Буряадай баруун-урда захын аймагуудай улад Монгол руу мүргэлөөр ябажа байһан аад, 1727 ондо Ород гүрэнэй хилын табигдажа хаагдашахада, тиишэ гаража шадахаяа болишоһон. Тиимэ ушарһаа өөһэдын дасантай болохо тухай хэлсээн гаража эхилээ һэн. 1764 ондо Монголой табяад ламанар залагдажа, Санагын голой зүүн-урда зүгтэ оршоһон Номтогол нютагта табигдаһан һэеы дуган соо түрүүшын уншалга үнгэргэһэн. “Жадамба” номтой нэгэ айлай тэндэ ажаһуужа байһан ушарһаа нютагай нэрэ нүлөөлэгдөө. Ойро тойроной амитан зон Сагаалган соогуур нангин номһоо адис абахаяа, иишэ ерэгшэ һэн, зүгөөр бишыхан уншалгын гэртэ олоороо яажа багтахаб. 1786 ондо эндэ модон дуган баригдаһан.
Тиин заха холын хадата Захааминай хонгоодор отогоорхин 1829 ондо Мүнгэн Добуун гэжэ газарта сахюусадтаа зорюулһан модон дуган бодхоогоод, түрүүшынгээ уншалга монгол гуримаар хураһан. Энэ газарые өөрөө Заяа Хамба заажа, “бурхадай буудаг газар” гэжэ элирхэйлэн хэлэһэн байдаг.
Будын шажанай дэлгэржэ байһан үе тухай үльгэр домогууд Захааминай буряадууд соо һайса дэлгэрһэн. Нэгэ түбэд лама Сэлэнгын ламанартай хамтаржа, Санага тээшэ дабхиба. Ёнгорбойн дабаанда тулажа ерэн гэһээнь, үзэлэй үндэр эхэнэр гэнтэ урдань бии болоод, хоёр хадын оройе гараараа тулгалаад, харгыень хаажа зогсошоо. Яахыншье аргагүй ламанар бусажа, ондоо тээгүүр, Ута-Нюрган дабаагаар ошоһон. Түбэд лама ехээр гайхажа: “Нютагһаа гараһаар, одоо олон газар дайдаар ябажа гараһамби, зүгөөр хаанашье иимэ хатуу сабдагтай ушараагүйб,”- гэбэ. Харин тэрэ баатарлиг эхэнэрынь өөрөө Ёнгорбойн эзэн – Хүүхэн-Бүмбэ байба, тэрэ харын мүргэлтэй бөө шажаниие сахидаг сабдаг һэн ха. Мүнөөшье хүрэтэр, тэрэ газар бөө мүргэлөөр тахигдадаг байна. Ёнгорбой нютаг хатуу газар гэгдэдэг, эзэн хатаниинь эндэхи газар уһаяа хатуу шангаар харууһалдаг, илангаяа эхэнэр зонойнгоо хойноһоо онсо анхаралтай адаглажа, хаража байдаг. Эндэхи нютагай эхэнэрнүүд жэл бүри нютагаа ерэжэ, мүргэжэ байха, арадайнгаа ёһо заншалаар ажабайдалдаа нариг сэбэрээр ябаха уялгатай, нэгэтэ зүб харгыһаа хадуурбал, шанга хэһээлтэ үзэхэ үльгэртэй.
