Аудио
Аргал шэбхын аша ехэ
17 ноября 2023
97
Байгаали, уларилай алибаа эрхэ байдалда малша, нүүдэлшэ арадууд ажабайдалаа тааруулха аргаяа оложо ядаагүй
Тойроод ой модогүй нюсэгэн таладашье түлеэгүй ядахагүй, бодо малайнгаа хатаһан шабааһа — аргалаа суглуулжа түлидэг, хобтолоод, ябталаад, үбэлэйнгээ түлишэ бэлдэжэрхидэг бэлэй.
Аргал түлихэдэ, галынь ондоо түлишэһээ дутуугуй шадалтай, бусалгаха эдеэгээ дууһыень бусалгажа, болгожо үрдихөөр, дулаагаа удаан баридаг түлишэ. Аргалай галай хүсэн 865 ° болоно, харин шулуу нүүрһэн 1650 °, түлеэн 200 — 400° хүрэтэр халуу үгэдэг байна (эндэ шэнэһэн нарһан хоёр илгаатай бэзэ).
Дэлхэйн арадууд хаа-хаана аргал хэрэглэдэг юм. Бүхы Азиин арадууд аргал түлэдэг, адууһа малай шабааһа һолоомотой холижо, саман хирпиис үйлэдэн гэр байрануудые, хорёо хотон, пеэшэн гэхэ мэтые баридаг. Африкада хорхой шумуул үргөөжэ, унай табидаг, аргалаар гэрнүүдэйнгээ хана тэгшэлдэг. Харин Түбэдтэ һарлаг үхэрэй аргалаар галаа түлихэдэнь, санзай мэтэ аргагүй һайхан үнэр анхилдаг гэхэ.
Мүн хониной хоргооһо шэбхэ болотор байлгаад, тэбхэр-тэбхэрээр тайраад, хатаагаад хэрэглэдэг байна. Хэдэн жэлэй урда Ивалгын дасанда хониной шэбхэ хоргооһоор түлигдэдэг угаалдаха газар — бани зохёоһон юм. Тэрэнэй ууралынь уушха хоолой, яһа уһанда, бүхы бэеын эрхэтэндэ тон һайн нүлөө үзүүлдэг гэдэг.
Үбшэлһэн хүлнүүдээ шэнэхэн халуун шабааһан соо, хониной халаһан шэбхэ соо хэхэдэ һайн нүлөөтэй. Токсикоз боложо, досоо бөөгнэрбэл, хониной, бодо малай шэбхын үнэрөөр амилхада туһатай.
Аргал түүлгэн хадаа эхэнэрнүүдэй, үхибүүд хүгшэдэй ажал һэн. Аргал түүхэ амһарта — арагаа нюргандаа зүүжэ, зорюута хэгдэһэн һабараар аргалаа хобхолжо, араг руугаа шэдэжэ ябаха. Аргалаар түлиһэн гал олон янзын үйлэ хэрэгтэ аша үрэтэй юм:
1) Галаа түлижэ, эдеэ хоолоо шанаха;
2) аргалаар унай табижа, һү һаалиин, ямар нэгэн хээрын ажалай үедэ боргооһо батаганаа үргээхэ;
3) аргал ууюулжа, элдэһэн арһанда үнгэ оруулха, бүхэлхэ, модоной холтоһо шатаалсажа утахада, хорхой шабхай эдихэгүй, арһан үнгэр һайтай болохо;
4) хойморой бурханда олон жэлдэ байһан ном сударнууд аргалай утаанда шарлатараа нэбтэрхэдээ, хибэндэ эдюулхэгүй, шиигтэхэгүй. Тиин тус номуудые уншаһан хүнэй бэеын тамирта аргалай хангал нэбшэһэн номой хуудаһанууд эмтэй домтой байдаг һэн гэхэ; Монголой номой Түв санда 1920 онуудаар асарагдаһан хэдэн зуугаад тиимэ номууд зуу гаран жэлэй туршада байхадаа, мүнөөнэй саарһан номуудтал буритаха, шиигтэхэ аюулгүй, һайнаараа зандаа хадагалагдана.
