Буряад зоной сээрлэхэ зүйлнүүд

Газар бүриин ёһо заншал хоорондоо илгаатай байбашье, ехэнхи ушарта дүтэрхүү удхатай байдаг. Монгол туургатанай нэгэн — манай буряад арадта оршон тойронхи байгаалида, хүнэй һуудал байдалда, сэдьхэл бодол, һэшхэлэй хүгжэлтэдэ хабаатай һургаалнууд олон. Урда үенүүдһээ захигдаһан ажамидаралай тус дүримүүдые айл хотон бүхэн сахижа, үри бэе, удамдаа хүргэжэ байбалынь, саашадаа тэдэнь наһанай харгыда алдуу эндүү гаргангүй, зүб мүрөөр ябахые оролдохол. Сээртэй зйлнүүд олон янзын байдаг:



1. Гал гуламта, гэртэй холбоотой сээр
— Гал гуламтаа хүндэлжэ, эдеэнэй дээжэ, тоһо, хүжэ үргэжэ, галайнгаа эзэниие баярлуулжа ябахада һайн.
— Галда хутага дүтэлүүлхээ сээрлэхэ, галай заяаша сухалдаха; галай хабшаг газараар хаянгүй, дээгүүр табиха, үлгэхэ.
— Гал дээрэ уһа адхахагүй, галаа уһаар унтараахад ёро муутай, гал уһан хоёр бэе бэедээ харша. Хэрбээ заатагүй унтарааха хэрэгэй гарабал «галай заяаша, та хүлөө татаарайт, зайлашагүй ушараар иигэжэ байнаб» гэжэ хэлээд, сээр арилгаха.
— Галдаа үргэл үргэхэ үедэ хээлитэй эхэнэр ойро байхагүй, досоохи үридэнь муу нүлөөтэй.
— Галаар наадахагүй, үхибүүд шэжэн, һүниндөө шээдэг болохо.
— Галай хажууда хэрүүл хэжэ, бэлин шэбшэг хэлэхэгүй, галай аюулда орожо болохо.



— Хабшаг (щипцы для углей) галай үүдэнэй ойро байлгахагүй, буудал буужа болохо.
— Гал гуламтын үнэһэ һэжэрхэ, худхахагүй, гэр айлда худхаляатай байдал оршохо.
— Тахидаг бурханаа тооһондо даруулбал, бурханай садиг (кара) хүрэхэ.
— Гэрэй заяаша ариг сэбэртэ, амтатай эдеэнэй үнэртэ дуратай, тиимэһээ муухайгаар байха, муухай хүншүү гаргахада сээртэй.
— Хүжэ арса аһаахадаа, үлеэжэ унтараахагүй, хургаараа даража, юумээр хушажа унтарааха.
— Гэр соо наншалдахагүй, муу юумэн шэбээлхэ.
— Гэрэй таһалгын үүдэ, мүн үхэг, адяарай һугалга дутуу орхингүй, саб-яб хааха, хамаг хэрэг урагшатай байха.
— Шала угаахадаа, норгоһоноо хуурай болотор аршаха, үгы бол архинша нүхэртэй болохо.
— Эдеэнэй шэрээнэй (столой) углууда һуудаггүй, ганса бэе ябаха.
— Орондоо ороод, дуулаха, уйлаха сээртэй, зоболон һалахагүй.
— Хутагын эри дээшэнь харуулжа табихагүй, аюултай байха.
— Тогоонһоо хутагаар мяха зоожо абахада, муу ёротой.
— Гэрээ нара буруу тойрохоёо сээрлэхэ.