1835 ондо дуганай түрүүн баригданхай байбашье, Эрхүүгэй провинциальна контороһоо зүбшөөл абтаһанай удаа 1936 ондо Һама сахюусантай “Даша Пунсоглин” Санагын дасан баталагдажа, Юрөөгэй дасанай шэрээтэ лама рамнайлһан. Санагын дасан мүн Булагай, Санага-Булагай дасан гэжэ нэрлэгдэдэг. Тиин Гаваан Ешижамсын бандида хамба Санагын дасанай шэрээтээр Юрөөгэй дасанай эрдэмтэ лама Зөөхэйн багшые табиба. Саашадаа энэ газарта бурхан шажанай һалбарха байһаниинь эли болон, гурбан дабхар шулуун Согшин дуганиинь “Улаан дасан” гэһэн нэрэ зүүжэ, хурал номоо хуража эхилээ. Дасанай барилгые Түнхэнэй ноён тэртэ угай Хүжээ гэжэ уран нарин дархан ударидажа, тэрээндэ Санагын Лэгсэг Зайндайн, Шара гэлэн, Жүрбэ, Гүндэ, Гүнзэн дархашуул, сартуул, хитад урашуул хамһалсаа. Энэ ехэ барилгада Монголой, Түбэдэй, Балбын, Энэдхэгэй мэргэжэлтэд уригдажа, Санагын дасанай үзэсхэлэн һайханаар үндэрлэхын түлөө оролдоһон. Согшин дуганай дүрбэн углууда 4 дуган бодожо, хашаагайнь газаа тээ үшөө 2 дуган баригдаа. 1882 ондо гурбан дабхар, 24х24 хэмжүүртэй Сагаан дасан баригдажа, доодохи дабхарынь шулуун, дээдэхи хоёрынь – модон һэн. Хамаг барилга, шэмэглэлыень буряадай урашуул, мүнгэшэ, алташа дархашуул тухандань хүргэһэн.
Тэрэ сагта Согшин дуганаа тойроод, 10 сүмэ дуганууд үндэрлэнхэй байгаа. Найман ханатай Мааниин дуганда Арьяабалын томохон хүлэр сэргэ шүтээн байдаг, үдэр бүри маани уншагдаха. Номой дуган (8х8) соо табан дабхар тагууд дээрэ айхабтар шухаг баялиг: зэд, хүлэр хабтаһанууд дээрэ алта, мүнгэн бэшэгтэй, янзын эрдэни шулуугаар шэмэглэндэнхэй ба юрыншье бартай бүрин түгэс ботинуудтай “Ганжуур”, “Данжуур” номууд 1000 тоодо хүрэжэ, нангинаар тахигдажа байгаа. Дуйнхор дуганда хабарай ногооной гараха сагаар уншагдадаг Дуйнхор хурал 35 ламанараар бүтээгдэжэ байха. Цанид дуганда (16х16) дамжаа бариха, дагсал хаялсаха. Майдариин дуган (6х6) соо Майдари бурханай ба ногоон мориной, заанай дүрсэнүүд онсо гоёор хэгдэһэн тэргэ – шальдяахантаяа хадагалагдажа байдаг. Хожомынь энэ дуганиие хилэ сахидаг сэрэгэй амбаар болгожо абаашагдаад, мүнөөшье хүрэтэр бии юм ха. Зунай дэлгэр хаһада Майдариин хуралай үеэр тала дайдаар дорьбоотой, сууряатай боложо, хаа хаанаһаа хазааршье, тэргэ моритойшье мүргэлшэд яаралтай субагша һэн. Зөөхэйн Хамбын Санагын дасанай шэрээтэ байхада үсөөхэн буряад дасангуудта үнгэрдэг Цамай зүжэг Зөөхэйн Хамбын Санагын дасанай шэрээтэ байхада, анха түрүүн 1842 ондо табигдаһан, харин һүүлшынь наадан 1933 ондо боложо, һүр жабхалантайгаар үнгэрһэн. Зарим мэдээнүүдтэ түрүүшын Догшодой Цам 1889 ондо үнгэрһэн гэгдэнэ, теэд Зөөхэйн багшын нэрэтэй холбогдоо хадаа, 1842 ондо гээшэнь зүб гэжэ тоолохоор. Арбан Хангалай Цамда 300 гаран ламанар, Догшодой Цамда 75 ламанар хабаадаа гэхэ. Жүд, Догшод, Диваажин сүмэнүүдтэ мүн лэ янзын хуралнууд, үйлэ ёһололнууд өөр өөрын саг, хэмжээн соогоо ябуулагдажал байгаа бэзэ. Абида бурханай арюун орон харуулһан Диваажин дуганай хананууд Загуурдиин хабшал соогуур нүгшэгшын түрэлөө бэдэрэлгые домоглоһон зурагуудаар шэмэглэгдэнхэй һэн. Хоёр дабхар Мамба дуганда түбэд эмшэлгын түб боложо, эмшэ ламанар зониие угтажа абан, алибаа үбшыень элирүүлжэ, эм дом заладаг һэн. Мэдээжэ, олондо суутай маарамба Даржаа, Дагба Догдон хоёр хүбүүдынь бэрхэ аргашад байһан. Тэдэнэр хабдар аргалхадаа, илангаяа дүршэлтэй, абажа хаяхаар һаань, отолхошье, түбэд аргаар эмүүдые найруулжа залаха. Дасанай зүүн захада Зуун Буха гэжэ газарта Линхын зунай дуган оршодог, тэндэ зунай һайндэрнүүд үнгэрдэг һэн. Санагын дасанай хуралнуудта мүнөөнэй Ахын, Түнхэнэй, Захааминай, мүн Монголой Хүбсэгэл аймагһаашье жиндагууд, мүргэлшэд олоороо ерэдэг байһан.