5) эндэ ганса номууд бэшэ, гэр соохи бүхы эд бараан утагдажа, бүхэ шанартай болоно;
6) шэнэ гэр барижа орохынгоо урда шала дороо аргалай утаагаар һайса утахада, гэрэй модон бури, шиигһээ аршалха, мүн арюудхахашье үүргэтэй;
7) гэрэйнгээ хушалтын дорохи хүндыдэ (шардаагта) модоной набшаһа тараан дэбдеэд, дээрэнь аргалай үнэһэ адхадаг байһан;
8) урдандаа эхэнэрнүүд нарайлхадаа, үхибүүгээ нюдэһэн аргал дээрэ түрэдэг; нарай хүүгэнэй үлгы соонь буталһан хохир дэбдидэг байгаа;
9) хүнэй наһа бараһан сагһаа хойшо хүдөө табитарнь газаа аргал түлижэ, дээрэнь эдеэ хоол, тоһо, санзай хүжэ нэмэжэ ууюулжа байхада, бурханай номоор бэегүй хии амитаниие хооллуулдаг, мүн хойтын буянай сангарилнуудта, буянда ерэһэн зониие садиин аршаанаар угаалгаад, утадаг, арюудхадаг.
Энэдхэгэй эмшэн, эрдэмтэ доктор Шарма Монголһоо аргал абаашаад, уушханай тахалаар үбдэһэн хүнүүдые аргалхадаа, аргалай утаа хэрэглэжэ, тэрэнэй эдэгээхэ шадалтай байһыень харуулжа, ехэ гайхал үүдхэһэн байна.
Японой эрдэмтэн аргалай утаа шэнжэлжэ үзөөд, элдэб үбшэнгүүдэй вирус (нян) усадхаха аргатай байһые элирүүлээ. Аргалай утаанда янза бүриин вирус усадхагшад бии юм гэжэ томо баталгаата ажал бэшэһэн байна.
Тиигэжэ монгол малшадай арагаар суглуулдаг «монгол аргын» домто хүсэн аргагүй ехэ гэгдээ. Ондоо ороной, ондоо малай шабааһан тон тиимэ шанартай байхагүй, газар газарай үбһэ ногоонһоо дулдыдаха гэжэ мэдээжэ. Хада уулаар бэлшэжэ, хоморой хүсэтэй хадын ургамал эдидэг һарлаг үхэрэй аргал бүришье баян бүридэлтэй, аяар 200 түрэлэй эмэй ногоонһоо бүридэдэг ха.
Хадата, талата хүдөө газараар ажаһуудаг малша арадуудай аргалай уняараар хангалтаһан оршон тойрониинь, гэр байрань арюудхагдажа, бэе махабодынь эмнэгдэн, домногдон байдагынь элитэ. Аргалай утаан 300-аад вирус усадхаха шадалтай гэжэ Японой эрдэмтэдэй тогтооһон баталалга зүбтэй баймаар.
Һүүлэй үенүүдтэ томо хотонуудай ажаһуугшад нүүрһэнэй утаагаар үдэр бүри амилжа байдаг. Гэбэшье эдэ зондо аргалай утаагаар амилагты гэбэл, юугээ хэлэбэ гээшэб гэжэ жэрхэхэ юм гү гэхээр. Урданай сагта аргалаа түлижэ, унай гаргажа ябаһан хүнүүд һураггүй элүүр энхэ, ханяада хэжэг гэжэ мэдэхэгүй хүдэр улаанууд ябаа. Хони малай шэбхэ шээһэншье хурса үнэрөөрөө үбшэ хабша үргөөдэг аабза. Сэбэр агаарта, арюун талада, нара һалхинда хатаһан аргалай утаан, шэбхын хангал хурсаар сорьёлжо, ямаршье вирусуудые усадхаха шадалтай.
Японой эрдэмтэдһээ түрүүн аргалай туһые шэнжэлжэ үзэһэн эрдэмтэд оройдоошье байгаагүй. Гэбэшье арад түмэн өөрынгөө ой ухаагаар, зүн бэлигээр, хёрхо ажаглалтын ашаар тэрэниие ойлгожо, мэдэжэ ябаа.
