тус дасанда 1880 ондо 75 лама хубарагууд тоологдожо байгаа. 1895 ондо – 106, 1903 ондо – 180, 1913 ондо – 225, 1920 ондо – 156, 1925 ондо – 121, 1931 ондо – 57 ламанар байһан. Хубарагуудые һургаха дадал Зүблэлтэ засагай тогтоодошье байхадань хуушаараа зандаа һэн. 1923 оной мэдээгээр Түгнэ-Галтайн 31 ламанар 52 хубарагуудые һургажа байһан гэгдэнэ. Лама бүхэн нэгэнһээ найма хүрэтэр шабинарые даажа абанхай байгаа. Хаанта засагай үедэ гансал Галуута нуурай дасанда нэгэ ламада 35 хүрэтэр шабитай байха зүбшөөл үгтэнхэй һэн.
1889 оной мэдээгээр Түгнэ-Галтайн дасанда 21 янзын гаршагтай ном хэблэхэ барай хабтагайнууд, 23 янзын бурхадай дүрын, бэшэшье шажанда хабаатай хэрэгсэлнүүдэй хэбүүд тоологдоо. 1909 ондо 30 янзын судар номой бар байһан. 1912 ондо энэ дасанда Ганжуурай 106 гар бэшэгэй боти, Данжуурай 225 барай ботинууд, Зонхобын 43 зохёол ба бусад олон ондоо зохёолнууд, барай хэбүүд тоодо абтаа. Арад жиндагай зүгһөө бурхан шажанай олон номууд үргэлөөр орожол байһан.
1915 ондо Түгнэ-Галтайн дасанай лама Аюржана Цыремпилэй ород-герман дайнай үедэ Ород гүрэнэйнгөө “агаарай онгосото сэрэг үргэдхэхын” тулада өөрынгөө мүнгэ зөөреэр үргэл хэһэн, тэрэ аша габьяагайнгаа түлөө алталмал “Андреевскэ тугтай ба агаарай онгосотой Бүргэд” гэһэн сээжын тэмдэгээр (жетоноор), мүн “Баглаа доторхи агаарай онгосо” гэһэн мүнгэ алталһан сээжын тэмдэгээр шагнагдаһан. Галтайн дасанай урданай шэрээтэнэрэй нэрэнүүд гэбэл:
1. Лубсан Сампилай (1773 онһоо),
2.Сунраб Сэлтын (1820 онһоо),
3. Даша Цагаанай (1833 онһоо),
4. Ринчен Павелай (1814 онһоо),
5. Цултум Бадмацыренэй (1858 онһоо),
6. Шараб Дандарай (1865 – 1882),
7. Дабаа Жалсан Жэгмэдэй (1882-1903),
8. Даба-Жалцан Самгадиин (1904 – 1907),
9. Шагдаржаб Дансаранай (1907 – 1915),
10. Аюржана Цыремпилэй (1915 – 1920),
11. Гомбо Дармын (1920 онһоо).
1930 онуудта Түгнэ-Галтайн дасан улаан тооһон шуургандал мушхаран бууһан хашалганай эрьюулгэдэ орожо, хэлэшэгүй һандарал үзэһэн. Эрдэм ехэтэ лама хубарагуудынь иишэ-тиишээ туулгажа, түрмын оёороор, хүйтэн сэбдэг сүлэлгын газараар зобоһон тулиһаниинь мэдээжэ. 1889 оной тоосоогоор Түгнэ-Галтайн дасанай приходто: эрэшүүл – 2262, эхэнэрнүүд – 2106, хамта дээрээ – 4368 хүн гээд тоологдоо.