Санагын дасанда һургуули үзэжэ, шойрын, эмэй, жүд-мадай, зурхайн г.м. эрдэм шудалһан ламанар гэбшэ, габжын дамжаа эндээ, али буряадай ямар нэгэн дасанда гарадаг һэн. Саашадаа Түбэд, Монгол, Энэдхэг, Балбын оронуудай Гүмбүм, Лавран, Брэйбүн, Һаса (Баруун-Жуу) дасангуудта ошожо, 13 жэлдэ элдэб һалбари гүнзэгы шудалаад, 20 жэлэй туршада һаарамба, аграмба, сооромбо, дооромбо мэтын үндэр зиндаануудта хүртэжэ боломоор байгаа. Санагын Нимбуу Гүнзэнэй 10 жэлдэ Баруун-Жууда һуралсажа, һаарамбын зиндаатай бусаһан. Дэмбээ һаарамба Түбэдтэ үлэһэн, Юсэдэй һаарамба мүн байһан. Санагын дасанай зурхайша лама Банзарагшын сооромбо болоһон. Мүн сууда гараһан ламанарые саашань нэрлэбэл: Юсэдэйн, Дамбагай, Дамшаагай, Жамсаран аграмбанар, эмшэ Дамдин гэлэн (Замбита лама), Шиираб гэлэн, Дагба гэбшэ ба бусад. Санагын дасанай Шоёной Ламажаб аграмба, Лубсан ба Шойдон Бабуугай, Ваандан Тогмидой, Дамдин Дашанимын гээд, арбаад эмшэ ламанар ехэ суутай, холо ойгуур мэдээжэ байгаа. Зурхайша лама Банзарагшын соромбодо уладай ябахань таһардаггүй һэн. 1920-оод онуудаар Санагын дасанда 900 гаран ехэ ламанар хуралнуудые хуража байгаа. Тэдэнэй тоодо 4 һаарамба, 17 аграмба, хэдэ-хэдэн сооромбо, дооромбо, маарамбанар тоологдоһон.
Санагын дасанай эд зөөринь 1875 оной тоосоогоор болобол: Согчин дуган – 1576 түхэригэй. 4 сүмын хамтын үнэ – 229 түх., бүхы шажанда хабаатай хэрэгсэлнүүд, эд хогшолойнь сэн – 2603 түх. хүрэжэ байгаа. 1874 ондо дасанай жиндагууд ехээр хуушарһан Согчин дуганайнгаа орондо шэнэ 3 дабхар дуган бариха тухай Бандида Хамба лама Дампил Гомбын дэмжэлгээр засаг зургаанда хандалга ябуулһан. 1882 ондо шэнэ Согчин дуган баригдажа дүүргэгдээ һэн. 1889 оной тоосоогоор Санагын дасанай жиндагуудай тоонь иимэ байһан: эрэшүүлынь – 2546, эхэнэрнүүдынь – 2645, хамта – 5191 хүн. Буряад дасангуудые тоололгын данса соо бэшэгдэһээр, 1894 ондо Санагын дасанда 1829-1831 онуудта баригдаһан Согчин дуган ба 4 сүмэ: Аюшын, Хүрдын, Арьяабалын, Догшидой (Сахюусанай) гээд тэмдэглэгдээ. 1914 ондо эндэ гурбан дабхар Сагаан дасан баригдажа рамнайлагдаһан.
