Дамдинжапов Цырендоржи

Буряадай уран зохёолшо Цырендоржи Жанабадараевич Дамдинжапов Хэжэнгын аймагай Могсохон нютагта 1911 оной сентябриин 14-дэ түрэһэн.

Цырендоржи Дамдинжаповай намтарай мүрниинь эртэ урдын заншалаар зохёогдоо гэхэдэ боломоор. Буряад арадта үхибүүдтээ эрдэм олгуулха гээшэ эгээл шухала хэрэгүүдэй нэгэн. Тиимэhээ Занхар абынгаа заабаряар Цырендоржи хүбүүниинь эрдэм шудалха золтой байгаа. Дамдинжаб Жанабадараев нютагтаа Занхар гээд нэрэтэй байгаа, гэр бүлэдөө 22 үхибүүтэй болоһон, олониинь багадаа үгы.

— 1911 ондо Хара шугыда түрэһэн Цырендоржи Дамдинжапов минии нагаса болоно — гээд, тэрэ үеын байдал тухай үе үеhөө дамжуулагдаhан хөөрөө Сэндэма Сандитовна Очирова дурсаа бэлэй. — Норжима эгэшэнь минии хадам эжы 1905 оной байгаа. Дүүнэрээ, илангаяа Цырендоржи тухайгаа ехэ хөөрэгшэ hэн. Олон үхибүүдтэй Занхар үбгэн дүтын айлнуудай үхибүүдые суглуулаад үзэгтэ оруулдаг байгаа. Самбарай орондо тэбхэр модо олоод лэ, тэрээн дээрээ хониной өөхэтэй шүлэнэй дээгуурхи түрхеэд, дээгүүрнь үнэhэ сасаад лэ, үзүүртэй модоор лэ хуушан монгол үзэг заагша бэлэй. Өөрөө ород бэшэгтэй байгаа, маанадтаа газетэ уншагша hэн. Өөhэдөө уншадаг болоходоо, нэгэ газетэ олобол, эхинhээнь hүүл болотор уншаад, сээжээр мэдэгшэ бэлэйбди.

«Торгон сэсэгтэ дайдамни...» гээд уран зохёолшоной бэшэhэн нютагта, Могсохоной дунда hургуулида Цырендоржи Дамдинжаповай нэрэ олгуулагданхай. Тиимэhээ эндэ hургуулиин шабинар зохеолшоной туужа болон рассказуудые «Алтан бэhэлиг» (1960), «Ажал гээшэ жаргал» (1958), «Ажал тухай үгэ» (1954), "Хара сагаан хоер«(1962) болон бусад зохеолнуудыень hайн мэдэхэ. 1960 ондо бэшэгдэhэн «Алтан бэhэлиг» зохеолынь уншагшадай ехэ hонирхол татаhан, радионайруулга табигдаhан байна. Хүн зоной, түрэлхидэй хоорондохи харилсаа, зүрилдөө тодоор харуулагдажа зохеогдонхой. Гонгор хүбүүнэй эжынь хүндөөр үбшэлжэ, наhа барахынгаа урда тээ, хүбүүндээ алтан бэhэлигээ хурганhаа абажа үгэhэн байна. Саашадаа нүхэрэйнгөө наhа барахадань Гонгорой эсэгэ ондоо hамга абажа, тэрэ бэhэлигыень залуу hамгандаа үгэхэеэ hанана. Гонгор абадаа үгэнэгүй, энээн дээрэhээ, мүн ондоошье ушарнуудhаа боложо, хүбүүн гэрhээ гаража ошохо баатай болоно. Энэ зохёолоор Россин габьяата артист, уран найруулагша Содном Хажитов Буряад драмын театрта зүжэг табиhан, мүн тиихэдэ Мария Степанова олон найруулгануудыень ород хэлэн дээрэ оршуулhан байна. Тэрэ үедөө Ц.Дамдинжаповай зохёолнуудынь монгол, узбек, немец болон бусад хэлэнүүд дээрэ оршуулагдажа, хэблэгдэhэн юм.

«Избачһаа министр болотор ургаһанби» гэһэн эдэ үгэнүүдые 1970-аад оноор Цырендоржи Дамдинжапов тиихэдэ залуу бэлигтэн ябаһан Цырен-Дулма Дондогойдо хэлэһэн байна. Эдэ бүгэдэ мэдээнүүдые Буряадай арадай поэт Галина Базаржапова- Дашеева дурдан хөөрэхэдөө, турэл дайдадаа, хани нүхэдтөө эгээл найдамтай байhыень тэмдэглэдэг юм.

— Мүнөө болоходо, Цырендоржи Дамдинжаповай зохёолнууд сэгнэшэгүй ехэ нүлөөтэй, түүхэдэшье хабаатай, түрэл гаралай дунда сэнтэй болоод байна — гэжэ урда үеынгөө редакторнуудай дурасхаалые хүндэлэн «Байгал» журналай редактор Галина Дашеева тэмдэглэнэ. — Цырендоржи Жанабадараевич Дамдинжаповай баян намтар, зохёолнуудыень үшөөл гүйсэд дүүрэн шэнжэлэгдээгүй. Наһан соогоо олон һалбарида түрүү тушаалтан ябаа. Буряадай номой хэблэлэй директор, республикын соёлой министр, Буряадай АССР-эй министрнуудэй Соведэй управлениин начальник, Монгол орондо СССР-эй элшэн сайдуудай тусхай газарта зүбшэлэгшэ, «Буряад монголой үнэн» сониной редактор... эдэ бүгэдын харюусалгата ажал ябуулжа, зоной дунда, зураглан хөөрэхэ, үйлэ ушарнууд нилээн лэ ехэ байгаа ёһотой. Тиимэhээ зохёолнуудыень шэнээр шудалан, саарһа дансануудтайнь дүтөөр танилсажа, буряад арадайнгаа түүхэ намтарай hонин хуудаһануудые нээхэ аргатайбди.