Зүгөөр саг һайн тээшээ эрьежэ, 1990 онуудаар дасан һэргэн бодожо эхилээ. 1990 ондо аймагай тэг дундахи хүйһэниинь мэтэ Харгааһата (Харьяска) гэжэ тосхондо дүтэхэнэ, тахилгатай Улаан Хадын үбэртэ хоёр модон дуган үндэрлэһэн. Шэрээтээр Гандан хиидтэ һуража гараһан Вячеслав Дашиевич Балданов томилогдожо Жэмбэ Хэшэгтэ хубарагуудаараа дасанайнгаа ажал ябуулжа байгаа. Анхандаа Түгнэ-Галтайн дасанай тахилша лама байһан Данзан Нагмидай тэрэ һэргэлтын үедэ 82 наһатай хүрэнхэй байбашье, залуу ламанартаа хуушанай хурал номой, элдэб янзын ёһололнуудай гурим-дүрим заажа, өөрынгөө улаан гараар дасан соохи бадан жалсан, лабари мэтэ зүйлнүүдые уран наринаар оёжо бүтээһэниинь гайхалтай. 2007 ондо энэ нютагай жиндагууд Ганжуурай 108 боти номуудые Монгол оронһоо асаруулжа үргэбэ. 2006 ондо Түгнын дасанай шэрээтээр Еши-Дамба (А.Ванчиков) лама һунгагдаа. Одоо сагта Түгнэ-Галтайн дасанай ламанар буряадай бүхы дасангуудһаа гээгдэнгүй, урдандаа хурагдадаг байһан хамаг хуралнуудаа һэргээн хуража байнхай. Жэл бүри Хаан Жаргаланта гэжэ мүргэлтэй уулада Түгнын дасанай уншалга, найр наадан үнгэрдэг юм. Мүнөө дээрээ Түгнын дасанай барилгада Согшин ба Сахюусан дуганууд, субарга, ламанарай хоёр байра тоологдоно. Шэрээтэ лама Алдар Ирдынеев дасанайнгаа барилгые улам үргэдхэхэ хүсэлтэй байна. Тэрэ буянта хэрэг арад олон, нютагай жиндагууд урма зоригтойгоор дэмжэхэ бэзэ.
1797 ондо дасан Галтай нютаг руу зөөлгэгдэжэ, Түгнэ-Галтайн дасан гэжэ нэрлэгдээ. Домогоор болоходо, тэргын мөөрын унаһан газарта дээдын тэмдэг гэгдэжэ, шэнэ газарта баригдаа. “Утахан Түгнэһөө умдалдаг зоной бултадаа энэ дасанда мүргэдэг хадань, Түгнын дасан гэгдэһэн,”- гэжэ мүнөө Харгааһатада баригдаһан дасанай гол дархан Тэгшэ Бадмаевич Тыхеев хэлэһэн гэхэ. “Даши Чойнхорлин” гэһэн түбэд нэрынь оршуулбал, “Амар жаргаланта суртаалай орон” гэһэн удхатай. 1805 ондо дасанай үмэнэ хоёр дуган баригдаа: Аюушын ба Гүнригэй. Аюуша дуганда хүнэй зэргэ үндэр Аюуша бурханай сэргэ дүрэ тахигдажа байһан. 1831 ондо Хангал сүмэ болон Хүрдэ сүмэ бодхоогдобо. 1896-1899 онуудта гурбан дабхар Согшин дуган шэнээр баригдажа үндэрлөө. Дасанайнгаа барилгада Түгнын баян талын арад жиндагынь үргэн ехэ хандиб оруулдаг ёһоороо суурхажа байһан.