Тубаанай Ошорой хандибаар хитадай урашуул Джарун-Хашарай субарга бүтээгээд байтарнь, саг ондооржо, тэрэнээ нюусаар рамнайлха ушар гараһан. Үшөө 7 субарганууд бодхоогдожо байтараа, хоёрынь дууһажа үрдеэгүй. Зүүн-Сибириин ВКП(б)-н зүгһөө 1930 оной майн 4-нэй тогтоолоор ламын, үнэн алдартанай шажан, бөө мүргэл гү – дууһыень огтолон хориһон юм. Түрүүшээр эрдэмтэй, нэрэ солотой ламанарые, һүүлдэнь хубарагуудыешье хашажа, хаажа эхилээ. Тииһээр юрын һүзэгтэнииешье сүлэлгөөр ябуулдаг болобо. Энэ худал ябуулгаяа хуулита болгохын тулада “Санагын хэрэг” гэһэн хэрэг зорюута бии болгобо.1930-аад онуудаар дасанай үмэнэ 7-8 үбгэн ламанар үлэһэн аад, эндэхи засаг зургаанда хашагдажа, дасанда хүдэлхэеэ арсаһан мэдүүлгэ бэшэһэн байна. 1935 ондо Санагын дасан хаагдажа, һандарал бутаралай гайда дайруулһан. Хуушанайнь шэрээтэнүүдые нэрлэбэл (Сангхын “Санагын дасан” мэдээсэлээр): 1. Зөөхэйн лама- (1836-1855), Гуужиин лама- (1857-1871), Цэбдэнэй лама (1782-1881) – эдэ Зэдэһээ гарбалтай ламанар. Харин эндэхи нютагай шэрээтэнэр: Уужанай лама (1882-1900), Түбдэн лама- (1900-1924), Сандабай лама- (1924-1926), Нимбуу һаарамба (1926-1928), Бабын соржо -(1928-1929), Тарбын соржо -(1929-1930), Банзарагшын Бальжанима (1930 онһоо). Һүүлшынь шэрээтэ Банзаргашын Бальжанимын туһалагшаар Шагдар Гүнзэнэй байһан. Мүн хоёрдохи (С.С.Доржиевай дамжуулһан мэдээгээр):
1-дүгээр – Зөөхэйн лама
2-дугаар – Гуужиин лама
3-дугаар – Чойдон Цыбденэй- (1857-?),
4-дүгээр – Очир Шагдурай (1882-1905), үбшэлхэдэ, үүргынь дүүргэн дамжаһан
5-дугаар – Цыван Дугарай- (1905-1910)
6-дугаар – Лодой Сандагбын- (1910-1928), Түбэдэй Балдан Брэйбунэй Гоман дасанай һургуули гараһан һаарамба лама.
7-дугаар – Нимбуу Шоёной- (1926-1928), һаарамба, суута шойрошо багша, хамалганда ороһон.
8-дугаар – Бабуугай соржо (1928-1930)
9-дүгээр – Тарбын соржо (1930-1931)
10-дугаар – Бальжинима Банзарагцын, богонихон зуура,
11-дүгээр – Балдан Цыремпилэй- 1935 онһоо дасанай хаагдатар.
1990 онуудаар Буряад ороной мүрдэлгын, гүрэнэй аюулгые сахилгын хороонуудта хамалган соогуур ямаршье гэм зэмэгүй хүнүүдэй хардалгаар сүүдтэ орожо, гэмнэгдэһэн шалтагааниие шэнжэлдэг, үнэн худалыень элирхэйлдэг болоһонһоо хойшо, олон харашье зоной, ламанарайшье нэрэнүүд сагааруулагдаһан. Тэрэ сагһаа “Даша Пунсоглин” Санагын дасан шэнээр һэргэн бодожо, зунай сагай сэсэг набшадал һалбарха үлзытэй. 1990 оной майн 20-до дасанай һуурида бүмбэ нюугдажа, 1991 оной августын 17-до рамнай үргэгдөө. Шэнэ сагай Санагын дасанай түрүүшынь шэрээтээр анхан дасан бодхоохо хэрэгээр үсэд ябажа, тухандань хүргэһэн Ринчин Зундын лама (Зундуев Ринчин Дулмаевич) һуугаа. 1993 ондо Баяр Цыдэнэй (Цыденов Баир Бимбаевич), Джампа Монлам һахилай нэрэтэй лама шэрээтээр һунгагдаа. Захаамин хотодо Санагын дасанай зүгһөө эндэ ажаһуугшадай туһын тулада дуган баригданхай, үдэр бүри хүдэлжэ байдаг.