— Хаалга үүдэ түшэжэ һуухада муу ёротой.
— Бахана (столб) тэбэрихэгүй, баханын зоболондо хүртэхэ.
— Богоһо дээрэ һуудаггүй, үүдэнэй тотогоһоо хоёр гараараараа аһалдахагүй, ёро муутай.
— Ганса модо баряад гэртэ орохогүй, гуйраншанай шэнжэ үзүүлхэ.
— Гэртэ ороходоо, ташуур баряад орохогүй, газаа орхихо.
— Тулхюур эдеэнэй шэрээ (стол) дээрэ табихагүй, үгырхые зүгнэхэ. 
— Түлхюур, малгай эрьюулхэгүй, эрьюу тэнэг болохо.
— Абдар, шэрээ дээрэ һуухагүй, үридэ орохо.
— Толи (зеркало) дээшэнь харуулжа табихагүй.
— Хайша ангайлгаад орхихогүй, эгтээ ангалзуулхагүй.
— Эритэй юумэ (хутага, хайша, шүбгэ г.м.) хүн руу харуулхагүй, эреэрнь харуулжа хүндэ үгэхэгүй.
— Тогоон дотор эдеэнэй халбага хээд орхибол, шүдхэр долёохо, ажал хэрэг бүтэхэгүй.
— Морин хуур гэртээ худалдажа абахагүй, бэлэгээр абахада һайн. Гэртээ морин хууртай байхада, муу юумэн халдахагүй.
— Гэртээ «Алтан гэрэл» судартай байхада, арша абаралтай байха гэдэг.
— Ном уншажа байгаад, дэлгээгээд орхихогүй (илангаяа һүниндөө), шүдхэр уншаха, ухаан баларха (память ослабнет).
— Саарһа дэмы хайшалхагүй, хэрэг хубхай хооһон байха.