1842 ондо тус дасанда 38 лама хубарагууд хурал хуража һууһан. 1904 онһоо 1906 он болотор үмхирһэн, муудаһан хуушан дуганайнгаа орондо гурбан дабхар шэнэ дасан үндэрлүүлээ. Тэрэ үеын дансаар дасанай хэмжүүрынь 12х12 сажан хүрэжэ байгаа. Гол дасанай ойро дүрбэн хуушан дугануудынь үшөө байһан: Аюуши, Гүнриг, Хүрдэ, Хангал. Түрүүн бариһан Согшин дуганшье бии һэн. 1903 ондо дасанаа тойроод, лама харынгүй хамтадаа 80 гэр байранууд байһан. "1853 ондо лама шажантанай дүримэй” ёһоор дасанай ажахыда ламанарайнь тоодо тааруулан, хажуугаархи олониитэдэ хабаатай газарһаа таһалжа, ото үмсэдэнь байхаар бэшээр, эндэ байһан сагтаал хэрэглэхээр газарай хуби дамжуулагдаа. 1860 онһоо Галтайн дасан 770 десятина ашаглагдажа байһан, мүн 295 десятина хаягдаһан газартай болоо һэн.
1831 оной ламын дүримөөр дасанда байха ёһотой: 7 зэргэтэ ламанар - шэрээтэ, ласаб, соржо, шанзодба, засаг, даа ба нанса; 6 ямбата ламанар – 1-1 жүдбэ ба гүрэмбэ, 2 гэбгы, 2 унзад; 30 даабарита ламанар – 1-1 ноён ба захирагчи, 2 нярба, 4 бэчигэчэ, 1 чудбунба, 2 тахилчи, 1 мэдэгэчи, 2 гэюг, 2 жинчог, 2 дуганчи, 9 цойбо, 2 жима; 27 эрдэмтэ ламанар – 1-1 бэлигтэ ба үлзытэ, эрхэтэ, дархан, туйн, 8 зурхайчи, 10 эмчи, 2 зураачи. Галтайн дасанда саг сагай хурал номууд алдангүй хурагдажа байгаа: Ганжуурай, Майдариин, Хайлангай, Намсарайн далгын, Зула хурал, Сахюусанай, Доншодой, Дүгжүүбын гэхэ мэтэ хамаг хуралнууд.
XIX зуунжэлэй 40-өөд онуудаар Түгнэ-Галтайн дасанда 8 түбэд аргын эмшэ ламанар, 2 зурхайшад, 1 бурхан зурааша байһан. Тус дасанда 1880 ондо 75 лама хубарагууд тоологдожо байгаа. 1895 ондо – 106, 1903 ондо – 180, 1913 ондо – 225, 1920 ондо – 156, 1925 ондо – 121, 1931 ондо – 57 ламанар байһан. Хубарагуудые һургаха дадал Зүблэлтэ засагай тогтоодошье байхадань хуушаараа зандаа һэн. 1923 оной мэдээгээр Түгнэ-Галтайн 31 ламанар 52 хубарагуудые һургажа байһан гэгдэнэ. Лама бүхэн нэгэнһээ найма хүрэтэр шабинарые даажа абанхай байгаа. Хаанта засагай үедэ гансал Галуута нуурай дасанда нэгэ ламада 35 хүрэтэр шабитай байха зүбшөөл үгтэнхэй һэн.
1889 оной мэдээгээр Түгнэ-Галтайн дасанда 21 янзын гаршагтай ном хэблэхэ барай хабтагайнууд, 23 янзын бурхадай дүрын, бэшэшье шажанда хабаатай хэрэгсэлнүүдэй хэбүүд тоологдоо. 1909 ондо 30 янзын судар номой бар байһан. 1912 ондо энэ дасанда Ганжуурай 106 гар бэшэгэй боти, Данжуурай 225 барай ботинууд, Зонхобын 43 зохёол ба бусад олон ондоо зохёолнууд, барай хэбүүд тоодо абтаа. Арад жиндагай зүгһөө бурхан шажанай олон номууд үргэлөөр орожол байһан.
