«Буряад хэлэнэй үдэр» - 2006

Үдэшые хүтэлэгшэд:

СОЁЛМА ЦЫРЕНОВА

ДАША-ДОРЖО БОЛОТОВ

ҺАЙНДЭРЭЙ ХҮГЖЭМ. 

ДУУН «ЭХЭ НЮТАГАЙ ҮРЕЭЛ».

ДУУНАЙ ҺҮҮЛШЫН АЯЛГА ДОРО ХҮТЭЛЭГШЭД ГАРААД:

Д. Б.: Амар сайн, хүндэтэ нүхэд!

С. Ц.: Сайн байна!

Д. Б.: Буряад арадайнгаа галаб урданhаа уулзаха, ушархадаа хэлсэжэ ябадаг эдэ дэмбэрэлтэй hайхан үгэнүүдээр энэ үдэшэеэ эхилбэбди.

С. Ц.: Хүгжэм шэнги hайхан буряад хэлэндэмнай амар мэндэhээл хамаг юумэ эхилдэг гээбы даа...

Д. Б.: Тиигэжэ бидэшье манай республикада эгээл түрүүшынхиеэ эмхидхэгдэжэ үнгэрhэн Буряад хэлэнэй hайндэрэй түгэсхэлэй үдэшые амар мэндэеэ хэлсэжэ эхилбэ гээшэбди.

С. Ц.: Үндэhэн буряад хэлэнэймнай энэ ехэ hайндэрые эмхидхэгшэд гэбэл:
Бүгэдэ Буряадай үндэhэн соёлой эблэл, Буряадай Гүрэнэй университедэй Үндэhэн хэлэ-бэшэгэй институт, Буряад Республикын Һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерство, Улаан-Үдэ хотын hуралсалай хүтэлбэри, Буряад Республикын Соёлой болон олониитын харилсаануудай министерство, Буряад Республикын Прзидентын болон Правительствын Захиргаанай яhатан хоорондын харилсаануудай, ниитын, шажанай нэгэдэлнүүдтэй харилсалгын талаар Хороон.

Д. Б.: Шаргал намарай, шара набшын хаhада Буряад дайдадамнай үнгэрhэн эхэ түрэл хэлэнэймнай эгээл түрүүшын hайндэр олон ондоо хэлэнүүдэй нүлөөн доро эрхэ, хүсэеэ алдажа (гээжэ) байhан буряад хэлэнэй хүгжэлтын түлхисэ болохол байха гэhэн найдалтай...

C. Ц.: ... энэ hайндэрнай заншалта боложо, жэлhээ жэлдэ үшөөшье олон хүнүүдэй хабаадалгатайгаар, жэлhээ жэлдэ аша үрэ ехэтэйгээр, жэлhээ жэлдэ үргэн дэлисэтэйгээр үнгэржэ байдаг болохо бэзэ гэhэн найдалтай...

Д. Б.: ... Буряад Республикын Президент Леонид Васильевич Потаповые тайзан дээрэ гаража үгэ хэлэхыень уринабди.

Л. В. ПОТАПОВ

С. Ц.: Хүн зоной ажабайдалай алишье талые абажа харахада, яабашье, хэлэн дээрэл үндэhэлhэн байдаг. Хэлэгүй яагаад соёл хүгжэхэб? Дуун, хүгжэм, зүжэг нааданууд, уран зохёол, эжы, абын, багшын, аха захатанай hургаал яагаад залуу hүрэгтэ ойлгуулхаб?

Д. Б.: Үндэhэн соёлоо hэргээхэ, хүгжөөхэ хэрэгтэ гол hуури эзэлдэг хэлэн лэ гээшэ бэзэ...
Мүнөө тайзан дээрэ Бүгэдэ Буряадай үндэhэн соёлой эблэлэй Президент Геннадий Николаевич Манжуев.

Г. Н. МАНЖУЕВ

С. Ц.: Танай анхаралда морин хуурай шэдитэ аялга.
Угтажа абагты, морин хууршадай шуулга «Баяр»!

Д. Б.: «Буряад Республикын арадуудай хэлэнүүд тухай» Хуулиин баталагдаhаар манай түрэл хэлэнэй бусад хэлэнүүд соо хайлан шэнгэхэ ябадал халта удааржашье болоо...