Урданай буряадай томо һайхан дасангуудай нэгэн – Санагын, Булагай, Санага-Булагай гэһэн гурбан нэрэтэй, Һама сахюусантай, “Даша Пунсоглин” дасан Уран-Дүшын үршөөһэн бэлигтэй арад-жиндагайнгаа дэмжэлгээр, урдын ламанарай убдис шэнгээһэн мүнөөнэй бэрхэ ламанарайнгаа хүсэ шадалаар улам һүртэйгөөр үндэрлэхэнь дамжаггүй.
Тиин заха холын хадата Захааминай хонгоодор отогоорхин 1829 ондо Мүнгэн Добуун гэжэ газарта сахюусадтаа зорюулһан модон дуган бодхоогоод, түрүүшынгээ уншалга монгол гуримаар хураһан. Энэ газарые өөрөө Заяа Хамба заажа, “бурхадай буудаг газар” гэжэ элирхэйлэн хэлэһэн байдаг.
Будын шажанай дэлгэржэ байһан үе тухай үльгэр домогууд Захааминай буряадууд соо һайса дэлгэрһэн. Нэгэ түбэд лама Сэлэнгын ламанартай хамтаржа, Санага тээшэ дабхиба. Ёнгорбойн дабаанда тулажа ерэн гэһээнь, үзэлэй үндэр эхэнэр гэнтэ урдань бии болоод, хоёр хадын оройе гараараа тулгалаад, харгыень хаажа зогсошоо. Яахыншье аргагүй ламанар бусажа, ондоо тээгүүр, Ута-Нюрган дабаагаар ошоһон. Түбэд лама ехээр гайхажа: “Нютагһаа гараһаар, одоо олон газар дайдаар ябажа гараһамби, зүгөөр хаанашье иимэ хатуу сабдагтай ушараагүйб,”- гэбэ. Харин тэрэ баатарлиг эхэнэрынь өөрөө Ёнгорбойн эзэн – Хүүхэн-Бүмбэ байба, тэрэ харын мүргэлтэй бөө шажаниие сахидаг сабдаг һэн ха. Мүнөөшье хүрэтэр, тэрэ газар бөө мүргэлөөр тахигдадаг байна. Ёнгорбой нютаг хатуу газар гэгдэдэг, эзэн хатаниинь эндэхи газар уһаяа хатуу шангаар харууһалдаг, илангаяа эхэнэр зонойнгоо хойноһоо онсо анхаралтай адаглажа, хаража байдаг. Эндэхи нютагай эхэнэрнүүд жэл бүри нютагаа ерэжэ, мүргэжэ байха, арадайнгаа ёһо заншалаар ажабайдалдаа нариг сэбэрээр ябаха уялгатай, нэгэтэ зүб харгыһаа хадуурбал, шанга хэһээлтэ үзэхэ үльгэртэй.
1835 ондо дуганай түрүүн баригданхай байбашье, Эрхүүгэй провинциальна контороһоо зүбшөөл абтаһанай удаа 1936 ондо Һама сахюусантай “Даша Пунсоглин” Санагын дасан баталагдажа, Юрөөгэй дасанай шэрээтэ лама рамнайлһан. Санагын дасан мүн Булагай, Санага-Булагай дасан гэжэ нэрлэгдэдэг. Тиин Гаваан Ешижамсын бандида хамба Санагын дасанай шэрээтээр Юрөөгэй дасанай эрдэмтэ лама Зөөхэйн багшые табиба. Саашадаа энэ газарта бурхан шажанай һалбарха байһаниинь эли болон, гурбан дабхар шулуун Согшин дуганиинь “Улаан дасан” гэһэн нэрэ зүүжэ, хурал номоо хуража эхилээ. Дасанай барилгые Түнхэнэй ноён тэртэ угай Хүжээ гэжэ уран нарин дархан ударидажа, тэрээндэ Санагын Лэгсэг Зайндайн, Шара гэлэн, Жүрбэ, Гүндэ, Гүнзэн дархашуул, сартуул, хитад урашуул хамһалсаа. Энэ ехэ барилгада Монголой, Түбэдэй, Балбын, Энэдхэгэй мэргэжэлтэд уригдажа, Санагын дасанай үзэсхэлэн һайханаар үндэрлэхын түлөө оролдоһон. Согшин дуганай дүрбэн углууда 4 дуган бодожо, хашаагайнь газаа тээ үшөө 2 дуган баригдаа. 1882 ондо гурбан дабхар, 24х24 хэмжүүртэй Сагаан дасан баригдажа, доодохи дабхарынь шулуун, дээдэхи хоёрынь – модон һэн. Хамаг барилга, шэмэглэлыень буряадай урашуул, мүнгэшэ, алташа дархашуул тухандань хүргэһэн.