Мүнөө Японидо сумо барилдаашадай һорилгодо гарахын урда 15 минутын туршада аргалай утаагаар утадаг болонхой. Энээнһээ урда, долоон жэлэй саана Япониин нэгэ эрдэмтэн Монгол орон руу ерэжэ, аргал түүжэ абаашаһан байна.
Нүгөөдэ япон эрдэмтэнь дүрбэн жэлэй хойно дахин ерэхэдээ: «Танай монголшууд 3 жэлэй туршада хээрэ хэбтэһэн үхэрэй шабааһые „хөх аргал“ гэжэ нэрлэнэ. Таанар намда тиимэ аргал түүжэ үгыт даа» гэжэ гуйба.
Тиин тэрэ эрдэмтэндэ 3 жэл хэбтэһэн хөх аргал оложо үгэһыень, тэрэнииень шэнжэлээд, 300 гаран микроб вирусые усадхаха аргатай гэһэн дүгнэлтэ гаргаба.
Зүгөөр, энэ хариин эрдэмтэнэй шэнжэлгын удаа монголшууд аргалдаа үлүү һонирхол үзүүлшэбэ гэлтэгүй, тэдэ бүри эртэ урдын сагһаа аргалай ашые һайн мэдэдэг, хэрэглэжэл байһаараа байгаа юм аабза.
Шэнэ мяханай муудахагүйн тулада аргалай утаагаар утадаг байһан. Үбдэжэ ядарһан малые, хүнүүдыешье аргалхын урда аргалай утаагаар утаад, удаань сэмгэнэй яһа хуха сохёод, үдхэн хара сайда шанажа, ууралаарнь жэгнүүлдэг байһан.
Иигэжэ үбшэнтэнэй гадаада ба дотоодо энерги — элшэ хүсынь эдэбхижүүлжэ, ухаан бодолынь һэргээжэ, сэдьхэл зүрхыень тайбшаруулжа, амгалан эрхэ зохидолдо оруулдаг һэн.
Тэрээнһээ байтагай, урилдаанай мори үглөөгүүр эртэ аргалай утаагаар утадаг заншалтай байһыень мүнөөшье мори заһадаг, урилдаадаг хүнүүд мэдэжэ болохо. Зүгөөр, үбгэ эсэгын һургаал дагаха хүнүүдэй үсөөржэ байһаниинь харамсалтай.
Һүүлэй үедэ үхэдэл шүдхэр тухай хэлсэдэг болонхой. Энэ огто байдаггүй юумэн гэжэ баталхаар бэшэ юм бэзэ. Һүниин туршада гурба дахин гүйдэл гүйдэг гэнэ. Урданай үбгэд хүгшэд энээн тушаа мэдэхэ ушарһаа үглөө бүри аргалаа түлэжэ, гэртэнь хоргодоһон муу һайн юумые үлдэжэ гаргадаг, гэрээ арюудхадаг байгаа.
Аргалай утаан үнэндөө арса, ая-гангаһаашье үлүү ехэ арюудхаха шэнжэтэй юм гэдэг, тиимэһээ эртын заншалаар аргалаа носоон, оршолон дэлхэйгээ арюудхажа ябалтай.
XIII-дугаар зуунжэлдэ монгол туургатанай мал мүнөө үеынхиһээ 6 дахин олон, 250 сая тоодо хүрэжэ байһан, бэлшээридэ ябахадаа, 1500 тухай янзын үбһэ ногоо эдижэ ябаһан, харин һүүлшын шэнжэлгээр ногооной янза түрэл хомордожо, 500-600 түхэлэй ургамал эдидэг болоо. Эдиһэн ногоонойнь 70-80 хубинь эмэй ургамал гээд тоологдодог. Тиин тэрэ Япониин эрдэмтын үндэрөөр сэгнэһэн малай «хөх» аргал, мүн һарлаг үхэрэй аргал түүжэ, эмтэй домтой утаагаарнь утажа ябабал һайн бэлэй.