С. Ц.: ... Гэбэшье буряад хэлэн гүйсэд дүүрэн Гүрэнэй хэлэн боложо шадаагүйл даа. Засаг зургаануудаар ород хэлэн дээрээ хэлэhээршье, бэшэhээршье зандаабди. Эхинhээ hүүл хүрэтэрөө гансал буряад хэлэн дээрэ гаража байдаг гансаханшье hонин (газетэ) манай республикада үгы! Үндэhэн Республикын дэбисхэр дээрэ агаарай долгиндо гаража байдаг Буряадай радио болон телевидениин буряад хэлэн дээрэ дамжуулганууд үсөөн!.,

Д. Б.: ... 24 сагай туршада буряад хэлэн дээрэ мэдээсэлнүүдые болон дуу хүгжэм дамжуулжа байха каналшье бии болгоо hаа, hониншье хэблээ hаа тэндэ хүдэлхэ хүбүүд, басагад — хүсэн биил даа... Энэ хэрэг бэелүүлхын түлөө Засаг Газарай шиидхэбэри хэрэгтэй бэзэ... 
Мүнөө hайндэрэй тайзан дээрэ амаршалгын үгэнүүдээр Буряад Республикын Арадай Хуралай түлөөлэгшэ (тушаал, зэргэ, алдар нэрыень хэлэхэ)

АРАДАЙ ХУРАЛАЙ ТҮЛӨӨЛЭГШЭ

С. Ц.: Элинсэг гарбалhаамнай ама дамжажа ерэhэн арадай баян аман зохёолнууд сагай болон бусад арадуудай хэлэнүүдэй нүлөөн доро хосорхо туйлдаа хүрэжэ үсөөрөө...

Д. Б.: ... Хүмүүжүүлгын болон гэгээрэлэй нангин «ханза» болохо дуунууд, таабаринууд, оньhон үгэнүүд, хошоо үгэнүүд, үльгэр онтохонууд гээд лэ бусад аман зохёолнуудайнгаа гээрэжэ, үсөөржэ байhан энэ үедэ мүнөө үеын уран зохёолшодой хүдэлмэринүүд тон үсөөн, тэрэ мүртөө үсөөхэн хэhэгээр хэблэгдэнэ...

С. Ц.: ... Һургуулида үзэхэ, hургаха номууд хомор гарана. Энэ эрхэ байдалда Буряад Республикын Һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерствын харюусалгата хүдэлмэрилэгшэ Жанна Чимитовна Дымчиковагай ударидалга доро тон баян, олон шэглэлтэй, хэлэндэ hураха сахим ном бэлэн болобо...

Д. Б.: ... Жанна Чимитовна, Таниие, энэ ном бэлэн болгожо гаргалгада хабаатай хүнүүдые (хэд юм, нэрлээд) тайзан дээрээ уринабди.
Микрофоной дэргэдэ (энээн тушаа лаб ондоо хүн үгэ хэлэхэ байха. Хэн бэ, тушаал, зэргэ, алдар нэрыень нэрлэхэ)

ШАГНАЛНУУДЫЕ БАРЮУЛАЛГА

С. Ц.: Түрэл хэлэеэ хүгжөөхэ хэрэгтэ сэгнэшэгүй ехэ хубитаяа оруулhан эдэ нүхэдөө энэ ехэ туйлалтаарнь амаршалаад, арадайнгаа аша туhын түлөө оролдожо ябаhан зохёохы ажалдань амжалта хүсөөд, энэ (хатар юм гү, дуун гү, зохёогшод болон гүйсэдхэгш(эд)ыень нэрлэхэ) бэлэг болгон баринабди!

УРАН ҺАЙХАНАЙ №

Д. Б.: Манай ороной түүхэдэ «Үзэг, бэшэг мэдэхэгүй байдал усадхая!», — гэhэн уряа Хубисхалай түрүүшын жэлнүүдтэ абтажа, байн үзэг, бэшэг мэдэхэшүүлээ өөhэдыень усадхажа байhан үе байгаа бэлэй. Мүнөө үедэ манай гүрэн дэлхэй дээрэ үзэг, бэшэгээ мэдэхэ хүнүүдэйнгээ тоогоор эгээл түрүүшын hууринуудта байна байха...