Тэрэ сагта Согшин дуганаа тойроод, 10 сүмэ дуганууд үндэрлэнхэй байгаа. Найман ханатай Мааниин дуганда Арьяабалын томохон хүлэр сэргэ шүтээн байдаг, үдэр бүри маани уншагдаха. Номой дуган (8х8) соо табан дабхар тагууд дээрэ айхабтар шухаг баялиг: зэд, хүлэр хабтаһанууд дээрэ алта, мүнгэн бэшэгтэй, янзын эрдэни шулуугаар шэмэглэндэнхэй ба юрыншье бартай бүрин түгэс ботинуудтай “Ганжуур”, “Данжуур” номууд 1000 тоодо хүрэжэ, нангинаар тахигдажа байгаа. Дуйнхор дуганда хабарай ногооной гараха сагаар уншагдадаг Дуйнхор хурал 35 ламанараар бүтээгдэжэ байха. Цанид дуганда (16х16) дамжаа бариха, дагсал хаялсаха. Майдариин дуган (6х6) соо Майдари бурханай ба ногоон мориной, заанай дүрсэнүүд онсо гоёор хэгдэһэн тэргэ – шальдяахантаяа хадагалагдажа байдаг. Хожомынь энэ дуганиие хилэ сахидаг сэрэгэй амбаар болгожо абаашагдаад, мүнөөшье хүрэтэр бии юм ха. Зунай дэлгэр хаһада Майдариин хуралай үеэр тала дайдаар дорьбоотой, сууряатай боложо, хаа хаанаһаа хазааршье, тэргэ моритойшье мүргэлшэд яаралтай субагша һэн. Зөөхэйн Хамбын Санагын дасанай шэрээтэ байхада үсөөхэн буряад дасангуудта үнгэрдэг Цамай зүжэг Зөөхэйн Хамбын Санагын дасанай шэрээтэ байхада, анха түрүүн 1842 ондо табигдаһан, харин һүүлшынь наадан 1933 ондо боложо, һүр жабхалантайгаар үнгэрһэн. Зарим мэдээнүүдтэ түрүүшын Догшодой Цам 1889 ондо үнгэрһэн гэгдэнэ, теэд Зөөхэйн багшын нэрэтэй холбогдоо хадаа, 1842 ондо гээшэнь зүб гэжэ тоолохоор. Арбан Хангалай Цамда 300 гаран ламанар, Догшодой Цамда 75 ламанар хабаадаа гэхэ. Жүд, Догшод, Диваажин сүмэнүүдтэ мүн лэ янзын хуралнууд, үйлэ ёһололнууд өөр өөрын саг, хэмжээн соогоо ябуулагдажал байгаа бэзэ. Абида бурханай арюун орон харуулһан Диваажин дуганай хананууд Загуурдиин хабшал соогуур нүгшэгшын түрэлөө бэдэрэлгые домоглоһон зурагуудаар шэмэглэгдэнхэй һэн. Хоёр дабхар Мамба дуганда түбэд эмшэлгын түб боложо, эмшэ ламанар зониие угтажа абан, алибаа үбшыень элирүүлжэ, эм дом заладаг һэн. Мэдээжэ, олондо суутай маарамба Даржаа, Дагба Догдон хоёр хүбүүдынь бэрхэ аргашад байһан. Тэдэнэр хабдар аргалхадаа, илангаяа дүршэлтэй, абажа хаяхаар һаань, отолхошье, түбэд аргаар эмүүдые найруулжа залаха. Дасанай зүүн захада Зуун Буха гэжэ газарта Линхын зунай дуган оршодог, тэндэ зунай һайндэрнүүд үнгэрдэг һэн. Санагын дасанай хуралнуудта мүнөөнэй Ахын, Түнхэнэй, Захааминай, мүн Монголой Хүбсэгэл аймагһаашье жиндагууд, мүргэлшэд олоороо ерэдэг байһан.