Аргалха эмшэлхэ зүйлнүүд — хүсэтэй эм дом хүл доромнай хэбтэнэ, тонгойн абажа хэрэглэмээр лэ байнал даа.
Зурагууд, баримтанууд: сахим сүлжээн ба бусад мэдээсэлнүүдһээ
Аргал түлихэдэ, галынь ондоо түлишэһээ дутуугуй шадалтай, бусалгаха эдеэгээ дууһыень бусалгажа, болгожо үрдихөөр, дулаагаа удаан баридаг түлишэ. Аргалай галай хүсэн 865 ° болоно, харин шулуу нүүрһэн 1650 °, түлеэн 200 — 400° хүрэтэр халуу үгэдэг байна (эндэ шэнэһэн нарһан хоёр илгаатай бэзэ).
Дэлхэйн арадууд хаа-хаана аргал хэрэглэдэг юм. Бүхы Азиин арадууд аргал түлэдэг, адууһа малай шабааһа һолоомотой холижо, саман хирпиис үйлэдэн гэр байрануудые, хорёо хотон, пеэшэн гэхэ мэтые баридаг. Африкада хорхой шумуул үргөөжэ, унай табидаг, аргалаар гэрнүүдэйнгээ хана тэгшэлдэг. Харин Түбэдтэ һарлаг үхэрэй аргалаар галаа түлихэдэнь, санзай мэтэ аргагүй һайхан үнэр анхилдаг гэхэ.
Мүн хониной хоргооһо шэбхэ болотор байлгаад, тэбхэр-тэбхэрээр тайраад, хатаагаад хэрэглэдэг байна. Хэдэн жэлэй урда Ивалгын дасанда хониной шэбхэ хоргооһоор түлигдэдэг угаалдаха газар — бани зохёоһон юм. Тэрэнэй ууралынь уушха хоолой, яһа уһанда, бүхы бэеын эрхэтэндэ тон һайн нүлөө үзүүлдэг гэдэг.
Үбшэлһэн хүлнүүдээ шэнэхэн халуун шабааһан соо, хониной халаһан шэбхэ соо хэхэдэ һайн нүлөөтэй. Токсикоз боложо, досоо бөөгнэрбэл, хониной, бодо малай шэбхын үнэрөөр амилхада туһатай.
Аргал түүлгэн хадаа эхэнэрнүүдэй, үхибүүд хүгшэдэй ажал һэн. Аргал түүхэ амһарта — арагаа нюргандаа зүүжэ, зорюута хэгдэһэн һабараар аргалаа хобхолжо, араг руугаа шэдэжэ ябаха. Аргалаар түлиһэн гал олон янзын үйлэ хэрэгтэ аша үрэтэй юм:
1) Галаа түлижэ, эдеэ хоолоо шанаха;
2) аргалаар унай табижа, һү һаалиин, ямар нэгэн хээрын ажалай үедэ боргооһо батаганаа үргээхэ;
3) аргал ууюулжа, элдэһэн арһанда үнгэ оруулха, бүхэлхэ, модоной холтоһо шатаалсажа утахада, хорхой шабхай эдихэгүй, арһан үнгэр һайтай болохо;
4) хойморой бурханда олон жэлдэ байһан ном сударнууд аргалай утаанда шарлатараа нэбтэрхэдээ, хибэндэ эдюулхэгүй, шиигтэхэгүй. Тиин тус номуудые уншаһан хүнэй бэеын тамирта аргалай хангал нэбшэһэн номой хуудаһанууд эмтэй домтой байдаг һэн гэхэ; Монголой номой Түв санда 1920 онуудаар асарагдаһан хэдэн зуугаад тиимэ номууд зуу гаран жэлэй туршада байхадаа, мүнөөнэй саарһан номуудтал буритаха, шиигтэхэ аюулгүй, һайнаараа зандаа хадагалагдана.