С. Ц.: ... Һайндэрэй эдэ үдэрнүүдтэ hургуулинуудай 5-дахи ангиhаа дээшэ ехэ хүнүүд хүрэтэр уншалга дахажа (диктант) бэшэхэ мүрысөөнүүд үнгэрhэн байна.
Эндэ шалгарагшадта шагналнуудые барюулха ёhолол үнгэргэхыень Буряад Республикын Президентын болон Правительствын Захиргаанай Хорооной түрүүлэгшэ Владимир Романович Булдаевые наашаа гарахыень уринабди. (үгышье hаа ондоо хүниие тушаал, зэргээрнь нэрлэхэ)

ГАРАҺАН ХҮН ҮГЭ ХЭЛЭНЭ

ШАГНАЛНУУДЫЕ БАРЮУЛАЛГА

Д. Б.: Шагналда хүртэгшэдэй хүндэлэлдэ — 
Буряадаймнай «гургалдайнуудай» нэгэн Дашима Согтоева!

Буряад арадай дуун (дуунай нэрэ)

ДАШИМА СОГТОЕВА

С. Ц.: Үндэhэн буряад хэлэеэ мэдэсын хэдэн шатанууд байдаг. Хоёр, нэгэн үгөөр гол түлэб ойлгосонуудые асуужа гү, али хэлэжэ шадаха, зүбөөр бэшэжэ, уншажа шадаха...

Д. Б.: ... үгышье hаа миил яряанай хэлэ мэдэхэ, яhала хөөрэлдэжэ, ойлголсожо шадаха. Зүбөөр бэшэжэ, уншажа шадаха, тиихэдэ тон бэрхээр хөөрэлдэжэ шадаха гээшэ үсөөшэг лэ хүнүүдэй шадабари гээшэ ха гээд hанамаар байдаг...

С. Ц.: ... Түрэл хэлэн дээрээ зохёол бэшэхэ гээшэ үндэhэн хэлэ мэдэсын эгээл дээдэ шатань гээд хэлэмээр байна. Һайндэрэй үедэ үнгэрhэн мүрысөөнүүдэй дунда «Буряад хэлэ мэдэхэ зон» гэhэн мүрысөөн үнгэрөө.

Д. Б.: Энэ мүрысөөндэ илажа гарагшадта шагналнуудые барюулхыень Буряад Республикын Соёлой болон олониитын харилсаануудай министр Владимир Борисович Прокопьевые, тиихэдэ аймаг нютагуудай эблэлнүүдэй түлөөлэгшэдые тайзан дээрээ уринабди.
Бүхы Буряад дайдаарнай түрэл хэлэеэ эгээл hайнаар мэдэхэ хүнүүд гэбэл эдэмнайл байна ха юм даа. «Иигэжэ үндэhэн хэлэеэ мэдэхэ ёhотой юм», — гэжэ харуулагуудаг лэ. Энэнь хаража, шагнажа байhан маанарта үльгэр жэшээ болог лэ!

Д. Б.: (Нэрэ обогуудыень, тэндэ эли болоод байха ха юм, абаад, нэрлэхэ. Хэниинь юу хэнэб гэжэ хэлэхэ)

ШАГНАЛДА ХҮРТЭГШЭД ТОГЛОНО

С. Ц.: Эхэ, тоонто, хэлэн — энэ дэлхэйн эгээл нангин ойлгосонууд. Таhаршагүй холбоотой энэ гурбан эрдэниие сэдьхэлдээ лаб шэнгээhэн таанараа амаршалнабди!
«Буряад hайхан дайдын 
Буряад эхын үриб!», — гэжэ, 
Түрэл буряад хэлэн дээрээ
Түүрээн дуулажа ябагты! (Н. Ш.)

Д. Б.: Һээ, Соёлма, шим яагаа гоёор шүлэг уншашабаш? Уран гоёор уншагшадайнгаа мүрысөөн тухай хэлэхэ сагнай дүтэлшэбэ гү даа?