2. Хүүгэдэй хүмүүжэлгэдэ ба бусад зондо хабаатай сээр
— Хэбтээд эдеэлхэгүй, хэбтэри үбшэн болохоёо зүгнэхэ. 
— Ном уншажа дүүргээд, һуняахагүй, «һураһан юумэн һугаар гарашаха».
— Эгтээ эшхэржэ ябахагүй, сэдьхэлэй хиитэй болохо.
— Тохоноглоод, үргэ шанаагаа тулахагүй, һанаа үнөөндэ дарагдаха.
— Хоёр хүлөө бохиилгоод, ябаган һуудаггүй, нохой һуудал гэхэ.
— Томошуулай хөөрэлдэхэдэ, үргэ шагнахагүй, айлшанай ерэхэдэ, газаашаа гаража гү, али саагуур һууха.
— Айлшанай урдаһаа, үгы гэбэл, хүнүүдэй эдеэлжэ байхада, тооһо бурьюулжа шорой хамахагүй.
— Эдеэ хоол газаашань хаяхада, «аманай хэшэг ара руу гарана» гэдэг. 
— Эдеэ хоолоороо наада хэхэ, тоглоходо сээртэй.
— Дала мүрөө хабшажа «мэдэхэгүй» гэхэдэ сээртэй.
— Хурганай һалаагаар хүнүүдтэ юумэ һарбайхагүй, һожоргүйгөө харуулха.
— «Жаргалтай байбал, орондоо бү дуула,
Зоболонтой байбал, орондоо бү уйла» гэһэн зүйр сэсэн үгэ бии.
— Түрэхэ эхэнэрэй урдуурнь гарахагүй.
— Харанхы һүни үһэеэ һамнахагүй.
— Эхэнэр хүн забилжа һуухагүй (в позе лотоса).
— Эхэ руугаа муухайгаар харахагүй, ехэ нүгэл.
— «Эсэгэеэ гомдохообол, Сүмбэр уула сүмэрхэ, эхэеэ гомдохообол, Сүн далай шэргэхэ» гэһэнтэй адли нүгэл 7 үеын үри бэе, удамда хүртэхэ гэдэг.
— Абань һалихай ябадалаар ябабал, үри бэеынгээ үбдэжэ, үхэжэ үригдэхые зүгнэхэ.
— Хулгай хара мүртэй, хулгайн юумэ худалдажа абабал, адли нүгэлтэй.
— Хүнэй малгай, үмдэ үмдэхэгүй, хүнэй муу заяан халдажа болохо, мүн өөрынгөө хубсаһа ондоо хүндэ үмдүүлхэгүй, талаан бэлигээ дамжуулха.
— Айлда хюмһаа абахагүй, тэрэ айлда ёро хараха.
— Һүн дээрэ хара уһа хэхэдэ хэшэг зайлаха, харин уһан дээрэ һү хэжэ болохо.
— Гурил зуурабал, альгаа хутагаар хюһахагүй, хэшэгээ алдаха. Гар гараа үрижэ ехэбшэлээд, угааха.
— Гараа угаагаад, һэгсэржэ болохогүй, аминай хэшэг барана.
— Гарай альган дээрэ юумэ зуража, бэшэжэ болохогүй.
— Гуталаа шэрэжэ, малгайгаа буруу харуулжа үмдэхэдэ, тархи муутай болохо, харин дабхарлажа үмдэхэдэ хоёр дахин гэрлэхэ.
— Хүнэй һуга доогуур, хүлэй забһараар гарахагүй, хии морин унаха.
— Өөрынгөө нэрые голожо болохогүй. Үхибүүдые бүтэн нэрээрнь дуудаха хэрэгтэй, «бүтэн нэрэтэй, бүрин заяатай» гэдэг.
— Хүнэй дээгүүр гарахагүй, үхэһэн хүн дээгүүр алхажа гарадаг. Барилдаанай бүхэшүүл диилэһэн бүхынгөө дээгүүр алхан гаража болоно.
— Бага хүүгэн эрхы хургаяа хүхэдэг байбал, эжынгээ үхэхыень зүгнэхэ.
— Ехээр унтахада сээртэй, наһан богони болохо, эртэ бодоһон хүнэй наһан ута байха.
— Үглөөгүүр эртэ бодоод, унтари хэбтэриеэ сэбэрээр заһаад ябабал, хамаг хэрэг бүтэсэтэй байха.
— Хүлөө хүл дээрээ табижа һуухада сээртэй, зоболонгоо диилэжэ ядаха.
— Эхэнэр хүнэй хормойн доогуур толгойгоо шургуулхагүй, хийморин унаха.
— Хүнэй мүр дээрэ гараа табихагүй, табюулһан хүнэй хий мориндо муу ашаан.
— Аман соогоо эгтээ дуу гүнгэнэжэ ябахагүй, сэдьхэлдэ хии орохо.
— Хоёр хүн хүлэйнгээ улые ниилүүлхэгүй, эбээ таһарха, муудалдаха.
— Унтажа байһан үхибүүнэй (мүн бэшэшье хүнэй) зураг абахагүй, һүнэһэниинь төөрихэ.
— Абынгаа байхада, хүбүүниинь һахал табиха ёһогүй, ёро муутай.
— Абхуулһан үһэеэ эндэ тэндэ хаянгүй, мориной хүлөөр гэшхүүлхэдэ һайн.
3. Адууһа малда хабаатай сээр
— Хониной далын яһа мүлжэхэгүй, хутагаар эдихэ.
— Мориной толгой руу сохижо болохогүй, морин — эрдэниие үмөөржэ, малай заяаша гомдохо.
— Адууһа малдаа һайнаар хандажа байха, хэлэгүй адагуусаниие сохихо наншахагүй, сээртэй.
— Адуутай зон ургаяа алхажа, гэшхэжэ болохогүй, малай хэшэг алдагдаха. Мүн хазаар хударга, эмээл, шүдэр, ташуур мэтые алхаха, гэшхэхэ сээртэй.
— Малтай зон үнеэнэй дэлэн эдихэеэ сээрлэхэ, мүн мяхатай сугтань хаяхагүй, һалгажа абаха, эдибэл, хутагаар отолжо эдихэгүй.
— Малай нюрганай мүнгөөрһэ мэрэхэгүй, хошхоног загаднаха (зохолхо).
— Тугалаа, түлөө үхүүлдэг, һубайрдаг үнеэн һайтай бэшэ.
— Нохой, миисгэй айлда эрьехэдээ һайтай, муутай, үзэлтэй байха.
— Үлэгшэн нохой эдеэлүүлхэдэ ехэ буянтай.
— Хониной хооһон һүүжэ гэртэ хонуулдаггүй, шүдхэр байрлаха.
— Нохойдо унаһан шүдэеэ мяха, талхан соо орёожо үгөөд, «муу шүдым абаад, һайн шүдэ үгэ» гэхэ.
— Нохойтой сугтаа зурагаа абхуулдаггүй.