Санагын дасанда һургуули үзэжэ, шойрын, эмэй, жүд-мадай, зурхайн г.м. эрдэм шудалһан ламанар гэбшэ, габжын дамжаа эндээ, али буряадай ямар нэгэн дасанда гарадаг һэн. Саашадаа Түбэд, Монгол, Энэдхэг, Балбын оронуудай Гүмбүм, Лавран, Брэйбүн, Һаса (Баруун-Жуу) дасангуудта ошожо, 13 жэлдэ элдэб һалбари гүнзэгы шудалаад, 20 жэлэй туршада һаарамба, аграмба, сооромбо, дооромбо мэтын үндэр зиндаануудта хүртэжэ боломоор байгаа. Санагын Нимбуу Гүнзэнэй 10 жэлдэ Баруун-Жууда һуралсажа, һаарамбын зиндаатай бусаһан. Дэмбээ һаарамба Түбэдтэ үлэһэн, Юсэдэй һаарамба мүн байһан. Санагын дасанай зурхайша лама Банзарагшын сооромбо болоһон. Мүн сууда гараһан ламанарые саашань нэрлэбэл: Юсэдэйн, Дамбагай, Дамшаагай, Жамсаран аграмбанар, эмшэ Дамдин гэлэн (Замбита лама), Шиираб гэлэн, Дагба гэбшэ ба бусад. Санагын дасанай Шоёной Ламажаб аграмба, Лубсан ба Шойдон Бабуугай, Ваандан Тогмидой, Дамдин Дашанимын гээд, арбаад эмшэ ламанар ехэ суутай, холо ойгуур мэдээжэ байгаа. Зурхайша лама Банзарагшын соромбодо уладай ябахань таһардаггүй һэн. 1920-оод онуудаар Санагын дасанда 900 гаран ехэ ламанар хуралнуудые хуража байгаа. Тэдэнэй тоодо 4 һаарамба, 17 аграмба, хэдэ-хэдэн сооромбо, дооромбо, маарамбанар тоологдоһон.
Санагын дасанай эд зөөринь 1875 оной тоосоогоор болобол: Согчин дуган – 1576 түхэригэй. 4 сүмын хамтын үнэ – 229 түх., бүхы шажанда хабаатай хэрэгсэлнүүд, эд хогшолойнь сэн – 2603 түх. хүрэжэ байгаа. 1874 ондо дасанай жиндагууд ехээр хуушарһан Согчин дуганайнгаа орондо шэнэ 3 дабхар дуган бариха тухай Бандида Хамба лама Дампил Гомбын дэмжэлгээр засаг зургаанда хандалга ябуулһан. 1882 ондо шэнэ Согчин дуган баригдажа дүүргэгдээ һэн. 1889 оной тоосоогоор Санагын дасанай жиндагуудай тоонь иимэ байһан: эрэшүүлынь – 2546, эхэнэрнүүдынь – 2645, хамта – 5191 хүн. Буряад дасангуудые тоололгын данса соо бэшэгдэһээр, 1894 ондо Санагын дасанда 1829-1831 онуудта баригдаһан Согчин дуган ба 4 сүмэ: Аюшын, Хүрдын, Арьяабалын, Догшидой (Сахюусанай) гээд тэмдэглэгдээ. 1914 ондо эндэ гурбан дабхар Сагаан дасан баригдажа рамнайлагдаһан.