5) эндэ ганса номууд бэшэ, гэр соохи бүхы эд бараан утагдажа, бүхэ шанартай болоно;
6) шэнэ гэр барижа орохынгоо урда шала дороо аргалай утаагаар һайса утахада, гэрэй модон бури, шиигһээ аршалха, мүн арюудхахашье үүргэтэй;
7) гэрэйнгээ хушалтын дорохи хүндыдэ (шардаагта) модоной набшаһа тараан дэбдеэд, дээрэнь аргалай үнэһэ адхадаг байһан;
8) урдандаа эхэнэрнүүд нарайлхадаа, үхибүүгээ нюдэһэн аргал дээрэ түрэдэг; нарай хүүгэнэй үлгы соонь буталһан хохир дэбдидэг байгаа;
9) хүнэй наһа бараһан сагһаа хойшо хүдөө табитарнь газаа аргал түлижэ, дээрэнь эдеэ хоол, тоһо, санзай хүжэ нэмэжэ ууюулжа байхада, бурханай номоор бэегүй хии амитаниие хооллуулдаг, мүн хойтын буянай сангарилнуудта, буянда ерэһэн зониие садиин аршаанаар угаалгаад, утадаг, арюудхадаг.
Энэдхэгэй эмшэн, эрдэмтэ доктор Шарма Монголһоо аргал абаашаад, уушханай тахалаар үбдэһэн хүнүүдые аргалхадаа, аргалай утаа хэрэглэжэ, тэрэнэй эдэгээхэ шадалтай байһыень харуулжа, ехэ гайхал үүдхэһэн байна.
Японой эрдэмтэн аргалай утаа шэнжэлжэ үзөөд, элдэб үбшэнгүүдэй вирус (нян) усадхаха аргатай байһые элирүүлээ. Аргалай утаанда янза бүриин вирус усадхагшад бии юм гэжэ томо баталгаата ажал бэшэһэн байна.
Тиигэжэ монгол малшадай арагаар суглуулдаг «монгол аргын» домто хүсэн аргагүй ехэ гэгдээ. Ондоо ороной, ондоо малай шабааһан тон тиимэ шанартай байхагүй, газар газарай үбһэ ногоонһоо дулдыдаха гэжэ мэдээжэ. Хада уулаар бэлшэжэ, хоморой хүсэтэй хадын ургамал эдидэг һарлаг үхэрэй аргал бүришье баян бүридэлтэй, аяар 200 түрэлэй эмэй ногоонһоо бүридэдэг ха.
Хадата, талата хүдөө газараар ажаһуудаг малша арадуудай аргалай уняараар хангалтаһан оршон тойрониинь, гэр байрань арюудхагдажа, бэе махабодынь эмнэгдэн, домногдон байдагынь элитэ. Аргалай утаан 300-аад вирус усадхаха шадалтай гэжэ Японой эрдэмтэдэй тогтооһон баталалга зүбтэй баймаар.
Һүүлэй үенүүдтэ томо хотонуудай ажаһуугшад нүүрһэнэй утаагаар үдэр бүри амилжа байдаг. Гэбэшье эдэ зондо аргалай утаагаар амилагты гэбэл, юугээ хэлэбэ гээшэб гэжэ жэрхэхэ юм гү гэхээр. Урданай сагта аргалаа түлижэ, унай гаргажа ябаһан хүнүүд һураггүй элүүр энхэ, ханяада хэжэг гэжэ мэдэхэгүй хүдэр улаанууд ябаа. Хони малай шэбхэ шээһэншье хурса үнэрөөрөө үбшэ хабша үргөөдэг аабза. Сэбэр агаарта, арюун талада, нара һалхинда хатаһан аргалай утаан, шэбхын хангал хурсаар сорьёлжо, ямаршье вирусуудые усадхаха шадалтай.
Японой эрдэмтэдһээ түрүүн аргалай туһые шэнжэлжэ үзэһэн эрдэмтэд оройдоошье байгаагүй. Гэбэшье арад түмэн өөрынгөө ой ухаагаар, зүн бэлигээр, хёрхо ажаглалтын ашаар тэрэниие ойлгожо, мэдэжэ ябаа.
Мүнөө Японидо сумо барилдаашадай һорилгодо гарахын урда 15 минутын туршада аргалай утаагаар утадаг болонхой. Энээнһээ урда, долоон жэлэй саана Япониин нэгэ эрдэмтэн Монгол орон руу ерэжэ, аргал түүжэ абаашаһан байна.