4. Байгаали, оршон тойрондо хабаатай сээр
— Тэнгэриин дуутай ехэ бороо соо мориндо хазаар углахагүй, буудал нэрьежэ болохо, мүн үнеэ һаахагүй, тэнгэриин дуунда харша. 
— Гол нуурай ойро бэе заһаха, газаалхагүй, гол нуурай уһанда угаал хэжэ болохогүй, голой эхиндэ айл гэрээрээ буухагүй.
— Шубуунай үндэгэндэ һүүдэрээ хүргэхэгүй.
— Аянай шубуудай субаае хэды шубууд бэ гэжэ тоолохогүй, хэды хүн буянда байгааб гэжэ тоолоһонтой адли муу зүнтэй.
— Газарта гадаһа шаажа орхихогүй, ябахадаа гадаһаа абаад, нүхэ руунь һү дуһааха ёһотой.
— Гахай үдэр шэнэ хэрэг үйлэ эхилжэ болохогүй, хамаг ажал хэрэг хазагайрха, үхэл хахасал дайража магадгүй.
— Шонодо хазуулһан малай мяха эдихэдэ сээртэй.
— Түүхэй мяха һүн соо хэжэ болохогүй.
— Тэнгэри өөдэ гэрэл тулгахагүй (фонаряар өөдэнь ёлгоодохогүй), тэнгэри хилэннэхэ.
— Сэсэгэй толгой таһалхагүй, үри таһарха.
— Газарые гараараа тулгалжа һуухагүй, мүн ташуураар газар тулгалхагүй, сээртэй.
— Гал уһан хоёрто һү оруулхагүй, лусууд хорлохо.
— Харанхыда, боро хараанда хог шорой гаргахагүй. Хада уула руу харуулжа, угаадаһа адхахагүй, дайдын эзэд хилэннэхэ.
— Үдэшэ угаадаһа, хог хаяха ушар гарабал, «алдааб, эндүүрээб, хүлисыт» гэхэ.
— Уула обоо тахилгатай газарһаа, мүн мэдэхэ, танихагүй газарһаа модо шулуу, эд зүйл абахада сээртэй.
— Хари газарай гол мүрэндэ хүлөө угаахагүй, тэндэхи лусад хилэннэхэ.
— Хари газарай баялигта хорхойтохогүй, сабдагууд хорлохо.
— Уһа руу сог хөө оруулхагүй, нюур алаг эреэн болохо.
— Һүни орой хаанашье ябахадаа, мүн харгыда гарахын урда, харгыда ябахадаа, хэрүүл уруул хэхэгүй, муу ёротой.
— Хара уһа хүндэ үгэхэеэ хармалхагүй
— гэхэ мэтэ сээрлэгдэхэ зүйлнүүд тухай мэдээсэл буряад арадай дунда үнинэй мэдээжэ үгэнүүд дээрэ анхан дуулдаагүй зарим тэдынь Монголой Хэнтэйн аймагай Дэлэг Намсарай гэжэ буряад хүнэй суглуулбариһаа нэмэгдэн бэшэгдээ юм

БУРЯАД ЗОНДО ХАБААТАЙ СЭЭРЛЭХЭ ЗҮЙЛНҮҮД тухай Ц — Х Дарибазаровагай бэшэһэн үгүүлэл Буряад АССР — эй габьята зүжэгшэн, Соелой габьяата ажалтан Цырен — Ханда Дашиева уншаба.