Тубаанай Ошорой хандибаар хитадай урашуул Джарун-Хашарай субарга бүтээгээд байтарнь, саг ондооржо, тэрэнээ нюусаар рамнайлха ушар гараһан. Үшөө 7 субарганууд бодхоогдожо байтараа, хоёрынь дууһажа үрдеэгүй. Зүүн-Сибириин ВКП(б)-н зүгһөө 1930 оной майн 4-нэй тогтоолоор ламын, үнэн алдартанай шажан, бөө мүргэл гү – дууһыень огтолон хориһон юм. Түрүүшээр эрдэмтэй, нэрэ солотой ламанарые, һүүлдэнь хубарагуудыешье хашажа, хаажа эхилээ. Тииһээр юрын һүзэгтэнииешье сүлэлгөөр ябуулдаг болобо. Энэ худал ябуулгаяа хуулита болгохын тулада “Санагын хэрэг” гэһэн хэрэг зорюута бии болгобо.1930-аад онуудаар дасанай үмэнэ 7-8 үбгэн ламанар үлэһэн аад, эндэхи засаг зургаанда хашагдажа, дасанда хүдэлхэеэ арсаһан мэдүүлгэ бэшэһэн байна. 1935 ондо Санагын дасан хаагдажа, һандарал бутаралай гайда дайруулһан. Хуушанайнь шэрээтэнүүдые нэрлэбэл (Сангхын “Санагын дасан” мэдээсэлээр): 1. Зөөхэйн лама- (1836-1855), Гуужиин лама- (1857-1871), Цэбдэнэй лама (1782-1881) – эдэ Зэдэһээ гарбалтай ламанар. Харин эндэхи нютагай шэрээтэнэр: Уужанай лама (1882-1900), Түбдэн лама- (1900-1924), Сандабай лама- (1924-1926), Нимбуу һаарамба (1926-1928), Бабын соржо -(1928-1929), Тарбын соржо -(1929-1930), Банзарагшын Бальжанима (1930 онһоо). Һүүлшынь шэрээтэ Банзаргашын Бальжанимын туһалагшаар Шагдар Гүнзэнэй байһан. Мүн хоёрдохи (С.С.Доржиевай дамжуулһан мэдээгээр):
1-дүгээр – Зөөхэйн лама
2-дугаар – Гуужиин лама
3-дугаар – Чойдон Цыбденэй- (1857-?),
4-дүгээр – Очир Шагдурай (1882-1905), үбшэлхэдэ, үүргынь дүүргэн дамжаһан
5-дугаар – Цыван Дугарай- (1905-1910)
6-дугаар – Лодой Сандагбын- (1910-1928), Түбэдэй Балдан Брэйбунэй Гоман дасанай һургуули гараһан һаарамба лама.
7-дугаар – Нимбуу Шоёной- (1926-1928), һаарамба, суута шойрошо багша, хамалганда ороһон.
8-дугаар – Бабуугай соржо (1928-1930)
9-дүгээр – Тарбын соржо (1930-1931)
10-дугаар – Бальжинима Банзарагцын, богонихон зуура,
11-дүгээр – Балдан Цыремпилэй- 1935 онһоо дасанай хаагдатар.
1990 онуудаар Буряад ороной мүрдэлгын, гүрэнэй аюулгые сахилгын хороонуудта хамалган соогуур ямаршье гэм зэмэгүй хүнүүдэй хардалгаар сүүдтэ орожо, гэмнэгдэһэн шалтагааниие шэнжэлдэг, үнэн худалыень элирхэйлдэг болоһонһоо хойшо, олон харашье зоной, ламанарайшье нэрэнүүд сагааруулагдаһан. Тэрэ сагһаа “Даша Пунсоглин” Санагын дасан шэнээр һэргэн бодожо, зунай сагай сэсэг набшадал һалбарха үлзытэй. 1990 оной майн 20-до дасанай һуурида бүмбэ нюугдажа, 1991 оной августын 17-до рамнай үргэгдөө. Шэнэ сагай Санагын дасанай түрүүшынь шэрээтээр анхан дасан бодхоохо хэрэгээр үсэд ябажа, тухандань хүргэһэн Ринчин Зундын лама (Зундуев Ринчин Дулмаевич) һуугаа. 1993 ондо Баяр Цыдэнэй (Цыденов Баир Бимбаевич), Джампа Монлам һахилай нэрэтэй лама шэрээтээр һунгагдаа. Захаамин хотодо Санагын дасанай зүгһөө эндэ ажаһуугшадай туһын тулада дуган баригданхай, үдэр бүри хүдэлжэ байдаг.
Урданай буряадай томо һайхан дасангуудай нэгэн – Санагын, Булагай, Санага-Булагай гэһэн гурбан нэрэтэй, Һама сахюусантай, “Даша Пунсоглин” дасан Уран-Дүшын үршөөһэн бэлигтэй арад-жиндагайнгаа дэмжэлгээр, урдын ламанарай убдис шэнгээһэн мүнөөнэй бэрхэ ламанарайнгаа хүсэ шадалаар улам һүртэйгөөр үндэрлэхэнь дамжаггүй.