1915 ондо Түгнэ-Галтайн дасанай лама Аюржана Цыремпилэй ород-герман дайнай үедэ Ород гүрэнэйнгөө “агаарай онгосото сэрэг үргэдхэхын” тулада өөрынгөө мүнгэ зөөреэр үргэл хэһэн, тэрэ аша габьяагайнгаа түлөө алталмал “Андреевскэ тугтай ба агаарай онгосотой Бүргэд” гэһэн сээжын тэмдэгээр (жетоноор), мүн “Баглаа доторхи агаарай онгосо” гэһэн мүнгэ алталһан сээжын тэмдэгээр шагнагдаһан. Галтайн дасанай урданай шэрээтэнэрэй нэрэнүүд гэбэл:
1. Лубсан Сампилай (1773 онһоо),
2.Сунраб Сэлтын (1820 онһоо),
3. Даша Цагаанай (1833 онһоо),
4. Ринчен Павелай (1814 онһоо),
5. Цултум Бадмацыренэй (1858 онһоо),
6. Шараб Дандарай (1865 – 1882),
7. Дабаа Жалсан Жэгмэдэй (1882-1903),
8. Даба-Жалцан Самгадиин (1904 – 1907),
9. Шагдаржаб Дансаранай (1907 – 1915),
10. Аюржана Цыремпилэй (1915 – 1920),
11. Гомбо Дармын (1920 онһоо).
1930 онуудта Түгнэ-Галтайн дасан улаан тооһон шуургандал мушхаран бууһан хашалганай эрьюулгэдэ орожо, хэлэшэгүй һандарал үзэһэн. Эрдэм ехэтэ лама хубарагуудынь иишэ-тиишээ туулгажа, түрмын оёороор, хүйтэн сэбдэг сүлэлгын газараар зобоһон тулиһаниинь мэдээжэ. 1889 оной тоосоогоор Түгнэ-Галтайн дасанай приходто: эрэшүүл – 2262, эхэнэрнүүд – 2106, хамта дээрээ – 4368 хүн гээд тоологдоо.
Зүгөөр саг һайн тээшээ эрьежэ, 1990 онуудаар дасан һэргэн бодожо эхилээ. 1990 ондо аймагай тэг дундахи хүйһэниинь мэтэ Харгааһата (Харьяска) гэжэ тосхондо дүтэхэнэ, тахилгатай Улаан Хадын үбэртэ хоёр модон дуган үндэрлэһэн. Шэрээтээр Гандан хиидтэ һуража гараһан Вячеслав Дашиевич Балданов томилогдожо Жэмбэ Хэшэгтэ хубарагуудаараа дасанайнгаа ажал ябуулжа байгаа. Анхандаа Түгнэ-Галтайн дасанай тахилша лама байһан Данзан Нагмидай тэрэ һэргэлтын үедэ 82 наһатай хүрэнхэй байбашье, залуу ламанартаа хуушанай хурал номой, элдэб янзын ёһололнуудай гурим-дүрим заажа, өөрынгөө улаан гараар дасан соохи бадан жалсан, лабари мэтэ зүйлнүүдые уран наринаар оёжо бүтээһэниинь гайхалтай. 2007 ондо энэ нютагай жиндагууд Ганжуурай 108 боти номуудые Монгол оронһоо асаруулжа үргэбэ. 2006 ондо Түгнын дасанай шэрээтээр Еши-Дамба (А.Ванчиков) лама һунгагдаа. Одоо сагта Түгнэ-Галтайн дасанай ламанар буряадай бүхы дасангуудһаа гээгдэнгүй, урдандаа хурагдадаг байһан хамаг хуралнуудаа һэргээн хуража байнхай. Жэл бүри Хаан Жаргаланта гэжэ мүргэлтэй уулада Түгнын дасанай уншалга, найр наадан үнгэрдэг юм. Мүнөө дээрээ Түгнын дасанай барилгада Согшин ба Сахюусан дуганууд, субарга, ламанарай хоёр байра тоологдоно. Шэрээтэ лама Алдар Ирдынеев дасанайнгаа барилгые улам үргэдхэхэ хүсэлтэй байна. Тэрэ буянта хэрэг арад олон, нютагай жиндагууд урма зоригтойгоор дэмжэхэ бэзэ.