С. Ц.: Уран зохёол уран гоёор уншаха гээшэ баhал нэгэ бэлиг, шэди гээд hанагшаб. Уран зохёол сээжээр мэдээд ябахада уураг тархиин бодолнууд hуури, мүрөө оложо зонхилогдодог, хүн ухаан дээрээ ухаа нэмэдэг, баян хэлэтэй гэхэ юм гү, хэлэнэй нөөсэ ехэтэй болодог, тиигээдшье яряанай талаар ульгам хэлэтэй болодог байhан байха. 

Д. Б.: Зай, тиигээд лэ энэ мүрысөөнэй дүнгүүдые элидхэжэ, шагналнуудые барюулхыень Буряад Республикын Президентын болон Правительствын Захиргаанай үндэhэтэнэй асуудалнуудаар Хорооной түлөөлэгшэдые наашаа гаража ерэхыень уринабди.
(Лаб хэн гаранаб, тушаал, зэргээрнь нэрлэхэ)

ГАРАҺАН ХҮНҮҮД ҮГЭ ХЭЛЭНЭ

ШАГНАЛНУУДЫЕ БАРЮУЛАЛГА

С. Ц.: Республикын хэмжээнэй үндэр шагналда хүртэhэн бэлигтэй бэрхэшүүлээ эндэ сугларhан зомнай шагнаха гэжэ хүлеэшөөд hууна хэбэртэй. Зай, (нэрээрнь хандажа) ямар зохёол уншахабта?

ШАГНАЛДА ХҮРТЭГШЭД УНШАНА

Д. Б.: «Нангин буряад хэлэеэ гансал найр, нааданда бэшэ, наhан үеэрээ сэгнэжэ, эхэ хэлэн дээрээ үдэр бүри хөөрэлдэжэ ябаха, буряад хүн бүхэнэй хоорондын харилсаанай зэбсэг болгожо ябаха хүндэшье, хүндэтэйшье уялга хүн бүхэмнай урдаа табижа,..

С. Ц.: ... энээнhээ хойшо жэлдээ нэгэ удаа заатагүй үнгэржэ байха БУРЯАД ХЭЛЭНЭЙНГЭЭ hайндэртэ хабаадалгамнай олошорhоор олошоржо, түрэл буряад хэлэеэ ТУГ болгон үргэжэ ябаял даа!», — гэжэ уряалжа байнабди.

Д. Б.: Республика доторнай үргэнөөр үнгэрhэн «БУРЯАД ХЭЛЭНЭЙ ҮДЭРЭЙ» дүнгүүдые элирхэйлhэн баярай үдэшэдэ эбтэйхэнээр, олоороо сугларhан Таанарайнгаа hонорто хэдэ хэдэн уран hайханай тоглолтонуудые дурадханабди.

С. Ц.: Далее ведущие, чередуясь, объявляют концертные номера с обязательным объявлением авторов произведения и исполнителей. Ведущие сами нормально пишут, у них это получится, я тоже могу там же написать объявки концертных номеров, на месте, на сцене. 
(Н. Ш.) 

Д. Б.: Зай, иигээд лэ, хүндэтэ нүхэд, эхэ түрэл хэлэнэймнай эгээ түрүүшын республикын хэмжээнэй ехэ hайндэр эсэстээ хүрэжэ ерэбэл даа.

С. Ц.: Энэ hайндэртээ хабаадалсаhан бүхы нүхэдтөө урагшатай урматай, олзотой омогтой, хүгтэй хүхюутэй ябахыень үнэн сэдьхэлэй үреэл табяад..,

Д. Б.: ... уhанай урасхал мэтэ ульгам буряад хэлэеэ нюдэнэй сэсэгы мэтэ гамнажа, хайрлажа, үдэр бүри энэл хэлэн дээрээ хөөрэлдэжэ ябыт гэжэ уряал табяад..,

С. Ц.: ... эхэ хэлэнэйнгээ ээлжээтэ ехэ hайндэртэ үшөөл олон болон хамтаржа, түрэл Буряадайнгаа түб Улаан-Үдэдэ уулзатараа баяртай!

Д. Б.: Баяртай, буряад хэлэнэй үнэн нүхэд!