Нүгөөдэ япон эрдэмтэнь дүрбэн жэлэй хойно дахин ерэхэдээ: «Танай монголшууд 3 жэлэй туршада хээрэ хэбтэһэн үхэрэй шабааһые „хөх аргал“ гэжэ нэрлэнэ. Таанар намда тиимэ аргал түүжэ үгыт даа» гэжэ гуйба.
Тиин тэрэ эрдэмтэндэ 3 жэл хэбтэһэн хөх аргал оложо үгэһыень, тэрэнииень шэнжэлээд, 300 гаран микроб вирусые усадхаха аргатай гэһэн дүгнэлтэ гаргаба.
Зүгөөр, энэ хариин эрдэмтэнэй шэнжэлгын удаа монголшууд аргалдаа үлүү һонирхол үзүүлшэбэ гэлтэгүй, тэдэ бүри эртэ урдын сагһаа аргалай ашые һайн мэдэдэг, хэрэглэжэл байһаараа байгаа юм аабза.
Шэнэ мяханай муудахагүйн тулада аргалай утаагаар утадаг байһан. Үбдэжэ ядарһан малые, хүнүүдыешье аргалхын урда аргалай утаагаар утаад, удаань сэмгэнэй яһа хуха сохёод, үдхэн хара сайда шанажа, ууралаарнь жэгнүүлдэг байһан.
Иигэжэ үбшэнтэнэй гадаада ба дотоодо энерги — элшэ хүсынь эдэбхижүүлжэ, ухаан бодолынь һэргээжэ, сэдьхэл зүрхыень тайбшаруулжа, амгалан эрхэ зохидолдо оруулдаг һэн.
Тэрээнһээ байтагай, урилдаанай мори үглөөгүүр эртэ аргалай утаагаар утадаг заншалтай байһыень мүнөөшье мори заһадаг, урилдаадаг хүнүүд мэдэжэ болохо. Зүгөөр, үбгэ эсэгын һургаал дагаха хүнүүдэй үсөөржэ байһаниинь харамсалтай.
Һүүлэй үедэ үхэдэл шүдхэр тухай хэлсэдэг болонхой. Энэ огто байдаггүй юумэн гэжэ баталхаар бэшэ юм бэзэ. Һүниин туршада гурба дахин гүйдэл гүйдэг гэнэ. Урданай үбгэд хүгшэд энээн тушаа мэдэхэ ушарһаа үглөө бүри аргалаа түлэжэ, гэртэнь хоргодоһон муу һайн юумые үлдэжэ гаргадаг, гэрээ арюудхадаг байгаа.
Аргалай утаан үнэндөө арса, ая-гангаһаашье үлүү ехэ арюудхаха шэнжэтэй юм гэдэг, тиимэһээ эртын заншалаар аргалаа носоон, оршолон дэлхэйгээ арюудхажа ябалтай.
XIII-дугаар зуунжэлдэ монгол туургатанай мал мүнөө үеынхиһээ 6 дахин олон, 250 сая тоодо хүрэжэ байһан, бэлшээридэ ябахадаа, 1500 тухай янзын үбһэ ногоо эдижэ ябаһан, харин һүүлшын шэнжэлгээр ногооной янза түрэл хомордожо, 500-600 түхэлэй ургамал эдидэг болоо. Эдиһэн ногоонойнь 70-80 хубинь эмэй ургамал гээд тоологдодог. Тиин тэрэ Япониин эрдэмтын үндэрөөр сэгнэһэн малай «хөх» аргал, мүн һарлаг үхэрэй аргал түүжэ, эмтэй домтой утаагаарнь утажа ябабал һайн бэлэй.
Аргалха эмшэлхэ зүйлнүүд — хүсэтэй эм дом хүл доромнай хэбтэнэ, тонгойн абажа хэрэглэмээр лэ байнал даа.
Зурагууд, баримтанууд: сахим сүлжээн ба бусад мэдээсэлнүүдһээ
